28 NOYABR HƏSƏN BƏY ZƏRDABİNİN XATİRƏ GÜNÜDÜR

"Sizdən xahiş edirəm, mənim üçün təntənəli dəfn mərasimi düzəltməyin. Məni çox sadə dəfn edin. Dəfn üçün xərclənməsi lazım gələn vəsaiti müsəlmanlar (azərbaycanlılar – XQ) arasında savad yayan cəmiyyətə verin. Bu, mənim başı bəlalar çəkmiş xalqım üçün daha faydalı olardı". 

Bu vəsiyyət özündən çox, xalqının aqibətini düşünən böyük mütəfəkkir Həsən bəy Zərdabiyə məxsusdur. Baba­sı Rəhim bəy isə ona bağışladığı qılıncın üstündə bu sözləri nəqş etdirmişdi: “Tan­rıdan sənə ağlının və dilinin qılıncdan iti olmasını diləyirəm”. 1837-ci il iyunun 28-də dünyaya gələndə atası qulağına “Adın Həsəndir” – əkinçi Həsən – de­mişdi. Torpaq sahələri olan ata oğlunun o sahələrə sahib çıxacağını düşünmüş, bəlkə də onun bir ömür boyu xeyirxahlıq əkəcəyini ağlına da gətirməmişdi... 

Şənbə günləri Tiflisdə yaşayan da­yısı Fərəc bəy onu ziyalı məclisinə apa­rırdı. Mirzə Fətəli Axundovun evində toplaşırdılar. Həsən bəy bu məclislərdə Şamaxı məktəbini himayə edən İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Tiflis Gimnaziyasında şərq dillərindən dərs deyən Mirzə Hü­seyn Qayıbovu və bir çox azərbaycanlı aydınları tanıyırdı. Tiflis Gimnaziyasını medalla bitirdiyindən onu Moskva Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsi­nin təbiət bölümünə dövlət təqaüdü ilə oxumağa göndərdilər. O vaxt Tiflisdən bu ali məktəbə qəbul olunan gənclər ara­sında Həsən bəy yeganə müsəlman idi. Onu universitetdə təkcə yaxşı oxuduğu üçün tanımırdılar, həm də şərq ailələri­nin adət-ənənələrindən mühazirə deyirdi. Hərtərəfli qabiliyyətinə görə fakültə deka­nı professor Aleksandr Davıdov onu “filo­sof natiq” adlandırırdı. 

Universiteti bitirəndə Həsən Məli­kova universitetdə qalmaq təklif olunsa da, imtina edərək, Azərbaycana qayıtdı. 1865-ci ildə Tiflisdə “Mərz palatası”nda işə başladı. Onun bu sahədə fəaliyyəti sayəsində Borçalı mahalında yaşayan həmyerlilərinin hüquqları bərpa olundu, əllərindən alınan torpaqları özlərinə qay­tarıldı. 

Sonra Bakıya gələrək məktəbdə işə düzəldi. Həsən bəy o zaman Qafqazda fəaliyyət göstərən 10 gimnaziyanın müəl­limləri arasında ali təhsilli yeganə azər­baycanlı idi. 

Zərdabi bir gün "Qafqaz" qəzetin­də verilən elandan öyrənir ki, Tiflisdə Müqəddəs Nina qız məktəbini bitirənlərin arasında bir türk qızı var. Tiflisə yollanıb, qızı tapır, tanış olur, ona böyük arzuların­dan bəhs edir. Məlum olur ki, Hənifə də onunla həmfikirdir. Beləcə, onların uldu­zu barışır və ailə qururlar. Maarifpərvər ailə öz evində məktəb açır. 

Ardınca Zərdabi milli mətbuatın özü­lünü qoymağa qərar verir. 1875-ci ilin 22 iyulunda Bakıda qubernator mətbəəsin­də Azərbaycan dilində "Əkinçi" qəzetinin nəşrinə nail olur. Xalqın öz dilində çıxan bu qəzetdə milli fikirlərin səslənməsi imperiya qulluqçularını narahat edirdi. Təqiblər, təsirlər son nəticədə 1877-ci il sentyabrın 29-da "Əkinçi"nin nəşrinin da­yandırılmasına səbəb oldu. 

Həsən bəy Zərdabi həm də Azər­baycan peşəkar teatrının yaradıcıların­dandır. Onun rəhbərliyi və gimnaziya şagirdləri Nəcəf bəy Vəzirovla Əsgər ağa Adıgözəlovun fəal iştirakı ilə 1873-cü ildə M. F. Axundovun "Hacı Qara" və "Lənkə­ran xanının vəziri" komediyaları tamaşa­ya qoyulub.

1907-ci ilin noyabrın 28-də səhər saatlarında Həsən bəy dünyadan köç­dü. Zərdabinin dəfni qədər möhtəşəm mərasim o günə qədər Bakıda olmamış­dı. Tabutu üstünə qızıl çərçivəli portreti qoyulmuşdu. “Əkinçi”nin qızıl çərçivəyə salınmış birinci nömrəsi dəfn karvanının önündə aparılırdı.

Bir neçə il əvvəl Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflər siyahısına daxil edi­lib. Görkəmli publisist, pedaqoq, maarifçi demokrat və ən əsası, Azərbaycan milli mətbuatının və teatrının banisinin xatirəsi daim əziz tutulur. 

Ramilə QURBANLI
XQ