Dünəndən soraq verən yaddaş karvanının daş kitabları

Gəncə tarixi abidələri ilə öz gözəlliyini 4 min illik bir zaman kəsiyində qoruyub saxlamaqdadır. Bu abidələr sırasında qədim şəhərdə yan-yana yerləşən Şah Abbas və Uğurlu xan karvansaraları xüsusilə seçilir. 

Şah Abbasın 1606-cı ildə tikdirdiyi karvansaranın la­yihələndirilməsinə və inşasına Şərqin böyük memarlarından olan Şeyx Bəhaəddin Amili başçılıq edib. Bişmiş qırmızı kərpicdən inşa olunan karvan­sara iki mərtəbədən ibarətdir. Bu tarixi bina “Şeytan bazar”ın günçıxan səmtində tikilib və ikimərtəbəli geniş kvadrat for­malı həyəti var. Uğurlu Xan Karvansarası isə 1663–1664-cü illərdə tikilib.

Tarixi mənbələrə görə, Şərqdə karvansaralar yaşayış evləri və məscidlərdən sonra əsas yeri tutur və əsasən, 2 qrupa – şəhər və yol qırağında tikilən karvansaralara ayrılır. Şəhər karvansaraları bazar­lara yaxın ərazidə ucaldılırdı. Bu, uzaq ellərdən gətirilən malların bazara daşınmasını asanlaşdırırdı.Yol qırağında tikilənlər isə karvan keçən yer­lərdə, bir-birindən ən azı bir günlük məsafədə olurdu. Bu tarixi abidələr dünya xalqları­nın ədəbiyyat və mədəniyyə­tinin yayılmasına da xidmət edirdi. Özü də çox qonaqlı-qa­ralı, haylı-küylü olurdu. Şah Abbas karvansarası da həmçi­nin. Təəssüf ki, bu abidə 1905-ci ildə ermənilərin Gəncədə törətdiyi qırğınlar zamanı yan­dırılıb və ciddi dağıntıya məruz qalıb. 

Şərqin əsas ticarət yolu üstündə yerləşən Gəncə öz karvansaraları ilə səyyah və tacirləri hər zaman heyran qo­yub, tarixçilər də bunu qələmə alıblar. Bu abidələr əsrlərlə mümkün qədər qorunub və genişləndirilib. Əvvəllər bina­nın yalnız Tün bazarına, yəni indiki Gəncə mehmanxanası­na baxan hissəsi ikimərtəbəli, arxa hissəsi isə birmərtəbəli olub. Sonradan əlavə olaraq, 2-ci mərtəbəsi ucaldılıb.

Çoxəsrlik tarixə, ulu ənənələrə və zəngin bədii təsvir vasitələrinə malik olan Azərbaycan memarlığının özünəməxsus səciyyəvi xüsu­siyyətləri Gəncədə Şah Abbas karvansarasının xarici quru­luşunda olduğu kimi, daxili in­teryerində də özünü göstərib. İri tağları onu daha əzəmətli göstərir. Burada sağ və sol di­varların içərisində gözətçilərin dayanması üçün konusvari ya­rıqlar düzəldilib. Bura pəncərə­sizdir, daxili işıqlandırma üçün lampa və şamlardan istifadə olunub. Yuxarı qalxan pilləkən 44 pillədən ibarət olmaqla, kar­vansaranın daxili interyerində yerləşdirib. Memar gümbəz­də 8 guşəli ulduz formasında olan şəbəkəli naxış kompozi­siyasını yaratmaqla ona xeyli gözəl milli görkəm verə bilib. Burada mərkəzdən kənarlara doğru yayılan həndəsi naxış elementləri kompozisiyaya, bir növ sərbəstlik verir. Maraqlı cəhət burasındadır ki, karvan­saranın otaqlarının qapıları oval şəklində hörülən dalanla birləşir. Eləcə də bina bütün karvansaralar kimi 4 tərəfdən uca divarlarla əhatə edilib. Bununla da onun qala tikililəri tipində olduğu görünür. 

Tikilinin darvazalarının birindən karvan girir, digərin­dən çıxırdı. Axşamlar böyük darvazalar qala qapıları kimi bağlanardı. Burada otaqların qızdırılması üçün buxarılar da qoyulub. Tarixi mənbələr göstərir ki, XVII əsrin sonu–XVIII əsrin əvvəllərində Gən­cə karvansaraları arasında bu məkan ən nüfuzlu və qo­naqpərvər yerlərdən biri he­sab edilirdi. 

Ötən əsrin 70-ci illərində Ümummilli lider Heydər Əliye­vin tapşırığına əsasən, yeni­dən Şah Abbas və Uğurlu xan karvansaralarında rəssam Ca­vanşir Məmmədovun rəhbər­liyi ilə kompleks bədii tərtibat, bərpa və abadlaşdırma işlərinə başlanılıb. Qeyd etmək lazım­dır ki, bununla da Azərbayca­nın milli-mənəvi dəyərlərinin üzə çıxarılması, bu tarixi abi­dələrin bərpa olunub xalqın istifadəsinə verilməsi sahəsin­dəki əməli addımlar atılıb. Bu dövrdə karvansarada “Azər­baycan miniatürləri”, “Məhsəti Gəncəvi” qadın yaradıcılığı muzeyləri yaradılıb. 1981-ci ildə Ulu öndər Gəncəyə növ­bəti tarixi səfəri zamanı bura­da görülən işlərə baxıb, onun məsləhətləri əsasında bədii tərtibat işlərinin 3 istiqamətdə həyata keçirilməsi reallaşdırı­lıb. Karvansarayın gümbəzinin tərtibatında “Əfşan” bədii üs­lubunda Azərbaycan xalqının məişət həyatı improvizə edilib. Tərtibat işlərinin 2-ci qolu isə Azərbaycanın dahi şairi Niza­mi Gəncəvinin yaradıcılığını ehtiva edən və qədim İpək yoluna həsr edilən illüstrativ kompozisiyalardan ibarət olub.

Müasir dövrümüzdə Şah Abbas və Uğurlu xan karvan­saraları ölkə başçısı İlham Əli­yevin xüsusi göstərişi əsasında yenidən bərpa olunub. Burada 2012-ci ildən təmir-bərpa işlə­ri aparılmaqla, Şah Abbas və Uğurlu xan karvansaralarının xarici görünüşünün yaxşı­laşdırılması üçün yeni layihə həyata keçirilib. Şah Abbas karvansarasının yan və arxa hissələrində, eləcə də Uğurlu xan karvansarasında da 2-ci mərtəbə ucaldılıb. Karvansa­raların təmiri və yenidən qu­rulmasında bu günə kimi 800 minə yaxın kərpicdən və dam örtüyü üçün 90 min kirəmitdən istifadə olunub. İki karvansa­ranın ümumlikdə 120 otağı, 900 kvadratmetr uzunluğunda dəhlizi, həmçinin 4 daxili və 3 xarici girişi var.

Qeyd edək ki, tarixi abidə­nin bərpası Mədəniyyət Nazir­liyi yanında Mədəni İrsin Qo­runması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin sifarişi ilə “Azərbərpa” Elmi Tədqiqat Layihə İnstitutunun layihəsi əsasında icra edilib. Ötən müd­dətdə tarixi abidənin möhkəm­ləndirilməsi yekunlaşıb, qəzalı vəziyyətdə olan hissələri təmir olunub, mərtəbələrarası örtük­lərin bərpası tamamlanıb və kommunikasiya xətləri çəkilib, həmçinin binanın bütün hücrə və otaqları əvvəlki görkəminə qaytarılıb.

...Düz 40 il əvvəl dövlətlə­rarası səviyyədə ilk dəfə ola­raq Tarixi Abidələrin Mühafizə­si Günü qeyd olunub. Ondan sonra hər il bu bayram keçirilib və insanların diqqəti abidələ­rin və tarixi yerlərin qorunma­sına yönəldilib. Özünəməxsus yubileylə əlaqədar inamla deyə bilərik ki, ölkəmizdə mə­dəni irsin qorunması prioritet olaraq qalmaqdadır. Gəncə memarlıq kompleksinə daxil olan karvansaralar bunun əya­ni nümunəsidir. 

Anar BURCƏLİYEV

Gəncə