Tarixi araşdırmalara görə, qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə Çindən Orta və Ön Asiyaya uzanan karvan yolu Yaponiya, Hindistan, Monqolustan, İran, Özbəkistan, Tacikistan, Azərbaycan və digər ölkələrdən keçib. Bu tarixi ticarət marşrutuna “Böyük İpək Yolu” adını isə ilk dəfə 1877-ci ildə alman coğrafiyaşünası Ferdinand fon Rixthofen verib. 

Belə bir adın işlədilməsi isə təsadüfi ol­mayıb. Çünki marşrutun əsas hissəsi öz baş­lanğıcını qədim Çinin paytaxtı Çanqandan (Xian) götürüb. Eramızdan əvvəl dördüncü əsrdə Makedoniyalı İsgəndər Mərkəzi Asi­ya istiqamətində Hind çayını keçəndə artıq Çin ipəyinin Aralıq dənizinə çıxışı olub. Eyni zamanda, yolun çoxsaylı şaxələrindən birinin Cənubi Azərbaycandan keçməsi bu ərazi ilə geniş əlaqəsi olan Dərbənd, Şirvan, Şəki, Beyləqan, Gəncə, Qəbələ və Naxçıvan­da ipəkçiliyin inkişafına güclü təsir göstərib, həmin yaşayış sahələrinin hər birinin ipəkçi­lik üzrə ticarət mərkəzinə çevrilməsinə şərait yaradıb.

Bu marşrutla Şərqdən Mərkəzi Avropa ölkələrinə əvvəlcə ipək, daha sonra ədviyyat, qızıl, gümüş, brilliant, mirvari və s. daşınıb. Avropadan Şərq ölkələrinə isə tacirlər qalay, sink, civə, mahud parça və s. aparıblar. Bu baxımdan Bakı, Dərbənd, Şamaxı və Şirvan bölgələrində tacirlərin rahatlığının təmin edilməsi məqsədilə karvansaralar salınıb.

Qədim İpək Yolu üzərində yeni marşrut

Azərbaycan bir çox dünya dövlətləri ilə, Avropa İttifaqı (Aİ) və digər beynəlxalq təş­kilatlarla müştərək layihələr həyata keçirərək tarixi İpək Yolunun bərpa olunmasında – TRASECA Proqramının hazırlanması və ic­rasında yaxından iştirak edib. Müasir İpək Yolunun əsası isə Aİ tərəfindən 1991-ci ildə hazırlanan və keçmiş SSRİ-nin dağılmasın­dan sonra yaranan müstəqil dövlətlər üçün nəzərdə tutulan TACIS proqramı çərçivəsin­də “TRASECA” layihəsi ilə qoyulub. “Yeni İpək Yolu” adı ilə tanınan bu layihə 1993-cü ilin mayında keçirilən Brüssel konfrasında Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın yeni müstəqil dövlətlərinin razılığı ilə qəbul olu­nub.

Konfransın işində nəqliyyat-ticarət regi­onal sistemlərində mövcud problemlərin mü­zakirəsi aparılıb. TRASECA regionlararası proqramının icrasını şərtləndirən Brüssel Bə­yannaməsi qəbul edilib. Layihənin reallaşdı­rılmasında ilk addım isə 1996-cı il mayın 13-də İranın Rəzəvi Xorasan ostanının Sərəxs şəhərində İran və Mərkəzi Asiyanın dəmir yolu magistrallarının birləşdirilməsi olub.

Ümumiyyətlə, “Yeni İpək Yolu” layihə­sinin həyata keçirilməsi, əsasən, müstəqil dövlətlərin alternativ nəqliyyat dəhlizləri va­sitəsilə Avropa və dünya bazarlarına çıxışını gerçəkləşdirmək, bu dövlətlərin siyasi və iq­tisadi cəhətdən ətraf ölkələrdən asılılığını ara­dan qaldırmaq, regional əməkdaşlığın möh­kəmlənməsinə şərait yaratmaq və beynəlxalq maliyyə mərkəzlərinin regiona sərmayə qoyu­luşunu stimullaşdırmaq məqsədi daşıyırdı. 

Ulu öndərin gerçəkləşən arzusu

TRASECA layihəsi üzrə ən mühüm konfrans Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin diplomatik səyi ilə 1998-ci ilin sentyabrında Bakıda keçirilib. Həmin təd­birdə 32 ölkənin və 13 beynəlxalq təşki­latın nümayəndələri tərəfindən layihənin reallaşdırılmasının texniki və iqtisadi tərəf­lərini özündə əks etdirən “Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişaf etdirilməsi üzrə beynəlxalq nəqliyyat haqqında çoxtərəf­li əsas saziş” (Əsas Saziş) adlanan mühüm sənəd imzalanıb.

Belə bir sazişin qəbul edilməsində Hey­dər Əliyevin əvəzsiz xidmətləri olub. Dahi şəxsiyyətin nüfuzu sayəsində TRASECA Hökumətlərarası Komissiyasının Daimi Ka­tibliyinin 2001-ci il fevralın 21-dən Bakı şəhərində fəaliyyətə başlayan mənzil-qərar­gahı da Böyük İpək Yolu boyunca hərəkət edən beynəlxalq yüklərin daşınmasını tən­zimləyib. Bundan başqa, daimi katiblik Əsas Sazişə qoşulan ölkələrdə qanunvericilik və maliyyə-iqtisadi mühitlə bağlı məsələlərin həllində mühüm rol oynayıb. 

Yeri gəlmişkən, bu barədə tanınmış gür­cü siyasətçi Zviad Kvaçantiradze o dövrü xa­tırlayaraq yazıb ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1998-ci il sentyabrın 7-8-də Bakı şəhərində tarixi İpək Yolunun bərpasına həsr olunmuş beynəlxalq konfran­sın yekununda TRASECA Hökumətlərara­sı Komissiyasının Daimi Katibliyinin Bakı şəhərində yerləşməsi qərara alındı və 2001-ci il fevralın 21-də katibliyin binasının rəsmi açılışı oldu, özü isə hökumətlərarası komis­siyanın birinci katibi seçildi: “Məhz həmin katibliyin açılışında mənim ilk dəfə olaraq Heydər Əliyevlə görüşüm gerçəkləşdi. Dahi şəxsiyyət çıxışında Avropa İttifaqı tərəfindən TRASECA proqramının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar tədbirləri yüksək qiymətləndirdi. Heydər Əliyev çıxışında dedi: “Bizim qo­naqlarımız bu binanın gözəlliyi haqqında və indiki vəziyyəti barədə yüksək fikirlər söy­lədilər. Bu binanın Avropa İttifaqının TRA­SECA proqramına və tarixi İpək Yolunun bərpası üçün görülən işlərə görə ayrılması təsadüfi deyildir. Bu bina Azərbaycanın, Ba­kının memarlıq abidələrindən biridir. Vaxtilə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın böyük şəxsiyyəti, böyük sahibkarı Hacı Zeynalab­din Tağıyev bu binanı yaradıb və burada da uzun müddət işləyib”.

Respublikamızın əlverişli coğrafi mövqe­yi, bu nəqliyyat dəhlizinin əsas ölkələrindən biri kimi çıxış etməsi və ulu öndər Heydər Əliyevin Şərq-Qərb nəqliyyat-kommunika­siya və enerji dəhlizləri məsələsində tutduğu prinsipial mövqe, yürütdüyü uzaqgörən xa­rici iqtisadi siyasət, TRASECA layihəsinin reallaşmasına mühüm töhfə verib. Beləlik­lə, ötən illər ərzində Avropa-Qafqaz-Asiya ölkələri arasında yüklərin daşınmasını real­laşdıran bu layihə Azərbaycan iqtisadiyyatı­nın inkişafında, nəqliyyat infrastrukturunun formalaşmasında ciddi rol oynayıb.

BTQ dəmir yolu TRASECA-nın beynəlxalq
yük daşımalarının səmərəliliyin təmin edir 

TRASECA-nın inkişafında respublika­mızın çoxşaxəli fəaliyyətinə toxunarkən bir məqamı xüsusilə xatırlatmaq istərdik. Belə ki, TRASECA-nın beynəlxalq yük daşıma­larının səmərəliliyinin təmin edilməsində fəal iştirakçı olan Azərbaycan bu dəhlizə üzv 13 ölkə ilə birlikdə nəhəng infrastrukturun inkişafında mühüm rol oynayır, daşımala­rın həcminin artırılması məqsədilə xüsusi layihələrin həyata keçirilməsinə prioritet is­tiqamət kimi yanaşır. Bir sözlə, TRASECA boyunca multimodal nəqliyyatın inkişafı, dəhlizin rəqəmsallaşdırılması, sərhəd-keçid prosedurlarının asanlaşdırılması, beynəlxalq avtomobil nəqliyyatı üzrə icazə sistemləri, habelə infrastrukturun inkişafına yönəlmiş digər məsələlərin həllinə böyük önəm verir.

Tarixi İpək Yolunun bərpasında Avro­pa ilə Asiyanı birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars nəqliyyat dəhlizi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Xatırladaq ki, 2017-ci il oktyabrın 30-da is­tifadəyə verilən bu dəmir yolu Trans-Avro­pa və Trans-Asiya dəmir yolu şəbəkələrinin birləşdirilməsini reallaşdırmaqla sözügedən yolun polad magistrallar üzərində bərpasıdır.

Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun çəkil­məsi barədə bəhs edərkən, deyə bilərik ki, Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə 2007-ci il fevralın 7-də Tbilisidə bu dəmir yolunun tikintisinə dair saziş imzalanıb. Elə həmin ilin noyabrında Gürcüstanın Marabda məntəqə­sində dəmir yolu xəttinin təməli, 2008-ci ilin iyulunda isə Qars şəhərində Qars-Gürcüstan sərhədi hissəsinin tikintisinin təməlqoyma mərasimi reallaşıb.

Yeri gəlmişkən, ümumi uzunluğu, təx­minən, 850 kilometr olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin 504 kilometrlik hissəsi Azərbaycanın ərazisinə düşür. Dəmir yolu xəttinin 263 kilometri Gürcüstan, 79 kilomet­ri isə Türkiyə ərazisindən keçir. Ekspertlərin fikrincə, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu Çin­dən Avropaya yüklərin çatdırılması müddə­tini dəniz daşımalarına nisbətən iki dəfədən çox azaldır. Sabitlik və təhlükəsizliyə xidmət edən bu dəmir yolu vasitəsilə birinci mər­hələdə 5 milyon ton, ikinci mərhələdə 17 mil­yon ton, ondan sonra isə daha böyük həcmdə yüklərin daşınması nəzərdə tutulur.

BTQ dəmir yolunun tarixi İpək Yolu üzə­rində qurulması region ölkələri üçün layihənin cəlbediciliyini artırmaqla bərabər, Mərkəzi Asiya ölkələrinin–Türkmənistan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Tacikistanın, həm­çinin Əfqanıstanın Avropaya, eləcə də dünya bazarlarına çıxışını asanlaşdırır, həmin dövlət­lərin iqtisadi-ticari əməkdaşlığının möhkəm­lənməsində mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Sözügedən layihənin önəmli cəhətləri sı­rasında BTQ dəmir yolunun Gürcüstan əra­zisindən keçməklə ölkəmizin Türkiyə ilə bu nəqliyyat vasitəsi ilə birbaşa əlaqəsini yarat­ması xüsusi yer tutur. Digər əhəmiyyətli cəhət dəmir yolunun Naxçıvan Muxtar Respublika­sına qədər uzanması, yaxın gələcəkdə isə Qars şəhərindən Naxçıvana ayrıca dəmir yolu xətti­nin çəkilməsinin nəzərdə tutulmasıdır. 

TRASECA transregional ticarətdə önəmli dəhlizdir 

Ölkəmizdə uzun illər ərzində nəqliyyat–logistika sisteminin inkişafı ilə bağlı qoyulan investisiya hesabına bu sahədə mühüm la­yihələr icra edilib, bölgələrdə yeni beynəlxalq aeroportlar, dəmir və magistral yollar istifa­dəyə verilib, yeni tankerlər, bərələr və yük gəmiləri potensialı gücləndirilib, müasir gə­miqayırma müəssisəsi işə salınıb. Yeni Bakı Dəniz Ticarət Limanının genişləndirilməsini, hava limanları layihələrinin tamamlanmasını gerçəkləşdirib. Bütün bunlar Azərbaycanın məqsədyönlü siyasətinin tərkib hissəsi kimi həm daxili nəqliyyat infrastrukturunun inki­şafını sürətləndirib, həm də Azərbaycanı Av­rasiyanın nəqliyyat qovşağına çevirib.

Onu da xatırladaq ki, Bakı limanının əra­zisi də daxil olmaqla ətraf sahələrdə azad iq­tisadi zonanın yaradılması nəzərdə tutulur ki, bu da mühüm nəqliyyat qovşağı kimi limanı daha geniş tranzit və daşıma imkanları ilə tə­min edəcək. Məhz elə buna görə də Prezident İlham Əliyev Ələt Azad İqtisadi Zonasının fəaliyyətinin, inkişafının və idarə edilməsinin hüquqi rejimini müəyyən edən “Ələt Azad İqtisadi Zonası haqqında” 18 may 2018-ci il tarixli Qanun imzalayıb. Mütəxəssislərin fikrincə, sözügedən iqtisadi zona regional miqyasda Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya, İran, Rusiya və Türkiyənin bir hissəsinin daxil olduğu və 130 milyon insanı əhatə edən bir bazara xidmət göstərməklə yanaşı, Azər­baycanın beynəlxalq yükdaşımalarında, yerli istehsalın təşviqində, “Made in Azerbaijan” brendinin dünya üzrə tanınmasında müstəsna xidmət göstərəcək.

Həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsidir ki, TRASECA beynəlxalq nəqliyyat dəhli­zinin Azərbaycan hissəsi ilə yük daşımaları 2022-ci ildə 51 milyard 420 milyon tondan artıq olub ki, bu da 2021-ci ildəkindən 29,76 faiz və ya 11 milyard 8 milyon ton çoxdur.

Azərbaycan Dövlət Statistika Komitə­sindən verilən məlumata görə, qeyd olunan dövrdə TRASECA-nın Azərbaycan hissəsi ilə yük dövriyyəsi 12,649 milyard ton-ki­lometrdən artıq olub ki, bu da 2021-ci ilin göstəricisindən 31,9 faiz yüksəkdir.

Sonda onu da deyək ki, ikinci Qarabağ müharibəsinin Azərbaycanın qələbəsi ilə nə­ticələnməsi və münaqişənin başa çatması regi­onda yeni münasibətlərin yaranmasına zəmin yaradıb. 2020-ci ilin 10 noyabrında imzalan­mış üçtərəfli Bəyanatda Naxçıvanı Azərbayca­nın əsas ərazisi ilə birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşası ilə bağlı müddəa da yer alıb. Bu məqsədlə hazırda Zəngəzur dəhlizinin reallaşdırılması istiqamətində fəal işlər aparılır. Bu dəhlizin işə düşməsi isə Azər­baycanın növbəti tarixi uğuru olacaqdır.

Vaqif BAYRAMOV, “Xalq qəzeti”

Məqalə “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və Azərbaycan Mətbuat Şurasının ulu öndər Heydər Əliyevin 100 illik yubi­leyi münasibətilə kütləvi informasiya va­sitələrinin təmsilçiləri arasında keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.