Doğrudanmı, bu ölkədə farslar əksəriyyət təşkil edir?

İran İslam Respublikasının rəsmi şəxsləri, məmurları milli məsələlərdən söhbət açanda ölkənin etnik tərkibində farslarn əksəriyyət təşkil etdiyini bildirirlər. Bu ölkənin tarixində farsların heç bir vaxt çoxluq təşkil etmədiyini bildiyimiz üçün rəsmi statistikaya müraciət etmək ehtiyacı duyduq.

Əvvəla, bildirək ki, İranda rəsmi sta­tistikanın ictimailəşməsi qadagandır. Hansı tarixi mərhələdə “farsların İranda əksəriyyət” təşkil etdiyinə aydınlıq gə­tirmək, ümumiyyətlə, İranın etnik tərkibi haqqında mötəbər məlumat əldə etmək üçün bu barədə yazılmış elmi, siyasi və kulturoloji yazılara da nəzər saldıq. Mə­lum oldu ki, son 40 ildə İranda həyata keçirilən məqsədli etno-mədəni proses­lər və onun törətdiyi fəsadlar nəticəsində dəqiq mənzərəni müəyyən etmək çətin­dir. İstinad ediləcək mötəbər mənbələr mövcud olmasa da, bir fakt aydındır: İranda farslar çoxluq təşkil etmir. 

1979-cu il inqilabından əvvəl də ölkə­də normal statistika xidməti olmayıb və Pəhləvilər rejimi etno-mədəni proseslərin manipulyasiyası ilə məşgul olub. Müa­sir qloballaşma dövrünün kommunikativ vasitələri isə bir çox məlumatları aşkara çıxarır. Mobil telefon abonentlərinin sayı, plastik bank kartları, reqionlarda olan fərqli maliyyə dövriyyəsi, müxtəlif sosial layihələrin həcmi demoqrafik mənzərə haqqında ümumi məlumat əldə etməyə imkan yaradır.

İran cografiyası hazırda 31 ostanla idarə edilir. Qacarlar zamanı “məşrutə hərəkatı”nın qələbəsi olaraq ölkənin siya­si xəritəsi 5 bölgəyə ayrılıb və onun siyasi mənzərəsi müəyyənləşdirilib. Pəhləvilər zamanı siyasi xəritə hissə-hissə dagıdılıb və iqtisadi məqsədlərə əsaslanan əyalət­lər yaradılıb. Bu siyasi məqsədlərlə edil­sə də, iqtisadi səbəblər göstərilib və pro­ses bu gün də davam edir. Ostanlarda yaşayan əhalinin 60 faizi şimal, 40 faizi mərkəz və cənub reqionlarında məskun­laşıb.

Açıq olan mənbələrin 2016-cı il mə­lumatları ölkədə 70,76 milyon əhalinin oldugu haqqında məlumat verir. İranın tarixi inkişafında rolu olan mərkəzi ostan­lar, mədəniyyət və iqtisadi mərkəz hesab edilən ərazilər bir sıra hallarda yenicə qu­rulmuş ostanın statistikasından geri qalır. Bu barədə məlumat təəccübləndirici sə­viyyədə saxtalaşdırılıb. 

31 ostan üzrə məlum statistikaya baxaq: Şərqi Azərbaycan – 4 milyon; Qərbi Azərbaycan – 3 milyon; İsfahan – 4,5 milyon; Ərdəbil – 1,5 milyon; Əlborz – 3 milyon; İlam – 0,6 milyon; Buşəhr – 12 milyon; Tehran – 8,5 milyon; Çahar­mahal və Bəxtiyari – 1,2 milyon; Cənubi Xorasan – 0,76 milyon; Xorasan Rəzəvi – 6,5 milyon; Şimali Xorasan – 1 milyon; Xuzistan – 4,5 milyon; Zəncan – 1 mil­yon; Semnan, 0,7 milyon; Sistan və Bə­lucistan – 2,5 milyon; Fars – 4,5 milyon; Qəzvin – 1,5 milyon; Qum –1,2 milyon; Kürdüstan – 1,7 milyon, Kerman – 0,5 milyon; Kermanşah – 2 milyon; Kohgilu­ye və Buyer Əhməd – 600 min; Gülüstan – 2 milyon; Gilan – 2,5 milyon; Lurestan – 1,7 milyon; Mazandaran – 3 milyon; Hormozqan – 1,4 milyon; Həmədan – 1,8 milyon; Yəzd – 0,5 milyon; Mərkəzi – 1,4 milyon nəfər.

Əhalinin monoetnik tərkibinə görə yal­nız azərbaycanlılar, farslar, kürdlər, lorlar və digər xalqlar yaşayan ostanları müəy­yənləşdirək. Bu kateqoriyada ən geniş cografiyada yayılanlar, eyni zamanda daha çox ostanda kompakt və monoetnik şəkildə yaşayan qrup azərbaycanlılardır. Etnik tərkibə görə ostanları təsnif etməyə çalışaq:

– yalnız türklər-azərbaycanlılar yaşa­yan ostanlar;

– 50 faizdən artıq əhalisi türk–azər­baycanlı olan ostanlar.

– 20 faizdən çox əhalisi türk–azər­baycanlı olan ostanlar;

– 20 faizə qədər əhalisi türk–azər­baycanlı olanlar.

Birinci qrupu Şərqi Azərbaycan os­tanı 4 milyon əhali, Qərbi Azərbaycan ostanı 3 milyon əhali, Ərdəbil ostanı 1,5 milyon əhali, Zəncan ostanı 1 milyon əhalisi ilə əhatə edir (2011-ci il məluma­tına əsasən). İranın etibar edilməyəcək statistikasına əsasən, 2006-cı ildə həya­ta keçirilən əhalinin ümumi siyahıya alın­ması əsasında bu ostanlarda 9,5 milyon əhalinin oldugunu elan edir (ölkə üzrə əhalinin 81 milyon olması müqabilində). Müxtəlif mənbələrdə 2006, 2011, 2016-cı illər məlumatları məntiqi nəticələr əldə etmək üçün maneə yaradır. Odur ki, bu məlumatlarla və illik büdcə bölgüsünü sinxronlaşdıraraq optimal mənzərəni üzə çıxarmaga çalışaq.

Verilən məlumatları reqionlara görə topladıgımız halda bütün ostanlar üzrə 70 milyon əhali müəyyənləşir. Deməli, ümumi göstəricilər 25 faiz azaldılıb. Buna əsaslanaraq ortaya çıxardıgımız rəqəm­ləri 25 faiz artıra bilərik. Bir çox rəqəmlər, ümumiyyətlə, gülünc bir mənzərə ortaya çıxarır. Məsələn: Bəsrə körfəzinin sahi­lində yerləşən Buşəhr ostanının əhalisi ərəblər oldugu halda, 2006-cı il siyahı­yaalması 900 min nəfərin “90 faiz”inin fars oldugunu göstərir. Cənubi Xorasan ostanının 760 min (2016-cı il) əhalisinin “90 faiz”inin fars oldugunu yazsalar da, az-çox İranı tanıyanlar bilir ki, o cografiya tarixi əfqan və bəluc torpaqlarıdır. 

Eyni mənzərəni mərkəzi Bəndər Ab­bas şəhəri olan Hürmüzqan ostanının əhalisi haqqında da görürük. 1 milyon 400 min nəfər əhalinin 90 faizi fars olaraq göstərilir. Bu statistikalarda son 30 ildə İranda yaşayan 4 milyondan artıq əfqan yer almır. Fars ostanında 4,5 milyon, Xu­zistanda 4,5 milyon, Xorasan Rəzəvidə 6,5 milyon, İsfahanda 4,5 milyon əhali göstərilməklə, 81 milyonluq ölkə əhalisi­nin 20 milyonunu burada “yerləşdirirlər”. 

Lakin bu 20 milyon əhalinin düz­gün dislokasiyası, etnik tərkibi haqqın­da dogru-düzgün məlumat əldə etmək mümkün deyil. Bu əhalinin sosial ehti­yacları, kommunikasiya və qidalanması kimi məsələlərin öyrənilməsi göstərir ki, həmin rəqəmlər siyasi mənzərənin yara­dılması məqsədi daşıyır.

İkinci qrupa daxil olan ostanlar: Tehran – 8,5 milyon, Həmədan – 1,8 mil­yon, Əlborz – 3 milyon, Qəzvin – 1,5 mil­yon, Gülüstan ostanı – 2 milyon (əhalisi­nin 60 faizini türkmənlər, Xorasan türkləri və azərbaycanlılar təşkil edirlər), Şimalı Xorasan – 1 milyon (rəsmi məlumata görə, əhalisinin 60 – 80 faizi türklərdır). Rəsmi məlumata görə, Qum ostanının 1 milyon 152 min nəfər (2011) əhalisinin 50 faizi fars, 30 faizi azərbaycanlı və digər­ləridir. Mərkəzi ostanda 70 faiz fars, 21 faiz azərbaycanlı və digərləri yaşayır. Bu rəqəmlərdəki 25 faiz fərqini nəzərə al­maqla müəyyən olunur ki, əslində, türklər 40 faizdən artıq olmalıdır.

Bu qrupa daxil edilən ostanların etnik tərkibi haqqında geniş izahat verməyə ehtiyac var. Məsələn, qeyd olunan siya­hıyaalmada (2006-cı il) 8,5 milyon əhalisi olan Tehranın 25 faiz əhalisinin azərbay­canlı oldugu rəsmi etiraf edilir. Lakin türk­mənlər, qaşqaylar, hətta Tehranın yerli əhalisi olan dəmavəndlilər və şəhriyarlı­lar (yerli türklər) bura daxil edilmir. Ədalət xatirinə qeyd edilməlidir ki, Tehranda ya­şayan çox böyük sayda kürdlər heç sta­tistikaya daxil edilməyib. 

“Azadi” meydanında (Tehranın ato­vağzalı bu ərazidə yerləşir) qoca atasını qarşılayan bir kürd mühəndis oglunun qulagına pıçıltı ilə deyir: “Atamı apar evə, qoy, paltarını dəyişdirsin, sonra adam içinə çıxın (atası Kürdüstandan milli pal­tarı ilə gəldiyindən oglu utanc duyur).

Əlbəttə ki, Tehran əhalisinin margi­nallaşdırıldıgını bilirik. Ölkənin paytaxtı olaraq Qacarlar zamanından bu şəhər “ərbablar” və “nökərlər” şəhəri sayılır. Hətta, nökər olmaq üçün də fars dilini ləhcəsiz bilməli və danışmalısan. Teh­randa çox sayda ailələr qurulub ki, türk və kürd ailələri özlərini fars olaraq təq­dim edib, hətta qohum və yaxınları ilə görüşəndə belə ana dilində danışmayıb ki, “səviyyəsi” aşagı düşər. Belə tehran­lıların övladları indi bir azərbaycanlı ilə rastlaşanda nostalji ilə “pedəre bozorge mən həm tork bude...” (mənim də babam türk olub) deyir.

Bu cografiyanın etno-psixolojı mən­zərəsini daha da geniş təhlil etməyə eh­tiyac var. Bu zaman İranın rəsmi siyasə­tinin nə qədər yanlış və düşünülməmiş oldugunu üzə çıxarmaq mümkündür. Ölkənin passionarlıgının pozulması yal­nız marqinallaşdırılmış islam ilə özünü göstərmir. Bir çox digər səbəblər də möv­cuddur.

(ardı var)

Kazimi PƏRVİZ,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent