Güney Azərbaycan mövzusu Xalq şairi, “İstiqlal” ordenli Məm­məd Arazın yaradıcılığında da­vamlı və geniş əksini tapıb.

Çağdaş milli şeirimizin dəyərli poetik nümunələrini yaradan ustad Məmməd Arazın bədii irsində Araz mövzusu se­çilən və təsirli yer tutur.

Təsadüfi deyil ki, Məmməd Araz Gü­ney mövzusunda şeirlər silsiləsi yarat­mış az sayda tanınmış şairlərimizdən biridir. Bunlardan “Araz dili”, “Yenə Ara­zı gördüm...”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Mən Araz şairiyəm”, “Arazın işıqları”, “Araz üstə çinar gördüm”, “Araz yadıma düşüb”, “Arazın nəğməsi” şeirləri və “Araz axır” poeması mahiyyət etibarı ilə torpaqlarımızin 2 yerə bölünməsinə, xalqımızın Güney faciəsinə xidmət edir və bütövlükdə ümummilli məsələyə kök­lənib. 

Azərbaycan nəzm və nəsr ədəbiyya­tının bir çox nümayəndələri Araz çayına xitab edərək şeirini onun Vətənimizi 2 hissəyə ayırmasına, yurdumuzun orta­sında sərhədə çevrilməsinə həsr edib­lər. Bəzən bu çayı bir xalqı ikiyə bölən qəddar bir sədd kimi qiymətləndirənlər, bəzənsə vahid Azərbaycan probleminin baisi, səbəbkarı, qınaq yeri kimi də müra­ciət edənlər az olmayıb. Amma Məmməd Araz yaradıcılığında Araz nə zavallı, nə də günahkardır, Araz hər zaman məğrur­luq rəmzidir. 

Onun şeirlərindəki sətiraltı mənalar şairin Araz təxəllüsü ilə səsləşən obra­zıdır. Şairin həyatdakı canlı prototipi elə Araz çayının özüdür. Məmməd Arazın bu mövzuda yaradıcılığı məğrurluq, yenil­məzlik, vüqarlılıq üstündə qurulub. Haq­sızlığa tab gətirməyən, ədalətsizliyə bo­yun əyməyən dağ əzəmətli, qaya vüqarlı bir döyüşkən poeziya nümunəsi dayanır qarşımızda. Məmməd Araz şeriyyəti oxu­cusunu valeh etməklə yanaşı, hər zaman düşündürür. Aforistik deyimləri, müdrik kəlamları, filosofsayağı düşüncələri oxu­cusunu əfsunlamaqla yanaşı, eyni za­manda, düşünməyə və dərs çıxarmağa sövq edir. 

Məmməd Araz yaradıcılığı bütövlük­də bir tarixdir. Öz millətinin, vətəninin ya­zılmayan salnaməsi, tarix dərsidir. Bəzən qəhrəmanlıq tarixi, bəzən mərdlik nü­munəsi, bəzənsə ürəkparçalayan taleyi­dir. Şairə görə Araz Azərbaycan həqiqət­lərinin qan yaddaşıdır:

Seyr elə Arazı bir yaz səhəri,

Bir tarix dil açar onun səsində.

Araz – şair Məmməd İbrahimovun, sadəcə, təxəllüsü deyil, onun qəlbindəki ən məhrəm duyğuların, ən gizli sirlərin sadiq dostu, dərddaşı və ömürnaməsidir. O, Arazdan, sadəcə, yazmır, cayın axı­şına, füsunkarlığına şeirlər həsr edərək onu vəsf etmir. Şair çaya bir xalqın ta­leyinin, tarixinin, keçmişinin canlı şahidi kimi müraciət edir. Yazıçı-publisist Aqil Abbas Məmməd Arazın təxəllüsünün niyə Arazdan gəldiyini və onun Araz sev­gisinin ilahiliyini səciyyələndirərkən yazır: “Şairin ən böyük dərdi, şairin ən böyük ağrısı Araz dərdi, Araz ağrısıdır. O Araz ki, Azərbaycanı iki yerə bölüb. Yüz illərdir bu xalqın bir arzusu var, o da birləşmək arzusu! Şair də bu arzu ilə yaşayır və elə məhz ona görə də özünə “Araz” təxəllüsü götürüb”.

Hər bir Azərbaycan vətəndaşı, ələlxü­sus da naxçıvanlı Araz çayını dəfələr­lə görüb. Bir çoxları üçün, sadəcə, su axınından ibarət olan bu çay şair Məm­məd Araz üçün ilham mənbəyi olmaqla yanaşı, bir qibləgahdır. Araz mövzusu Məmməd Araz yaradıcılığının sütununu təşkil edir. Bütövlükdə, Araz cayı şairin yardıcılığında bir vəsf obyekti, təbiət löv­həsi deyil, Araz bəzən baş qəhrəmandır, bəzən canlı bir obrazdır, bəzənsə sirdaş, dərddaş, xitab yeridir. M.Araz Arazı xalqı­mızın mübarizə, döyüş rəmzi kimi rəmz­ləşdirir. O, sanki, Arazla canlı insan kimi dərdləşir, bəzən insanlara deyə bilmədi­yini Araza deyir, asta-asta, həzin-həzin sızlayır, bəzən hayqırır:

Mən neçə yol danışmışam Arazla...

Hansı dildə danışmışam? – Bilmirəm! 

Bu misralar şairin yaddaşlarda unu­dulmaz izlər buraxan “Araz dili” adlı şei­rindən götürülüb. Məmməd Arazın Araza yazdığı şeirlərindən ən təsirlisi “Araz di­li”dir. Burada Azərbaycan xalqının dünəni və bu günü məharətlə, ən seçkin sözlər­lə və bəzən də təbii ümumxalq dilindən gələn diləyatım ifadələrlə əksini tapıb:

Araz dili nə qılıncdı, nə hədə,

Araz dili: ürək dili, göz dili, 

Torpaq dili, hava dili, göy dili 

Mən neçə yol danışmışam Arazla... 

Bu şeir və həmçinin Araz mövzusu Məmməd Arazın fərdi duyğularının po­etik təzahürüdür. Onun bütün yaradıcılı­ğında olduğu kimi, bu şerində də fəlsəfi dərinlik, hikmətli düşüncə, dərin məntiq hakimdir. Çünki Məmməd Araz Araz ça­yına adi bir şair gözü ilə baxıb onu hər hansısa gözəlliyini vəsf etmir, poetik tablo yaratmır. Onun üçün Araz cənub mövzusunda həsrətin və dərdin rəmzidir . Məmməd Arazın bəhs etdiyimiz mövzu­dakı şeirlərindən şairin ürəyinə saplanan Araz dərdinin sızıltısı duyulur.

Məmməd Araz hər bir təbiət lövhə­sinə bədii don biçməkdən çox, onu fəl­səfiləşdirən şairdir. Biz “Araz şairi” Məm­məd Arazın yaradıcılığında çayın bədii təsvirinə, poetik tablosuna rast gəlmirik. Buna görə də Araz onun üçün vəsf ob­yekti olmaqdan çox xitab yeridir. Araz mövzusu şairin yaradıcılığının ana xəttini təşkil etməklə yanaşı, onun əsas qayə­sinə, məramnaməsinə çevrilir. Araz möv­zusu həm də şair üçün vasitədir. O, fərqli mətləbləri qələmə almağa, deyilməmiş fikirləri ifadə etməyə xidmət edir. 

Məmməd Arazın bədii duyğuları da Araz çayı kimi durmadan axır. Onun da yaradıcılığı Araz çayı kimi başıbəlalıdır. Bir təxəllüs şair taleyini özündə bu qə­dərmi ehtiva edər, özü ilə bütünləşdirə bilər? Bir şair öz təxəllüsünə bu qədərmi bənzəyər, bir təxəllüs sahibi ilə bu qədər­mi bütünləşər?! Oxucu bu sintezin bədii lövhələrini “Yenə Arazı gördüm...” şeirin­də görür. 

Şair Araz çayının sahilini dodağına, ləpələrini dilinə, sahil boyu uzanan çinar­larını yazan əlinə bənzədir. Ləpədöyən bərk qayaların həssaslığını qəlbi kimi hə­zin, hər bir pıçıltını hiss edən hissiyyatı ilə qarşılaşdırır. Şair dəyişən əhvalını, rəng­bərəngə çalan şair ruhunu, bədii ovqatını bu çayın axar-baxarı ilə müqayisə edir və “Tutqundur qaşqabağın, Bu qaşqabağım kimi” deyir.

Bütövlükdə “Yenə Arazı gördüm...” şeirini M.Araz dünyasında Araz təxəl­lüsünün yozumu, açıqlaması və ya sirri kimi dəyərləndirmək olar:

Mən sənə bir şair, 

Sən mənə Araz de.

Elə bil, nə mənsiz 

Sən Araz, 

Nə sənsiz mən şair olardım... 

Bu misralarda şairin şairliyinin əsas ilham mənbəyinin Araz çayı olduğunu açıq-aydın görürük. Bu məqama bağlı olaraq akademik İsa Həbibbəyli yazır: “Azərbaycan ədəbiyyatında çox məsu­liyyətli olan Araz təxəllüsünü daşımaq haqqını qazanmaq Məmməd Araza nə­sib olmuşdur”. 

Zülfiyyə İSMAYIL,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı, fəlsəfə doktoru, dosent