Qarabağda turizmin inkişaf etdirilməsi üçün geniş imkanlar var. Qarabağlıların qonaqpərvərlik mədəniyyətinin turizmdə xidmət mədəniyyətinə çevrilməsi bölgədə bu sahənin inkişafına böyük təkan verə bilər. Digər tərəfdən, Qarabağ mətbəxinin tarixi də elə xalqın keçmişi qədər qədimdir və turizm sektoru üçün geniş imkanlar yaradır. Bura yüksək kalorili ət yeməklərindən tutmuş vegeterian tələblərə uyğun göyərti və tərəvəzdən hazırlanan təamları əlavə edə bilərik. Qarabağ həm də maraqlı tarixi-mədəni irsə malikdir, təbiət imkanlarına görə də rəngarəngdir. 

Müsahibim Qarabağ iqtisadi rayo­nuna daxil olan işğaldan azad edilmiş ərazilərdə (Şuşa rayonu istisna ol­maqla) Azərbaycan Respublikası Pre­zidentinin xüsusi nümayəndəsi Emin Hüseynov bu barədə deyir:

– Qarabağın turizm mərkəzinə çev­rilməsi üçün çox geniş imkanlar var. Bu imkanların reallığa çevrilməsi üçün əsas vəzifə düşmənin 30 ilə yaxın bir müddət­də viran qoyduğu əraziləri yenidən qur­maq, qayıdış üçün əlverişli zəmin forma­laşdırmaqdır. Artıq rabitə-kommunikasiya xətləri çəkilib, kilometrlərlə yeni yollar salınıb, dağıdılan binaların, tarixi-mədəni abidələrin bir hissəsi bərpa olunub. 

Bu gün bir tərəfdən Qarabağın tarixi görkəmi özünə qaytarılır, digər tərəf­dən yaşayış üçün ən müasir infrastruk­tur qurulur, turizmin potensialı yaradılır. Məsələn, Füzuli şəhəri Qarabağın hava qapısı adlandırılır. Burada nəqliyyat və logistika müasir standartlar əsasında qurulub, beynəlxalq hava limanları istifa­dəyə verilib. Zəngəzur dəhlizinin Füzuli rayonunun ərazisindən keçməsi turizm potensialının gerçəkləşdirilməsi üçün mühüm zəmin yaradıb. 

Füzuli həm təbiəti, həm də ta­rixi-arxeoloji abidələri ilə Azərbaycanın ən zəngin bölgələrindən biridir. Rayonda çoxsaylı arxeoloji abidələr– Günəştəpə, Qaraköpəktəpə və Qarabulaq kurqanları bu günümüzə qədər saxlanılıb. Kurqan­lar Əhmədbəyli–Füzuli–Şuşa yolunun, təxminən, 700-800 metr yaxınlığında yerləşir. Bu böyük kurqan çölü dəfn mə­dəniyyətimizdə xüsusi yer tutur, tarixi bir neçə minillik əvvələ gedib çıxır. Burada 3 min yaşı olan hökmdar kurqanları da var. Arxeoloji qazıntılar zamanı qədim dövrə aid artefaktlar aşkar edilib. Araşdırmalar zamanı məlum olub ki, ərazidə hökmdar arabası ilə birlikdə dəfn edilib. Kurqanda araba təkərlərinin, atların, silah-sursatın qalıqları aşkarlanıb.

Hazırda kurqanda arxeoloji ekspedi­siya fəaliyyət göstərir. Bəzi kurqanlarda ermənilərin səngər qazdıqları da aydın görünür. Gələcəkdə burada unikal arxeo­parkın yaradılması nəzərdə tutulur ki, bu, həm tariximizin təbliğində, həm də turist axınının kütləviləşməsində böyük rol oy­nayacaq.

Məngələnata yüksəkliyində qədim al­ban məbədi var. Təəssüf ki, mənfur düş­mən bu abidəni də erməniləşdirib. Amma bütün tarixi abidələr kimi o da bərpa olu­nacaq. Bu yüksəklikdə yaradılacaq Bay­raq meydanı da turistlərin ən çox ziyarət etdiyi yerlərdən birinə çevriləcək. Oradan Füzuli şəhəri, habelə bir-birini tamamla­yan, vəhdət təşkil edən düzən, dağətəyi və yüksək dağlıq ərazi seyr ediləcək. 

Füzuli rayonunda turizm mərkəzinə çevriləcək yerlərdən biri də Azıx mağara­sıdır. Bu mağaranın adı əhəmiyyətli arxe­oloji abidələr sırasındadır və dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Arxeoloji abidədən tapılmış ibtidai insa­nın alt çənə sümüyünün qalığı göstərdi ki, Azərbaycanda təxminən 350-400 min il bundan əvvəl insan yaşayıb.

İşğal dövründə Azıx mağarası da düşmən talanına məruz qalıb. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində oradan tapılmış çox qiymətli əşyalar, erməni işğalçıları tərəfindən xarici ölkələrə daşınıb. Hazır­da belə eksponatların Azərbaycana qay­tarılması üçün cox ciddi tədbirlər görülür. 

Ümumiyyətlə, Azıx mağarasının köməyi ilə Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağın daş dövrü haqqında geniş məlumat almaq olar. Yaxın gələcəkdə bu mağaraya turist marşrutunun açılması ölkəmizin turizm təsərrüfatı üçün çox va­cib şərtlərdəndir. Artıq tarixi yerlərimizə səfərlər təşkil ediləcək günləri səbirsizlik­lə gözləyirik. Bu ərazidə böyük bir turizm infrastrukturunun yaradılmasını nəzərdə tuturuq.

– Ətraf rayonların da böyük turizm potensialı var. Xocavənd rayonunun təbiəti gözəl, turizm potensialı geniş və çoxşaxəlidir. Hadrut və Tuğ daha çox turist cəlb edə bilər.

– Turizm məkanı ilə bağlı xüsusilə onu qeyd etmək istəyirəm ki, nəinki Fü­zulinin, ətraf rayonların da böyük turizm potensialı var. Biz az bir vaxt Zəfər yolu ilə hərəkət etsək, Xocavənd rayonunun ərazisinə daxil olacağıq. Bu rayonun tə­biəti çox gözəldir. Dağ, meşə və vadilərin füsunkarlığı insanı valeh edir. Ağdam və Füzuli ilə müqayisədə Xocavənd ciddi şəkildə dağıdılmayıb. Onun turizm poten­sialı geniş və çoxşaxəlidir. Xüsusilə Tuğ kəndi daha çox turist cəlb edə bilər.

Tuğun tarixi memarlıq üslubunu sax­lamaqla burada mədəni turizmi, zəngin təbiətindən istifadə etməklə ekoturizmi inkişaf etdirmək mümkündür. Onun aqro­turizm potensialı da böyükdür. 

Tarixən şərabçılıq destinasiyası kimi tanınan Tuğ kəndi Xocavənd və Füzuli rayonlarının üzüm sahələrindən toplanan məhsuldan alınan şərabları ilə məşhur olub. Zavod üçün müasir turizm konsepti tətbiq ediləcək. Belə ki, bura yalnız şərab istehsal edilən yer deyil, həmçinin Tuğ bölgəsində tarixən mövcud olmuş şərab­çılıq ənənəsinin təbliğ olunduğu məkana çevriləcək. Kompleksin tərkibində müxtə­lif tədbir və festivalların keçirilməsi üçün çoxtəyinatlı məkanlar olacaq.

Tuğda da ənənəvi Azərbaycan me­marlığına işğal dövründə çox müdaxilə edilib və bəzi tikililər vandalizmə məruz qalıb. Kəndin tarixi tikililəri, küçə, hasar və darvazaları ənənəvi memarlıq üslu­bunda təmir olunacaq. 

Şuşaya gedən yolun buradan keçmə­si nəzərə alınaraq gələcəkdə ətrafdakı tarix və mədəniyyət abidələrinə haykinq və piyada turizm marşrutlarının yaradıl­ması, piyada gəzintisi üçün dağ cığırla­rının keçdiyi yerlərdə kempinq zonaların, kiçik etnoqrafik festivalların, günlük turist səfərlərinin təşkili və digər layihələrin həyata keçirilməsi üçün böyük potensial var.

Hadrut qəsəbəsinin də turizm poten­sialı yüksəkdir: meşəli dağlar və onların içində yaşayış məntəqəsi. Bu yerlər bər­pa olunduqdan sonra çoxsaylı turizm is­tirahət zonaları yaradılacaq, özəl sektor cəlb olunacaq. 

– Nəhayət, turizm haqqında danı­şarkən Suqovuşan və Talış kəndlərini də qeyd etməliyik. Bura özəl sektorun cəlb edilməsi nəzərdə tutulur. Xahiş edirik bu barədə məlumat verəsiniz.

– Suqovuşanda turizm kompleksinin tikintisinə başlanılıb. Bu turizm mərkəzi­nin yaradılması Naftalanda turizmin inki­şafı üçün də əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, təməli Prezident İlham Əliyev tərəfindən qoyulan, hazırda icra mərhələsində olan Suqovuşan turizm kompleksinə məsafə baxımından yaxınlıq Gəncə ilə yanaşı, həm də Naftalandan oraya turist səfər­lərinin təşkil olunacağını deməyə əsas verir. 

Əlbəttə, bu, əlavə biznes sahələ­rinin yaradılmasına öz müsbət təsirini göstərəcək. Suqovuşanda turizm obyekt­lərinin tikintisində özəl sektor yaxından iştirak edir. 

Talış kəndində ikinci faza yekunla­şandan sonra turizmin orada inkişaf etdi­rilməsi imkanları genişlənəcək. Elə xüsu­si zonalar var ki, məhz ora özəl sektorun cəlb edilməsi nəzərdə tutulub.

– Son zamanlar Qarabağda al­ternativ turizm növü olan “Qaranlıq (Dark) turizmi”nə maraq artır. Təbii fəlakətlər, dağıntılar və xarabalıqlarla bağlı olan bu turizmin Qarabağda inki­şafı haqqında nə deyə bilərsiniz?

– Çox vacib məsələ ondan ibarətdir ki, Qarabağda turizm çoxşaxəlidir. Bura­da həm istirahət, həm səhiyyə, həm dağ, həm də kulinariya turizmi var. Son illər turizm sektorunda baş verən dəyişikliklər alternativ turizm növlərinə də marağı ar­tırır. Qaranlıq (Dark) turizm gün keçdikcə populyarlığı artan alternativ növlərdən biridir. Bu, təbii fəlakətlər, dağıntılar, xa­rabalıqlarla bağlı turizm növüdür. 

Dünyada dağıntıları görmək istəyən turistlər də az deyil. Qarabağda onun in­kişaf etdirilməsi üçün imkanlar var. İşğal dövründə bir çox yaşayış məntəqələrimiz düşmən tərəfindən dağıdılıb, viranə qo­yulub. Bu bir çox turistlər belə yerlərə, yəni müharibənin törətdiyi fəsadlara bax­maq üçün səyahət edirlər. Onu Qarabağ­da da tətbiq edə bilərik.

İnfrastruktur layihələri bitdikdən son­ra orada dağıdılmış binaların bir hissəsini bərpa etmədən saxlayıb, düşmənin törət­diyi barbarlığı gələn turistlərə göstərmək olar. Məsələn, Ağdamda açıq səma altın­da 18 hektarlıq Memorial bağ salınacaq. Biz bütün şəhəri müasir üslubda bərpa etsək də, Memorial bağda xarabalıqlar, dağıdılmış binalar saxlanılacaq. Onla­rı olduğu kimi qoruyacağıq ki, gələcək nəsillər bu tariximizi unutmasın, mənfur düşmənin xalqımızın başına gətirdiyi fa­ciələri bilsin. 

Dağıntılar arasında müvafiq təmizlik, abadlıq işləri görüləcək, cığırlar çəkilə­cək, binalar haqqında müəyyən məlu­matları əks etdirən “augmented reality – gücləndirilmiş virtual reallıq” texnologi­yasından istifadə etməklə mobil aplika­siyalar tətbiq olunacaq. Məqsəd odur ki, İşğal muzeyi, Memorial bağ və Zəfər mu­zeyi Azərbaycan xalqının Birinci və İkin­ci Qarabağ müharibəsində keçdiyi tarixi göstərə bilsin. Burada XX əsrin dəhşətli Xocalı soyqırımı, Ağdamın işğalı, bunun­la bağlı video-audio materiallar, ekspo­natlar əks olunacaq. 

İşğal muzeyindən çıxan insan Me­morial bağı gəzərkən 27 illik işğal dövrü haqqında ətraflı məlumat alacaq. İnsan­lar o dağıntıların arasından keçərkən sanki həmin zamana səyahət edəcək və gözləri qarşısında o faciələr canlanacaq.

Pünhan ƏFƏNDİYEV, “Xalq qəzeti”