XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması və 23 aylıq fəaliyyətindən sonra əsrin sonuncu onilliyində dövlət müstəqilliyinin bərpası xalqımızın tarixi taleyinin qəti olaraq müəyyən edilməsində ən önəmli hadisə oldu. Keçmiş ittifaq dövləti daxilində ölkəmizin müstəqillik epoxasına hazırlanması, SSRİ-nin süqutundan sonra isə qazanılmış suverenliyin qorunub saxlanması və möhkəmləndirilib əbədi prosesə çevrilməsi isə ümummilli lider Heydər Əliyevin adı və gerçəkləşdirdiyi tədbirlərlə sıx bağlıdır.

Müstəqilliyin ilk illərində gənc respublikanın qarşısında hansı yolu seçmək, hansı ictimai-siyasi modelə üstünlük vermək sualı dayanırdı. Prob­lemi mürəkkəbləşdirən bir də o idi ki, ölkə hələ dövlət müstəqilliyini elan et­məzdən əvvəl Ermənistanla münaqişə vəziyyətinə düşmüşdü. Xəyanətkar qonşu dövlət müstəqilliyin ilk addımın­da səriştəsiz siyasi rəhbərliyin fəaliy­yətsizliyindən və daxildə hərbi-siyasi qarşıdurma yaratmasından istifadə edərək, eyni zamanda, xarici himayə­darlarının köməyi ilə Azərbaycana tə­cavüz etmiş, ölkəmizin ərazisinin 20 faizini işğal etmişdi. 

1993-cü ilin böhranlı yayında ümummilli lider Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə respublikaya rəhbərliyi üzə­rinə götürərək gənc dövləti müstəqilli­yini itirməkdən, ərazilərimizin daha çox hissəsini işğal altına düşməkdən, xalqı fəlakətli milli qarşdurmadan xilas etdi. Eyni zamanda, qanlı müharibəni da­yandırmaq, ölkədə sabitlik yaratmaq, milli birliyi möhkəmləndirmək, gənc dövlətin daxili və xarici siyasət konsep­siyasını hazırlamaq, çağdaş dünyada suveren Azərbaycanın tanınmasına nail olmaq, onun dünya birliyində ye­rini və rolunu müəyyən etmək zəruri idi. Heydər Əliyev gərgin və çoxcəhətli fəaliyyəti ilə bütün bu vəzifələrin öhdə­sindən məharətlə gəldi.

Azərbaycan diplomatiyasının, onun milli konsepsiyasının, inkişaf və hərəkət konturlarının əsasını Heydər Əliyev hələ 1969-cu ildə qoymuşdu. O, istər keçmiş Sovet İttifaqında, istərsə də dünyada respublikamızı tanıtmaq­la, xarici ölkələrlə mədəni əlaqələr yaratmaqla xalqımızın mövcudluğu­nu beynəlxalq aləmə təqdim etmişdi. Bu vaxtadək SSRİ-nin xarici siyasi əlaqələrində nəzərəçarpan mövqeyi olmayan Azərbaycan məhz Heydər Əliyev fitri istedadı və diplomatik mə­harəti sayəsində bir çox dünya döv­lətləri rəhbərlərinin, siyasətçilərin, elm və incəsənət xadimlərinin ziyarət yeri oldu. Onların arasında Finlandiya pre­zidentləri U.Kekkonen və M.Koyvisto, Meksika prezidenti A.Lopes, Portuqa­liya prezidenti M.Soares, Vyetnam və ADR rəhbərləri L.Van Donq və V.Ulb­rixt və bir çox başqaları vardı. Azərbay­cana gəlib, bu gözəl diyarı görəndən sonra onlar vətənlərinə xoş duyğularla qayıdır, xalqımız barədə həqiqəti öz ölkələrinə və xalqlarına çatdırırdılar.

Sovet dövründə Azərbaycan rəh­bəri Heydər Əliyev dəfələrlə xarici ölkələrə səfər edən ittifaq və respubli­ka nümayəndə heyətlərinə başçılıq et­mişdi. Onun şəxsiyyəti, davranışı, çıxış və nitqlərinə əsasən xalqımız barədə keçmiş ittifaqda və xarici aləmdə yük­sək təəssürat yaranmışdı. Ulu öndərin məqsədyönlü fəaliyyəti ilə Azərbay­canın xarici ölkələrdə beynəlxalq sər­gilərdə, sovet mədəniyyət günlərində iştirakı, müxtəlif ölkələrin Azərbaycan­da təqdimat günlərinin keçirilməsi də ənənə halını almışdı. 

Ümummilli lider Heydər Əliyevin ölkə rəhbərliyinə qayıtması isə Azər­baycanın çağdaş milli tarixində yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. Gö­rülmüş tədbirlər nəticəsində dövlətçili­yin zəruri prinsipləri müəyyən edildi və formalaşdırıldıdı. İqtisadiyyat, siyasət, müdafiə, diplomatiya və s. strukturlar əsaslı surətdə quruldu. Azərbaycan Respublikası nüfuzlu beynəlxalq təş­kilatların – Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, ATƏT, Av­ropa Şurası və digər təşkilatların tam­hüquqlu üzvü kimi beynəlxalq aləmdə fəaliyyətinin genişləndirdi. Biz dünya birliyinə fəal qoşulmağa başladıq. Bü­tün bunlar isə Heydər Əliyevin böyük səyi və diplomatik istedadı nəticəsində mümkün oldu. 

Dünya Prezident Heydər Əliyevin simasında böyük tarixi şəxsiyyəti görür­dü. O, dünya diplomatiyasının ulduzları ilə bir sırada dayanır və çox vaxt onla­rı üstələyirdi. Heydər Əliyev haqqında çağdaş diplomatiyanın H.Kissincer, Z. Bjezinski, Butros B.Qali kimi nəhəng­ləri, habelə dünyanın ən iri dövlətlərinin başçıları – ABŞ prezidentləri B.Klinton, C.Buş, Fransa prezidentləri F.Mitteran və J.Şirak, Böyük Britaniyanın baş nazirləri M.Tetçer və T.Bleyer, Rusiya prezidenti V.Putin, Ukrayna prezidenti L.Kuçma, Qazaxıstan prezidenti N.Na­zarbayev, Özbəkistan prezidenti İ.Kəri­mov, Gürcüstan prezidenti E.Şevard­nadze, Türkiyə prezidentləri S.Dəmirəl, A.Gül, Ə.Sezər və başqaları dəfələrlə dərin hörmətlə söz açmışlar.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin tarixin şəxsiyyət kimi böyüklü­yü və siyasi-diplomatik istedadı ATƏT-in Budapeşt, Lissabon və İstanbul zirvə görüşlərində, BMT-nin sessiyalarında, İƏT-nin Kasablanka və Tehran sammit­lə-rində, Vaşinqton, Paris, Pekin, Lon­don, Moskva, Tokio, Ankara, Kiyev, Əl- Riyad, Varşava, Vyana, Roma, Berlin, Madrid və s. paytaxt şəhərlərə səfərlər zamanı aparılmış söhbət və danışıqlar­nda özünü xüsusilə biruzə vermişdir.

Sərhədlərimizin toxunulmazlığını müdafiə edərək Heydər Əliyev ATƏT üzvü olan dövlətlər tərəfindən Azərbay­can Respublikasının ərazi bütövlüyü barədə bəndlərin ATƏT sammitlərinin qərarlarına daxil edilməsinə nail oldu. Heydər Əliyev Azərbaycan rəhbərli­yinə gəldikdən sonra onun Qarabağ münaqişəsinə dair BMT-nin sonuncu 3 qətnaməsində Dağlıq Qarabağın Azər­baycanın ərazisi olması əksini tapdı. Heydər Əliyev rəhbərliyə gəlməzdən əvvəl isə BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü il aprelin 30-da qəbul etdiyi qətnaməsində Dağlıq Qarabağın Azər­baycana məxsusluğu barədə heç bir söz deyilməmişdi. 

BMT-nin Minillik yubiley sessiyasın­da Azərbaycan Respublikası Preziden­ti kimi heydər Əliyevin nitqi dünya gör­müş bir çox siyasətçi və diplomatlarda yüksək təəssürat yaratdı. BMT Baş Assambleyasının sessiyasında çıxış edərkən o, çox böyük cəsarətlə həmin beynəlxalq təşkilatı Ermənistan–Azər­baycan münaqişəsinin nizama salın­masında fəaliyyətsizliyinə görə ciddi qınadı. Böyük dövlətlərin paytaxtlarına rəsmi səfərlərə gedərkən də Heydər Əliyev həmin ölkələrin rəhbərlərinin və ictimaiyyətin diqqətini Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinə, bir milyon qaçqın və məcburi köçkünün proble­minə, ərazimizin 20 faizinin işğalına, Qarabağ probleminin ədalətli həllinə cəlb edirdi. Ulu öndər sənəd və faktları ortaya qoyub sübut edirdi ki Ermənis­tan işğalçı dövlətdir. Bu dövlət Azər­baycan xalqına və deməli, bəşəriyyətə qarşı cinayətlər törətdiyinə görə məsu­liyyət daşımalıdır.

Heydər Əliyevin diplomatik iste­dadı qonşu dövlətlərlə bağlı təmkinli və tarazlaşdırılmış siyasətində də öz təcəssümünü tapmışdır. Onun əzm­karlığı və məntiqi, ölçülü-biçili siyasəti sayəsində qonşumuz olan Rusiya Fe­derasiyası ilə normal və dostluq müna­sibətləri quruldu. Gürcüstan və Türkiyə ilə əlaqələrimiz yüksək səviyyəyə qalx­dı. Dövlətimizin başçısı 30 milyondan çox azərbaycanlının yaşadığı İran İs­lam Respublikası ilə münasibətlərə­də son dərəcə həssaslıqla yanaşırdı. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliye­vin diplomatik fəaliyyətində Səudiyyə Ərəbistanı, Misir, Pakistan, İordaniya, Mərakeş və başqa dövlətlərlə münasi­bətlərin möhkəmləndirilməsi və inkişafı xüsusi yer tuturdu.

İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvü olan ölkələrin rəhbərlərinin Ka­sablankadakı görüşündə Azərbaycan üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən iki qətnamə, xüsusən Ermənistan–Azər­baycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üzrə qətnamə qəbul olunmuşdu. Hə­min qətnamədə erməni silahlı qüvvələ­rinin Azərbaycan ərazisinə təcavüzü ilk dəfə beynəlxalq səviyyədə pislən­miş, Ermənistan isə birmənalı surət­də təcavüzkar dövlət hesab edilmişdi. Qətnamədə erməni qoşunlarının işğal edilmiş bütün Azərbaycan ərazisindən qeyd-şərtsiz çıxarılması tələbi də əksi­ni tapmışdı.

Rəsmi, işgüzar səfərlərdə, yaxud beynəlxalq konfranslar və zirvə gö­rüşlərində olarkən Heydər Əliyev hə­mişə Azərbaycan diasporu və müxtəlif səbəblər üzündən müxtəlif vaxtlarda dünyanın ayrı-ayrı ölkələrinə köçüb yaşayan azərbaycanlılarla ünsiyyət yaratmağa çalışırdı. Xaricdə yaşa­yan vətəndaşlarımızla bütün görüş və söhbətlərində Heydər Əliyev onlarda Vətənə, doğma dilə, mədəniyyətə, mənəvi köklərə məhəbbət oyatmağa çalışır, onlara Azərbaycan Respubli­kasının qarşısında duran problemlər haqqında məlumat verir, dədə-baba torpaqlarını unutmamağı, ona əllərin­dən gələn köməyi əsirgəməməyi töv­siyə edirdi.

Azərbaycan dövləti Heydər Əliye­vin məqsədyönlü diplomatik fəaliyyəti və özünün nadir coğrafi siyasi mövqeyi sayəsində çağdaş beynəlxalq münasi­bətlərdə möhkəm yer tutur. Müstəqilli­yimizin 30 ili ərzində Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi müstəqil Azərbayca­nın milli diplomatiyası zəngin inkişaf yolu keçib və gələcəyə nikbin nəzərlər­lə baxmağa hər cür əsas verir.

Ağalar ABBASBƏYLİ,
BDU beynəlxalq münasibətlər kafedrasının müdiri, professor