“Franko bizimlə deyil, amma o, görünməyəcək tərzdə yanımızdadır. Fiziki cəhətdən yoxdur, çünki həyatdan köçüb. Biz görmədiyimizə və eşitmədiyimizə baxmayaraq, onun kollektivlik anlayışı bizi birləşdirir”. Bunlar Fransisko Franko Fondunun saytında yazılıb. Amma fikri bölüşənlərin sayı durmadan artmaqdadır. Görünür, nəinki İspaniyanı, ümumən Avropanı son illərdə bürümüş böhran fərqli baxışlara yol açdığından, belə deyimlər daha çox gündəmə gələcək. Həm də ona görə ki, insan naturası əksər hallarda yaxşılıqları xatırlayandır.
“Frankonun hakimiyyəti illərində işsizlik problemi yox idi. O, səhiyyə sistemini yaratmışdı, pensiya təminatını gücləndirmişdi. Bizə onunla daha yaxşı idi, nəinki indiki hakimiyyətlə” – ölkənin yaşlı təbəqəsi bu cür düşünür. Gənclik isə Frankonu milli ideyaya çevrilmiş şüarı ilə xatırlayır: "İspaniya hər şeydən üstündür!".
İspaniyanın əfsanəvi lideri, XX əsr tarixi şəxsiyyətləri sırasında yer alan, bütün tarixi simalar kimi haqqında ziddiyyətli fikirlər dolaşan Fransisko Baamonde Franko və ya qısaca Franko 1892-ci ildə hərbçi ailəsində doğulub. Yəqin nəsli bağlılığa görədir ki, 1907-ci ildə Toledo şəhərindəki hərbi akademiyaya daxil olub. Bu ali məktəbdə keçirdiyi illər xarakterinin formalaşmasına böyük təsir göstərib. Çox hündür olmayan boyu, yüksək, xoşagəlməz səsi ilə fərqlənib. Hər zaman ambisiyalı danışmağı sevib ki, bu da bəzən onu kadetlərin arasında gülüş hədəfinə çevirib. Amma məhz həmin vaxt Fransisko cavab verməyi, təkcə güc ilə deyil, ruhən qələbə qazanmağı öyrənib. Sonralar bu keyfiyyətinə diqqət yetirən Hitler deyəcəkdi ki, Franko ilə ünsiyyətdə olmaq, bir gündə bir neçə dişini çıxardacaq diş həkimi ilə görüşə getməkdən qat-qat pis təəssürat yaradır.
Akademiyadakı təhsilini başa vurduqdan sonra Fransisko ölkənin Mərakeşdəki legionuna təyinat alır. Bu hərbi birləşmədə soyuqqanlılığı ilə ad çıxarır və döyüşlərin birində ağır yaralanır. Franko xatirələrində bildirir ki, məhz Afrika təcrübəsi onu rəhbər edib. Haqlı idi, çünki müharibə ona sərt nizam-intizamı, qətiyyəti və inadkarlığı öyrədir.
34 yaşında Franko briqada generalı olur. 1928-ci ildə isə Saraqosadakı hərbi akademiyaya direktor təyin olunur. Həmin vaxtlarda İspaniyada ikinci respublika qurulur. Fransisko bu hadisəni kursantlar qarşısındakı çıxışında sərt tənqid edir və buna görə də işdən uzaqlaşdırılır. Yeni prezident Kaseras Kiroqanın hərbi məsələlər üzrə müşaviri vəzifəsinə təyinat almaq üçün ona bir il gözləmək lazım gəlir.
Respublikaçılarla Frankonun fikir birliyi yalnız ölkənin ərazi bütövlüyü məsələsində üst-üstə düşür və təcrübəli hərbi rəhbər kimi o, 1934-1936-cı illərdə Asturiya və Kataloniyadakı separatçılıq meyillərini məhv edir. Bu xidmətlərinə görə baş qərargahın rəisi vəzifəsinə irəli çəkilir. Amma 1936-cı ildə prezident Kiroqa ölkədə hərbi çevrilişin hazırlandığına dair xəbər alır və Frankonu uzağa – Kanar adalarına göndərir. Sonradan müəyyənləşir ki, Fransisko Kanar adalarında olarkən də 1936-cı il iyulun 17-dən başlanan hərbi çevrilişin rəhbərlərindən biri kimi öz işini görürmüş. Həmin vaxt o, Kanardan Mərakeşə gedir və doğma legionunun başına keçərək, Madridə doğru hücuma başladığını bəyan edir. Həmin dövrdə Frankonun üsyanını Vatikan da dəstəkləyirdi. Çünki, o, Roma katolik kilsəsinin ali zümrəsində təmsil olunurdu.
Beləcə 600 min insanın ölümü ilə nəticələnmiş vətəndaş müharibəsi başlayır. Franko tezliklə üsyana tam rəhbərliyi əlinə keçirir. Bu müddətdə, o, Hitlerin simasında Almaniyadan, İtaliyada isə Benito Mussolinidən dəstək alır. Almanların hərbi köməyi öz sözünü deyir. Generalissimus rütbəsini aldığı vaxtlarda Franko sağ partiyaların blokuna qoşulur və 1938-ci ilin yanvarında dövlətin və hökumətin başçısı olur. 1939-cu il aprelin 1-də ölkədəki vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra dəmir əllərə malik Fransisko separatizm və kommunizm meyillərini də boğur.
1947-ci ildə İspaniyada keçirilmiş referendum Frankonu ölkənin ömürlük dövlət başçısı elan edəndə cəmi 45 yaşında idi. O, təkpartiyalı sistemdən – İspaniya Falanqasından ibarət, sağ mühafizəkar ideyalarla cilalanmış hökumət qurur. Ümumən monarxist baxışlı katolik etiqadına məxsus rəhbər xalqın qayğısına qalmağın lazım olduğunu dərk edirdi. Buna görə kompleks səciyyə daşıyan sosial layihələr reallaşdırır, əhalinin pensiya və sosial təminatını nəzərəçarpacaq dərəcədə yaxşılaşdırır, xüsusən də səhiyyədə ciddi islahatlar həyata keçirir.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra nasist Almaniyası ilə dostluğa görə ölkənin izolyasiya prosesi tezliklə aradan qalxır. Bu, "soyuq müharibə"nin başlanması ilə bağlı olur. Franko SSRİ-nin və kommunizmin Avropaya təsirini aradan qaldıran yeganə qüvvə rolunu oynayır. 1959-cu ildə o, ABŞ Prezidenti Duayt Eyzenhauerlə Birləşmiş Ştatların ölkəsində hərbi bazalarının yerləşdirilməsi barədə razılığa gəlir. Nəticədə İspaniyaya xarici kapital axını da baş verir. Ötən əsrin 60-cı illəri ölkədə iqtisadi bum dövrü kimi xarakterizə olunur. Məhz həmin müddətdə İspaniyada orta sinif formalaşdırılır. Ölkə uzun müddət inkişaf tempinə görə yalnız Yaponiyadan geri qalır və çiçəklənməkdə olan Avropa ölkəsinə çevrilir.
Amma ölkədə Frankonun yerinə tamam başqa baxışları olan insanlar yetişirdi. İspan cəmiyyətindəki liberallaşma meyilləri onun sistemini çökdürürdü. ETA və digər terrorçu təşkilatların üzvlərinin ard-arda ölüm hökmünə məruz qoyulması isə Avropada narazılıqlar doğurur. Hətta vəziyyət o həddə çatır ki, Roma papası VI Pavel də özünün sadiq oğlu və davamçısı saydığı adamı lütf göstərməyə çağırır. 1975-ci ildə Avropanın 15 ölkəsi İspaniyadakı səfirlərini geri çağırır. Portuqaliyada İspaniya səfirliyinə hücum olur. Avropanın müxtəlif yerlərində Frankoya qarşı nümayişlər keçirilir. Bu durumda ağır parkinson xəstəliyindən əziyyət çəkən Franko xalqa müraciət edərək “mənə inanın, siyasətə baş qoşmayın!” çağırışları edir. Amma siyasət və xəstəlik onu yorğun salmışdı. Alınmırdı…
Franko yeni monarxın xeyrinə siyasi vəsiyyətnamə yazır və 1969-cu ildə könüllü şəkildə hakimiyyəti şahzadə Xuan Karlosa təhvil verir. Bu, monarxiyanın rəsmi surətdə bərpası anlamına gəlir. Fransisko uzun sürən xəstəlik həyatından sonra 20 noyabr 1975-ci ildə Madriddə dünyasını dəyişir. Ölümündən bir neçə saat əvvəl yazdığı vəsiyyətində isə ispanlara müraciət ünvanlayır, onlardan bağışlanılmasını istəyir və izah edir:
"Ömrümün ən son anına, axırıncı nəfəsimədək sevdiyim İspaniyaya xidmət etməkdən başqa istəyim olmayıb. Mənimlə birgə böyük entuziazmla vahid, azad İspaniya uğrunda sadiqliklə, mətanətlə işləyən hər kəsə öz təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Yaddan çıxarmayın ki, sivilizasiyanın və xristian İspaniyasının düşmənləri səngimək bilmir. İspaniyanın onun vahidlik mənbəyi rolunu oynayan regionlarının müxtəlifliyini, torpaqlarının birliyini qoruyun. İstərdim ki, son anlarımda Tanrının adını İspaniyanın adı ilə birləşdirim. Sizinlə qucaqlaşıb ölüm anımda sonuncu dəfə qışqırmaq istəyirəm: İspaniya! Yaşasın İspaniya!"
R.AMİN