Bu yaxınlarda Hindistan və İran arasında Çabahar limanının gələcək inkişafı haqqında saziş imzalanıb. Saziş Hindistanın xarici işlər naziri Subrahmanyam Caishankarın Tehrana səfəri zamanı İranın yollar və şəhərsalma naziri Mehrdad Bazrpaş ilə imzalanıb. Nazirlər Çabahar limanı ilə bağlı uzunmüddətli əməkdaşlıq çərçivəsinin yaradılmasına dair ətraflı və “məhsuldar müzakirə” aparıb, İran və Hindistan arasında limanın inkişafı ilə bağlı may ayında imzalanmış sazişi başa çatdırmaq barədə razılığa gəliblər. 

Sazişə görə, Çabahar limanı 10 il müddətinə Hindistanın icarəsinə verilir. 10 ildən sonra razılaşma yenilənəcək və limanın idarəçiliyi Hindistanda qalacaq. Çabahar limanı İranın Hind okeanına çıxışı olan limandır. Onu idarəçiliyə götürmək­lə Hindistan Cənubi Qafqaz, Orta Asiya, Əfqanıstan, Rusiya və Avropa ilə ticarət əlaqələri qurmaq istəyir. Bu liman Şimal–Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizində də aparıcı rol oynayır. Rusiya və Avropa­dan göndərilən yüklər Azərbaycan və İran ərazisindən tranzit olaraq Çabahar limanı­na, oradan isə Hindistanın Mumbai lima­nına çatdırılacaq. Əks istiqamətə də yüklər İran və Azərbaycan ərazisindən keçərək.

Ermənistan da Hindistanla İran arasın­dakı son razılaşmadan yararlanmaq istəyir. İrəvan Hindistandan yola çıxan yüklərin bir hissəsinin Ermənistan üzərindən Avro­paya daşınacağına ümid edir. O uzun illər boyu bütün regional əhəmiyyətli layihələr­dən kənarda qalıb. İndi iqtisadi problemlə­rini həll etmək üçün regional və beynəlxalq əhəmiyyətli layihələrdə iştirakını ön plana çıxarır. Ermənistan həm də hərbi-siyasi əməkdaşlıq qurmuş olduğu Hindistan və ənənəvi himayəçisi olan İranın potensia­lından istifadə etməyə çalışır. Ermənistan İqtisadiyyat Nazirliyinin baş katibi Haykaz Nəsibyan “Armenpress”in sualına cavab olaraq bildirib ki, Ermənistan və Hindistan arasında iqtisadi əməkdaşlıq böyük inkişaf potensialına malikdir. “Ticarət dövriy­yəsinin strukturu və həcmləri hələ də iki ölkə arasında iqtisadi əməkdaşlığın real imkanlarına uyğun gəlmir. Ermənistan–Hindistan ticarət dövriyyəsinin inkişafında mühüm amil isə logistika probleminin həlli ola bilər. Bu baxımdan İranın Çabahar li­manının əhəmiyyəti bizim üçün xüsusilə önəmlidir. İrəvan Nyu-Dehli ilə iqtisadi əməkdaşlığın dərinləşməsində maraqlıdır və iqtisadi əlaqələrin möhkəmləndiril­məsi və genişləndirilməsi, eləcə də uzun­müddətli əməkdaşlığın formalaşdırılması istiqamətində qarşılıqlı addımlar atır, ilk növbədə dünyanın 10 ən mühüm limanın­dan biri olan Çabaharın operatoru olmaq niyyətindədir”.

Bununla bağlı, baş nazir Nikol Paşin­yan ötən ilin mayında beynəlxalq multi­modal (yüklərin hərəkətini asanlaşdırmaq, daha sürətli və daha səmərəli etmək üçün müxtəlif nəqliyyat vasitələrinin birləşmə­si) yükdaşıma marşrutunun işə salınması və Çabahar limanında operator fəaliyyə­tinin həyata keçirilməsini əlaqələndirəcək işçi qrupunun yaradılması haqqında qərar imzalayıb. Ermənistanda hesab edirlər ki, Çabahar limanından istifadənin Ermə­nistanın ticarət potensialını artıracaq. Bu, ölkənin Hindistana, eləcə də digər Asiya ölkələrinin perspektivli bazarlarına etibarlı çıxışı olacaq. Limanın istifadəyə verilmə­si həm də Fars körfəzi ölkələri ilə ticarət dövriyyəsini artıracaq. “Əsas məqsəd tək­cə Hindistandan idxalı inkişaf etdirmək deyil, həm də istehsalçılarımızın Hindistan bazarına çıxmasına şərait yaratmaqdır”. Bunu İqtisadiyyat nazirinin müavini Na­rek Teryan bildirib: “Biz iki ölkə arasın­da əlaqələrin inkişafında böyük potensial görürük. Xüsusilə, 2023-cü ildə qarşılıqlı ticarətin həcmi 7 faizdən çox artaraq 380 milyon dollara çatıb. Gələcəkdə isə qarşı­lıqlı ticarət dövriyyəsinin həcmini bir neçə dəfə artırmaq olar. Aydındır ki, bu, Çaba­har limanı və onun bir hissəsi olan dəhlizlə mümkündür”.

Buna nail olmaq üçün Ermənistan bey­nəlxalq tranzit yükdaşıma marşrutlarında iştirakını təmin etməlidir. Bu baxımdan Ermənistanın Şimal–Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat dəhlizi layihəsində fəal iştirakı vacibdir. Üstəlik, Ermənistan Hindistan və İranı Gürcüstan və Qara dəniz vasitə­silə Avropa ilə, eləcə də Avropanı Hindis­tanla birləşdirəcək alternativ dəhliz təklif edərək, alternativ yükdaşıma marşrutunun formalaşmasında mühüm iştirakçı və icra­çı olmaq istəyir. Bu barədə iranşünas alim Qohar İskəndəryan bildirib: “Bu, çox va­cib layihədir, onun reallaşması üçün hər şey edilməlidir. Dəhlizin bir qolunun Er­mənistandan keçməsi üçün səy göstəril­məlidir. Bu proqram təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi baxımdan vacibdir. He­sab edirəm ki, bu limandan tranzit üçün, o cümlədən Ermənistandan keçməklə, Qara dəniz regionundan istifadə etmək potensi­alı mövcuddur”. 

Bunun üçün isə Ermənistanda infrast­ruktur yenilənməli, yolları genişlənmə­li, dəmir yolları tikilməlidir. O zaman bu marşrut üzrə yükdaşımalar və Ermənista­nın gəliri artacaq, o, regional nəqliyyata çevriləcək. İlk baxışdan çox cəlbedici gö­rünür. Bəs infrastrukturla bağlı vəziyyət nə yerdədir? Bəri başdan deyək ki, dəhli­zin Ermənistandan keçəcək qolunun işlək vəziyyətə gətirilməsi üçün infrastruktur cəhətdən problemlər var. Belə ki, Ermənis­tanın cənubundakı Sünik vilayəti ilə İran arasında birbaşa dəmir yolu əlaqəsi yox­dur. Sovet dövründə Ermənistandan gələn dəmir yolu Naxçıvandan keçərək Təbriz–Culfa dəmir yolu ilə birləşirdi. Bu dəmir yolu ilə o dönəmdə təxminən 4 milyon ton yük daşınırdı. I məqalədə qeyd etdi­yim kimi hazırda yolun çox hissəsi sökü­lüb. Onun qalan hissəsi isə yenidən bərpa olunmalıdır. Əgər Ermənistan ərazisindən keçən dəmir yolu Şimal–Cənub dəhlizinin Rəşt–Astara hissəsinin tikintisindən daha tez bərpa olunarsa, bu yolla Rusiya ilə İra­nın cənub limanları arasında dəmir yolu əlaqəsi yaranacaq. Bu isə indiki reallıqda mümkün deyil. İlk növbədə Ermənistan Azərbaycanla sülh müqaviləsi bağlamalı, Zəngəzur dəhlizi işlək vəziyyətə gətirilmə­li, ərazisində sökülmüş dəmir yolu xətləri yenidən çəkilməlidir. Ermənistana bu xərc­ləri qarşılamaq üçün investisiya qoymaq istəyən xarici sərmayədarlar yoxdur.

Şimal–Cənub dəhlizinin tam ola­raq fəaliyyətə başlaması isə Rəşt–Astara (İran)–Astara (Azərbaycan) dəmir yolunun tikilməsindən asılıdır. Rəşt-Astara dəmir yolu beynəlxalq əhəmiyyət daşıdığı üçün onun tikintisi prioritet məsələdir və uzun­luğu 164 kilometr olan bu yolun inşasının 2028-ci ilə qədər başa çatdırılması plan­laşdırılır. O, Azərbaycan ilə İranın dəmir yolları sistemlərini birləşdirəcək. Həmin vaxtadək Çabahar–Zahidan dəmir yolu da işlək vəziyyətdə (bu il istifadəyə veriləcək) olacaq. Hər iki dəmir yolunun tikintisi başa çatdıqdan sonra bu limandan yük axınını artırmaq mümkün olacaq. 

Nəticədə dəhlizin əsasını təşkil edən dəmir yolu ilə Avropa və Asiya arasında yükdaşımalar həyata keçiriləcək. Cənub Şərqi Asiya ölkələrindən yüklər İran və Azərbaycan ərazisindən Rusiyaya və Avro­paya daşınacaq. Digər tərəfdən Azərbay­canla Gürcüstanı birləşdirən dəmir yolu da mövcuddur ki, Hindistandan çıxan yüklə­rin Azərbaycan–Gürcüstan dəmir yolu ilə Qara dəniz limanlarına, oradan da Avropa ölkələrinə nəqlini reallaşdırmaq mümkün­dür. Ermənistan ərazisində isə dəmir yolu xəttinin nə vaxt istismara verilməsi yaxın perspektivdə məlum deyil.

Azərbaycanın yüklərin yük maşınları ilə daşınmasında da imkanları Ermənistan­dan genişdir. Ermənistanda avtomobil yolu dağlıq ərazilərdən keçir. Qış mövsümündə istifadəsi çətinləşir. Bu ərazidə işlək nəq­liyyat xətlərinin tikilməsi və ya bərpası böyük xərc tələb edir. Magistralın Gorus və Qafan şəhərləri arasındakı yolun bir hissəsi Azərbaycanın beynəlxalq cəhətdən tanınmış hüdudları daxilinə düşdüyündən 2020-ci ilin dekabrından Azərbaycan si­lahlı qüvvələrinin nəzarəti altındadır.

İrəvan Ermənistan–İran tranzitini asanlaşdırmaq, Bavra (Gürcüstan sərhə­di yaxınlığında) ilə Mehri (İran sərhədi yaxınlığında) arasında əlaqə yaratmaq məqsədilə yeni Şimal–Cənub avtomobil yolunun inşasına başlayıb. Onun tikinti­sinin 2028-2030-cu illərdə tamamlanması nəzərdə tutulur. Lakin artıq işlərin gedişi göstərir ki, yol heç 2035-də də hazır olma­yacaq. 

Beləliklə, Hindistandan çıxan yüklərin Rusiya və Avropaya, həm də əks istiqamət­də Azərbaycanın mövcud nəqliyyat xətləri ilə daşınması daha realdır. Eyni zamanda, Azərbaycanla Gürcüstanı birləşdirən dəmir yolu da mövcuddur ki, Hindistandan çıxan yüklərin Azərbaycan-Gürcüstan dəmir yolu ilə Qara dəniz limanlarına, oradan da Avro­pa ölkələrinə nəqlini reallaşdıra bilər. 

P.ƏFƏNDİYEV
XQ