XII MƏQALƏ

Bu zəfər tarixi zəfərdir. İndi isə bizim üçün yeni dövr başlayır – quruculuq döv­rü.

İlham ƏLİYEV,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Vətən savaşı və multiregional miqyas

İndi Vətən savaşının regional miqyasda yaratdığı yeni geosiyasi vəziyyətin multi­regional miqyasa təsirindən danışmaq olar. Bu təsirin məntiqi ardıcıllığı aşağıdakı ki­midir: Ərazi bütövlüyünün təmini regional geosiyasi mənzərəni yenilədi, sonuncu da Azərbaycanın regionlararası məkanda yeni səviyyədə fəaliyyət göstərməsinə yol açdı. Hazırda Azərbaycan regional və multiregi­onal miqyaslarda siyasi-diplomatik fəaliy­yətini uyğunlaşdırmaqla yeni təhlükəsizlik arxitekturasının yaradılmasında fəal işti­rak edir. II Qarabağ savaşında əldə edilən Zəfərin siyasi və geosiyasi dividendlərini geniş məkanda qalıcı təhlükəsizlik arxitek­turasının formalaşmasına istiqamətləndir­məklə Azərbaycan milli maraqlarla yanaşı, regional maraqları da ön plana çəkmiş olur. Vətən müharibəsinin yaratdığı bu imkanın siyasi qiyməti verilməlidir. 

Son 4 ilin təcrübəasi göstərir ki, post­müharibə dövründə regional təhlükəsiz­liyin yeni arxitekturasının formalaşması mürəkkəb məsələdir. Eyni zamanda, regi­onlararası məkanda qalib ölkə kimi fəa­liyyətin səmərəli üsulunu tapmaq məharət tələb edir. Burada əsas məqam bir ölkənin Vətən müharibəsində əldə etdiyi nailiyyəti regionlararası məkana düzgün proyeksiya etməsi ilə bağlıdır. 

Məsələ ondan ibarədir ki, Vətən mü­haribəsində təkbaşına regional mənzərəni yeniləşdirən dövlət, regionlararası məkan­da eyni məntiqlə fəaliyyət göstərə bilmir. O, regional təşkilat çərçivəsində uğurlu siyasi-diplomatik üsul tapmalıdır. Bu da təcrübə tələb edir. Bundan başqa, Vətən savaşında hərb meydanında əldə edilən qələbə digər sferalarda dəyişikliklərin tə­kanverici amili oldu. Lakin postmüharibə mərhələsində regionlararası məkanda hər­bi fəaliyyət istisnadır. Deməli, məharətli siyasətlə hərbdə əldə edilən və regiona aid olan müsbət tendensiyaların yaratdığı əlverişli şəraitdə siyasi-diplomatik uğurlar qazanmaq lazım gəlir. 

Postmüharibə dövründə təhlükəsizlik arxitekturası

Təhlükəsizlik arxitekturası kontekstin­də bunun üçün liderin yaradıcı və məharət­li addımlar atması şərtdir. Azərbaycan Pre­zidentinin son bir neçə ay ərzində həmin istiqamətdə fəaliyyətinin təhlili fonunda son tezisin məzmununu açmaq mümkün­dür.

Prezident İlham Əliyevin son aylar səfərlərinin trayektoriyası Yaxın Şərqi (Mi­sir), Mərkəzi Asiyanın (Özbəkistan), Şərqi (Pakistan) və Avropanı (İtaliya) əhatə edir. Bundan başqa, Rusiya Prezidenti Azərbay­cana səfər etmişdir. Bu səfərlərdə müzakirə edilən məsələlər sırasında ortaq olanları da vardır. Onlar təhlükəsizlik, enerji əmək­daşlığı və nəqliyyat marşrutları ilə bağlı olmuşlar. Özü də yalnız Azərbaycana aid müzakirələr aparılmamışdır. 

Məsələn, Misir Prezidenti ilə müza­kirələr, bütövlükdə, Yaxın Şərq üçün ak­tual olan mövzular üzrə aparılmışdır. Bura Qafqaz da daxil olmaqla təhlükəsizlik məsələləri daxildir. 

Özbəksitanda da enerji, nəqliyyat və təhlükəsizliyin təmini məsələləri ön plana çıxmışdır. Mərkəzi Asiyanın bu böyük və güclü dövləti ilə Azərbaycan strateji müttə­fiq olmuşdur. Pakistan səfəri də vurğuladı­ğımız istiqamətlər üzrə son dərəcə faydalı olmuşdur. Rusiya Prezidentinin Bakıya səfəri isə, ümumiyyətlə, son zamanlar eks­pert dairələrinin ən çox müzakirə etdiyi və onu birbaşa regional təhlükəsizlik, enerji və nəqliyyat mövzuları ilə bağladığı mə­lumdur. 

Nəhayət, İlham Əliyevin son İtaliya səfəri də enerji, nəqliyyat-loqistika və təh­lükəsizliklə bağlı mövzular üzrə olmuşdur. 

Bu səfərlərdə müzakirə edilən məsələləri bir məntiqi prizmada təhlil etsək, görərik ki, rəsmi Bakı milli və re­gional miqyasda əldə etdiyi nailiyyətləri regionlararası miqyasda siyasi-diplomatik müstəviyə proyeksiya edə bilir. Bu prose­sin başlıca məntiqi, özəlliyi ondan ibarətdir ki, regionlararası miqyasda təhlükəsizlik arxitekturası regional təhlükəsizlik üçün müəyyən mənada “çətir” rolunu oynama­lıdır. Lakin bunun üçün regional miqyasda təhlükəsiziliyin təminatçı faktoru olmalı­dır. Konkret olaraq, yerli dövlətlərdən biri həmin vəzifənin məsuliyyətini üzərinə gö­türməlidir. 

Ermənistan və Gürcüstan bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilməzlər. Çünki onların özlərinin daxili vəziyyəti sabit deyildir və dövlət kimi çox zəif təsir gücünə malikdir­lər. Azərbaycanın isə II Qarabağ savaşında parlaq qələbə təcrübəsi vardır və dövlət kimi regionun ən güclüsüdür. Azərbaycan­la bu coğrafiyada hər kəs hesablaşır. 

Yuxarıda vurğuladığımız kimi, bu pro­sesdə Azərbaycanın regional təşkilatlarda fəaliyyəti xüsusi yer tutmalıdır. Çünki təh­lükəsizliyin və əməkdaşlığın mühüm tərəfi hüquqi təminatla bağlıdır. Regional təşki­latlar çərçivəsində fəaliyyətin beynəlxalq hüquq çərçivəsində aparılması lazım gəlir. 

Regional əməkdaşlıq və təhlükəsizlik

Hərbi zəfərdən sonra multiregional miqyasda siyasət regional əməkdaşlıqla təhlükəsizliyi siyasi-diplomatik müstəvi­də sintez etməyi nəzərdə tutur. Özlüyündə mürəkkəb olan bu vəzifə Vətən savaşından sonra yaranan əlverişli geosiyasi dinamika fonunda həyata keçirilə biləndir. Regional əməkdaşlıqla təhlükəsizliyin arxitekturası­na eyni bucaq altında baxmaq imkanı Cə­nubi Qafqazda yeni hadisədir. Bir nümunə­də onun vacibliyini anlamaq mümkündür.

Hazırda Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bağlı bir sıra böyük dövlətlərin kəskin mübarizəsi başlamışdır. Rəsmi Moskvanın bu layihəni reallaşdırmaq istiqamətində bəyanat verməsindən sonra ona daha açıq etirazı Qərb deyil, İran etdi. Gözlənilirdi ki, artıq Zəngəzurda kiçik də olsa, hərbi kontingenti olan Amerika Kremlə sərt re­aksiya verəcək. Lakin səs Tehrandan çıx­dı. İran Zəngəzur dəhlizinin açılmayacağı kimi qəti fikir bildirdi. Hətta Azərbaycanla Naxçıvan arasında quru yolunun heç bir variantda açılmayacağı barədə cümlə də işlədildi. Əlbəttə, təəccüblü və təəssüfedi­cidir, lakin KİV-də yayılan informasiyalara görə, faktdır. 

Bu, onu göstərir ki, Cənubi Qafqaz­da təhlükəsizliklə əməkdaşlığın nisbətinə münasibət xeyli mütəhərrikdir. Gözlənil­mədən hansısa böyük dövlət irəli sürülən bir fikrə kəskin reaksiya verə bilər. Bu da, bütövlükdə, situasiyanın riskli olduğunu göstərir. İranın Rusiyaya hədələyici cavab verməsi isə daha dərinlərdə regional əmək­daşlıq və təhlükəsizliyin kövrək olduğuna işarərdir. Belə bir çoxməchullu şəraitdə Azərbaycan Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı necə siyasi xətt tutmalıdır ki, əməkdaşlıqla təhlükəsizlik bir-birini tamamlasın?

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Er­mənistan və Gürcüstan faktiki olaraq bu məsələdə faydalı ola bilmirlər. Ermənistan məlum məsələdir. Gürcüstan isə özünün daxilində meydana gəlmiş problemlərdən baş aça bilmir. Regional əməkdaşlıq və təhlükəsizlik üçün hansısa tutarlı addım ata bilməz. Deməli, Azərbaycanın üzərinə yük daha böyük ölçüdə düşür. 

Multiregional əməkdaşlıq və təhlükəsizlik

Vurğulanan məqamlardan Vətən mü­haribəsinin fəlsəfəsi baxımından daha çox əhəmiyyətlisi və aktual hesab edilən bir məsələ məntiqi olaraq alınır. Vətən muha­ribəsinin yaratdığı yeni geosiyasi şərtlərin multiregional miqyasa transformasiyası faktiki siyasi-diplomatik müstəvidə həyata keçməlidir. Nəzəri olaraq bunu ifadə etmək çətin deyildir. Lakin real fəaliyyətdə ona nail olmaq son dərəcə mürəkkəb məsələ­dir. Bu kontekstdə əsas sual Azərbaycan Prezidentinin vurğulanan transformasiyanı necə həyata keçirməsi ilə bağlıdır.

Proseslər göstərir ki, Prezident İlham Əliyev II Qarabağ savaşının yaratdığı yeni geosiyasi dinamikanı regionlararası mə­kana adekvat transformasiya etmək üçün çoxvektorluqla çoxəlaqəlilik istiqamət­lərini üzvi surətdə sintez edir. Diplomati­yada, bu, olduqca maraqlı bir məqamdır. Çünki XXI əsrin şərtləri elədir ki, burada mütəhərrik və nəticəverici siyasi-diplo­matik fəaliyyət xüsusi məharət tələb edir. Diplomatiyada isə çoxistiqamətliliklə çoxaspektli əlaqələri nəticəverici yöndə məzmunlaşdırmaq bu baxımdan ayrıca qa­biliyyət və məharət tələb edir. Məsələnin fəlsəfi baxımdan mahiyyətini izah edək.

Çoxistiqamətlilik siyasi-diplomatik fəaliyyətin liderin öncədən seçdiyi və prio­ritet adlandırdığı istiqamətlərdə fəaliyyət­lərin cəmini nəzərdə tutur. Burada hələlik seçilən istiqamətlərdə atılan addımların konkret məzmunu ön plana çıxmır – əsas parametr istiqamətlərin çoxluğudur. Ona görə də çoxaspektli fəaliyyət çoxistiqamət­liliyi məzmunca elə tamamlamalıdır ki, qarşıya qoyulan məqsədə hüquqi çərçivə­də nail olmaq mümkün olsun. Burada si­yasi-diplomatik fəaliyyətin səmərəverici məzmunlaşmasını təmin edən mexanizm Vətən savaşının regional miqyasda yarat­dığı dinamikadır. Deməli, həmin müsbət nəticədən elə yararlanmaq lazımdır ki, re­gionlararası məkanda alınacaq nəticə regi­onal uğurun məntiqi davamı ola bilsin. 

Bunun gerçəkləşməsi üçün lider Vətən müharibəsinin siyasi, geosiyasi, iqisadi, təhlükəsizlik və ideoloji dividendləri­ni uğurlu surətdə regionlararası miqyasa transformasiya edəcək kollektiv fəaliyyət forması tapmalıdır. Bu formanı Azərbay­can Prezidenti Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) mərkəzdə olmaqla regional təşki­latlar əsasında müəyyən etmişdir. Yəni TDT miqyasında Bakının siyasi-diplo­matik fəaliyyəti regionlararası məkanda Vətən savaşının geosiyasi və təhlükəsizlik aspektlərində uğurlarını yenidən aktuallaş­dırmalıdır. İndi müşahidə edilən proseslər həmin istiqamətdə Bakının kifayət qədər fəal olduğunu və nəticələr aldığını göstərir.

Beləliklə, Azərbaycanın təkbaşına Vətən savaşında qalib gəlməsi öncə Cə­nubi Qafqaz regionu miqyasında geosi­yasi düzəni yeniləşdirdi, sonra isə əldə edilən nəticələri regionlararası miqyasda çoxistiqamətliliklə çoxaspektli əlaqələr müstəvisinə proyeksiyasına nail oldu. Vətən müharibəsinin fəlsəfi dərkində bu məqamın da rolu olduqca əhəmiyyətlidir. Söhbət faktiki olaraq geniş bir geosiyasi məkanda ciddi rol oynayan müstəqil döv­lətin siyasi-diplomatik və hüquqi fəaliyyə­tinin məzmunlaşmasından gedir. Bu, həm milli miqyasda, həm də postsovet məkanı miqyasında ilk təcrübədir. Ona görə də ilk təcrübə kimi Azərbaycanın bu fəaliyyəti­nin fəlsəfi ilə yanaşı, siyasi-nəzəri anlamı da dərindən araşdırılmalıdır.

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru