Neoliberalizm, qlobal dəyişiklik və davam edən inkişaf 

İngilisdilli populyar “INSİGHT TURKEY” jurnalının sentyabr sayında UNEC-in beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin sabiq müdiri, hazırda Amerikanın Southern New Hampshire Universitetində tədqiqatlarını davam etdirən Turan Süleymanovun professor Bülent Gökayın “Türkiyə dünya iqtisadiyyatında: Neoliberalizm, qlobal dəyişiklik və inkişaf etməkdə olan gücün yaradılması” kitabına yazdığı eyniadlı resenziyası dərc edilib. Türkiyənin və dünyanın tanınmış alimlərinin və siyasi xadimlərinin yazılarının yer aldığı SKOPUS indeksli jurnalda verilən məqalənin qısa xülasəsini oxucuların diqqətinə çatdırırıq. 

Turan Süleymanovun məqaləsi Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AKP) rəhbərliyi ilə 20 il ərzində Türkiyənin si­yasi və iqtisadi cəhətdən transformasi­ya edərək orta ölçülü inkişaf edən gücə çevrilməsi və ölkə iqtisadiyyatına təsir göstərən qlobal inkişaf kanalları ilə bağ­lı Bülent Gökayın araşdırmalarından və mükəmməl təhlilindən bəhs edir. Bildirilir ki, kitab müəllifi həmin 20 ili iki alt döv­rə ayırır. AKP dövrü adlandırılan ilk dövr 2002–2010-cu illəri əhatə edir. Türkiyəli professorun fikrincə, həmin illərdə hö­kumətin yürütdüyü neoliberal iqtisadi siyasət və həyata keçirilən dəyişikliklər sayəsində xarici investisiyalar üçün əlve­rişli mühit yaradılmış, eləcə də ilkin tən­zimləyici liberalizm siyasəti Qərb demok­ratiyası xəttinə uyğun olmuşdur. AKP-nin hədəfi liberal islahatlarla paralel olaraq, ixraca əsaslanan sənayeləşmə ilə ölkə iqtisadiyyatını canlandırmaq idi.

Həmin dövrdə Türkiyə digər inkişaf et­məkdə olan iqtisadiyyatlarla müqayisədə yaxşı işləyən və normativ-hüquqi aktlarla tənzimlənən dayanıqlı bank sistemi qur­mağı bacardı. Nəticədə ölkəyə aşağı faiz dərəcələri ilə böyük həcmdə Qərb kapita­lı axını yönəldi ki, bu da AKP hökumətinin sürətli iqtisadi inkişaf məqsədinə çatma­sına və Türkiyənin xarici investisiyalar üçün perspektivli ölkələrdən birinə çev­rilməsinə kömək etdi. Həyata keçirilən iqtisadi strategiyalar və əlverişli qlobal şərait ölkənin sürətlə sənayeləşməsinə və iqtisadi inkişafına gətirib çıxardı. Bu transformasiya türk xalqı üçün daha yax­şı iqtisadi və sosial şərait yaradılmasına səbəb oldu.

Professor Bülent Gökayın qeyd et­diyinə görə, ikinci alt dövr 2010-2020-ci illəri əhatə edir. Öz qızıl dövrünü yaşayan Türkiyə iqtisadiyyatı qlobal maliyyə böh­ranı ilə üz-üzə qalmışdı. Qərb iqtisadiy­yatlarında baş verən maliyyə sarsıntıları və iqtisadi tənəzzül Türkiyənin Qərb ba­zarına ixrac tələbatını azaltmış və ölkə­nin inkişafı davam etdirməsi üçün zəruri olan xarici sərmayə çatışmazlığı yarat­mışdı. Bu dövr ərzində baş verən bir sıra yerli və qlobal hadisələr Türkiyə iqtisadiy­yatına mənfi təsir göstərirdi.

Kitab müəllifi vurğulayır ki, çox ehti­yac duyulan aşağı faizli Qərb kapitalının olmaması və Qərbdə bazar tələbatının azalması şəraitində Türkiyə alternativ investisiya və yeni bazarlar axtarışı üçün Şərqə üz tutdu. AKP hökuməti iqtisadiy­yatı sabitləşdirmək və iqtisadi inkişafı davam etdirmək üçün Çin və Rusiya ilə əlaqələri yenidən nəzərdən keçirdi. Belə­liklə, Türkiyə Şanxay Əməkdaşlıq Təş­kilatının toplantısına qatıldı və ardından həm Rusiya, həm də Çin ilə tərəfdaşlığın səviyyəsini yüksəltdi.

2008-ci ilin qlobal maliyyə böhranı və iqtisadi tənəzzül qeyri-sabit və xaotik beynəlxalq vəziyyətin yaranmasına gəti­rib çıxardı. Həmçinin yaranmış vəziyyət dünya iqtisadi sisteminə və qüvvələr balansına təsirsiz ötüşmədi. Dünya iqti­sadiyyatı buna qənaətlə bağlı tədbirlər, iqtisadi millətçilik və müxtəlif strategi­yalar ilə cavab verdi ki, həmin addımlar ABŞ-da, Avropada, Braziliyada, Hin­distanda və digər ölkələrdə konservativ siyasətin inkişaf etməsinə səbəb oldu. Lakin qlobal maliyyə böhranının mənfi təsirinə baxmayaraq, inkişaf etməkdə olan bir çox digər ölkə iqtisadiyyatları ilə müqayisədə Türkiyənin bank sisteminə vaxtilə həyata keçirilən islahatlar sayə­sində ciddi zərər dəymədi.

Kitabda həm daxili siyasi və iqtisadi inkişaf, həm də qlobal təsir və dəyişik­liklərin təsiri təhlil edilərək Türkiyə iqti­sadiyyatının inkişaf etməkdə olan ölkə iqtisadiyyatları siyahısına keçidinin tarixi perspektivinə nəzər salınır.

Türk Dövlətləri Təşkilatının yaranma­sı, Azərbaycan və Mərkəzi Asiyanın türk dövlətləri ilə daha sıx iqtisadi və mədəni əməkdaşlığa dair iddialı çağırışlar Tür­kiyənin xarici iqtisadi siyasətində priori­tetdir və kompleks araşdırma tələb edir. Orta Asiya türk malları üçün potensial ixrac bazarıdır. Bundan başqa, Azərbay­can nümunəsi göstərir ki, onlar həm də ölkədə iqtisadi hədəflərə nail olmaq üçün böyük investisiya mənbəyi ola bilər. 

Buna görə də kitabın Türkiyə və inki­şaf etməkdə olan bazarları tədqiq edən alimlər, tədqiqatçılar və siyasilər üçün faydasını qeyd edən Turan Süleymano­vun fikrincə, müəllifin Türkiyənin Azər­baycan və Orta Asiya dövlətləri ilə bağlı iqtisadi siyasətinə daha geniş yer vermə­si məqsədəuyğun olardı. 

XQ