Bəri başdan deyim ki, Azər Turanın çox yazısını oxumuşam. Həmişə də məmnun olmuşam. Çünki onun toxunduğu istənilən məsələ milli təəssübkeşlik, ədəbi düşüncə tariximizin araşdırılması, nələrinsə dəqiqləşdirilməsi baxımından mütləq tədqiqi məzmun kəsb edir. Azər müəllimin son iki yazısı məndə, xüsusən, daha böyük qürur hissi yaratdı. 

Söhbət “Ədəbiyyat qəzeti”nin bu il yanvarın 14-də çıxan nömrəsində verilmiş “Böyük alman alimi Hans Pe­ter Şmidenin Heydər Əliyev uğrunda mücadiləsi” və həmin qəzetin 4 mart tarixli sayında işıq üzü görmüş “Ötən yazıya sözardı: Əhməd Şmidenin iti­rilən haqqını bərpa edə biləcəyikmi?” məqalələrindən gedir. 

Birinci yazı məni ona görə məmnun etmişdi ki, Azər müəllim alman əsilli bu alimin ulu öndər Heydər Əliyevin müdrikliyinə və siyasi fəaliyyətinə ver­diyi mükəmməl qiymətin azərbaycanlı oxuculara o qədər də məlum olmayan qatlarından söz açırdı. Bu məzmunlu yazılarla müasir oxucunu heyrətlən­dirmək elə də asan məsələ deyil. Çün­ki son iyirmi ildə belə yazılar çox olub. Üstəlik, bu qəbildən olan materiallar konkret və dəqiq tədqiqatlar tələb edir. Müəllif birinci yazıda istəyinə nail ol­muş və ölkəmizdə davam edən “Hey­dər Əliyev İli”nə özünəməxsus töhfə vermişdir. 

Oxuculara martın 4-də təqdim edilən yazıdakı ziyalı mövqeyini, vətəndaş narahatlığını, milli təəssüb­keşlik hisslərini isə birmənalı şəkildə alqışladım. Mən bu sətirləri oxuyan­da Əhməd Şmide haqqında rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadənin dediklərini də, Bakıda “Kitabi Dədə Qorqud” dasta­nının 1300 illiyi münasibətilə keçirilən tədbirlər çərçivəsində səsləndirilən çıxışları da xatırladım. İndi necə ola bilər ki, Bakı Dövlət Universitetinin ta­rixindən Əhməd Şmide kimi alman əsil­li, İslamı qəbul etmiş türk mədəniyyəti təbliğatçısına verilmiş Fəxri doktorluq adı çıxarılmış, silinmiş olsun?

Yazını oxudum və “Xalq qəzeti” redaksiyası adından Bakı Dövlət Uni­versitetinin əl çatan altı telefon nöm­rəsinə zənglər etdim. Bir nömrədən dedilər ki, bizim universitetdə Əhməd Şmide adlı müəllim işləməyib. O biri zəngimə cavab verən xanım dedi ki, o barədə Almaniyanın Azərbaycanda­kı səfirliyindən məlumat ala bilərsiniz. Üçüncü nömrədən dedilər ki, dəqiq məlumatı Azərbaycanın Almaniyadakı səfirliyindən öyrənə bilərsiniz. Dördün­cü nömrəyə dörd dəfə zəng etsəm də, dəstəyi götürən olmadı. Belə olanda mən qələmə müraciət etmək qərarına gəldim. Ancaq baş redaktorumuz bir az da səbirli olmağı, yenə də zəng etməyi məqsədəuyğun saydı və ... universi­tetə özü də zəng elədi. Öyrəndiyimiz nəticə barədə yuxarıda anons etdiyi­miz üç məqamdan söz açacağıq. 

Birinci məqam: Əhməd Şmide müsəlmançılığı ötən əsrin əvvəllərin­də Çanaqqalada döyüşmüş atasından – alman zabitindən öyrənmişdir. İkinci məqam: Ulu öndər Heydər Əliyev dün­yasını dəyişəndə Əhməd Şmide Bakı­ya göndərdiyi başsağlığı məktubunda ümummilli liderimizi “Dörd min illik türk dövlətçilik tarixində ölməz lider” adlan­dırırdı. Biz isə Heydər Əliyevi daim son iki əsrin böyük siyasətçisi kimi təqdim etmişik. Üçüncü məqam: Bakı Dövlət Universitetinin saytındakı Fəxri doktor­lar sırasına mərhum Əhməd Şmidenin də adı və fotosu əlavə edilib. Bu mü­nasibətlə Azər Turanı ürəkdən təbrik edirəm. Onun səyləri nəticəsiz qalma­dı. 

İndi isə bu məqamları əsaslandı­raq. Hörmətli Azər bəy adını çəkdiyim birinci yazısındakı fakt və mülahizələ­rin bir çoxunu məhz Anadolu türkcə­sində təqdim edib. Elə mən də həmin “ənənəni” davam etdirirəm:

Birinci məqam: İsmail Küçükakyüz ad-soyadlı türk alim 2013-cü il iyu­nun 9-da “Of Havadis” adlı elektron resursda verilmiş “Alman müslüman Ahmed Şimîde’nin tesbiti” (https://www.ofhavadis.com/alman-muslu­man-ahmed-simdenin-tesbiti-maka­le,707.html” adlı məqaləsində tarixçi yazar Kadir Mısıroğludan sitat gətirir:

“1965 senesinde Ramazan ayın­da Almanya’ya konferansa gitmiştim.. Bayram namazı sonrası Aachen şeh­rinde Teknik Universite bitişiğine inşa edilen Bilâl Câmi-i Şerifi’nin alt katında lokantada arapların da bulunduğu bir kısım Türk işçisiyle çay içiyor ve soh­bet ediyor, tanışıyorduk.. Kimi sivaslı, kimi konyalı olduğunu söylemelerine mukabil, gayet güzel Türkçe konuşan bir diğeri:

– Ben almanım. İsmim Ahmed Sc­himide!.. der, hayret edip sordum:

– Ne kadar güzel türkçe konuşu­yorsunuz. Siz söylememiş olsaydınız, ben sizin türkçe’yi sonradan öğrenmiş olduğunuza asla ihtimal veremezdim! – deyince bana:

– Ben, türk gibi müslümanım! – dedi.

– Bu ne demek – dedim..

– Benim babam Çanakkale’de türk­lerle birlikte harp etmiş bir alman suba­yı idi.. Babam müslümanlığı türklerden öğrendi, Orada müslüman olmuştu, ben de müslümanlığı babamdan öğ­rendim..

...Türklerin Müslümanlığı bu arapla­rınkine benzemez – dedi..

Ben hayretle sordum:

– Ne farkı varmış?

– İki farkı var – dedi ve ilave etti: Edep ve Cihad.

Âzerî türkçesi üzerine çalışmış bir edebiyat âlimi ve bugün Berlin’de mah­kemelerde resmî türkçe tercümanlığı yapan Ahmed Schimide devemla:

–Türkler bu iki İslâmî esâsı araplar­dan daha mükemmel bir sûrette yaşa­yan topluluktur – dedi...

İkinci məqam: Əhməd Şmide 2003-cü ilin dekabrında Bakıya ünvanladığı məktubda yazırdı: “Ailəmin və dost­larımın böyük hamisi, qoruyucusu, Azərbaycan-türk millətinin qayğıkeş, mehriban atası, el ağsaqqalı Heydər Əliyevin dünyasını dəyişməsi məni də­rindən sarsıtdı. Onun haqqında keçmiş zamanda danışmaq böyük xətadır. O, mənim üçün daim yaşayacaq, ali gü­vənc yerim olacaqdır. Nəhəng dövlət xadimi, türk milli tarixində silinməz izlər buraxmış Mustafa Kamal Atatürklə bir sırada dayanmış ulu, unudulmaz bir şəxsiyyət kimi Heydər Əliyev hamımı­zın qəlbində əbədi yaşayacaqdır. O, təkcə Azərbaycan tarixində deyil, həm də dörd min illik türk dövlətçilik tarixin­də ölməz lider kimi qalacaqdır.

Mən və ailəm onun arxasınca göz yaşı tökməklə bərabər, elə bir tarixi şəxsiyyətin dostluğunu qazandığımız üçün fəxr edirik. Ona Allahdan qəni-qə­ni rəhmət diləyir, başda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev olmaqla bütün azərbaycanlı qardaş və bacılarıma başsağlığı verib, səbr arzulayıram.” Fikrimcə, “Heydər Əliyev ili”ndə xatır­ladılmalı əsas faktlardan biri də budur. 

Üçüncü məqam: Mənim çoxsay­lı zənglərimdən sonra Bakı Dövlət Universitetinin rəhbərliyindən “Xalq qəzeti”nin rəhbərliyinə zəng edərək bildirdilər ki, bu ali məktəbin saytı də­yişdirilərkən, universitetin fəxri doktoru, görkəmli türkşünas alim Əhməd Şmi­denin adı fəxri doktorlar siyahısında göstərilməmişdi. İndi həm yeni saytda, həm də köhnə saytda həmin alimin ad-soyadını da, fotosunu da görə bilər­siniz. 

Adı çəkilən sayta təkrarən baxdım və Əhməd Şmidenin halal haqqının bərpa edildiyinin şahidi oldum. Onun adının Türkiyənin sabiq Prezidenti Süleyman Dəmirəl və Litvanın sabiq Prezidenti Valdas Adamkusun adıyla yanaşı verildiyini də gördüm. 

Yeri gəlmişkən, həmin saytda başqa bir məqamın da şahidi oldum. Belə ki, universitetin fəxri doktoru adı­na layiq görülmüş 59 görkəmli şəxsdən 27-si Türkiyəni və ya türkdilli ölkələri təmsil edir. Qürurvericidir. 

Sonda bir daha xatırladaq ki, milli tariximizdə özünəməxsus yeri olan Əh­məd Şmidenin adının məhz ona aid və layiq olan yerdə bərpa olunması ədalət və obyektivlik nümunəsidir. 

İttifaq MİRZƏBƏYLİ,
“Xalq qəzeti”Əməkdar jurnalist