Avropa İttifaqının (Aİ) Ermənistandakı müşahidə missiyası 2023-cü ilin fevralından fəaliyyətə başlayıb. Rəsmi açıqlamalara görə, missiyanın məqsədi Cənubi Qafqazda sülh və sabitlik yaratmaqdır. Lakin missiyanın fəaliyyəti, tərkibi və bölgədəki praktiki yanaşmaları bu məqsədi şübhə altına alır. Əslində, missiyanın yaradılmasında Fransa Prezidenti Emmanuel Makronun rolu böyükdür və onun gerçək hədəfi Aİ-nin, xüsusilə Fransanın Cənubi Qafqazda hərbi-siyasi təsirini gücləndirmək, kəşfiyyat fəaliyyəti həyata keçirmək və Ermənistan–Azərbaycan münasibətlərində gərginliyi saxlamaqdır. Bu səbəbdən missiyanın regionda etimadsızlıq mühiti yaradaraq sülh prosesinə mənfi təsir göstərdiyi birmənalıdır.
Aİ missiyasının fəaliyyəti iki ay nəzərdə tutulsa da, sonradan onun müddəti uzadıldı və say tərkibi dəfələrlə artırıldı. Onların da əksəriyyəti xarici ölkə vətəndaşlarıdır. Təsadüfi deyil ki, missiyanın heyətində xüsusi xidmət orqanlarında işləmiş sabiq zabitlərin, keçmiş hərbiçilərin, o cümlədən müxtəlif ölkələrin strateji təhlükəsizlik strukturlarında fəaliyyət göstərmiş şəxslərin yer alması onun klassik müşahidə missiyasından daha çox strukturlaşmış hərbi təhlil qrupu – kəşfiyyatçılar olduğunu sübut edir. Bu isə missiyanın bölgədə informasiya toplama və strateji təxribatların koordinasiyası baxımından fəaliyyətdə olduğunu göstərir. Deməli, Aİ bu təsisatdan mülki müşahidə adı altında bölgədə uzunmüddətli strateji planlar üçün istifadə edir, Cənubi Qafqazda nüfuzunu genişləndirmək niyyətini göstərir.
Onu da qeyd edək ki, Aİ-nin Azərbaycanla münasibətlərində kifayət qədər gərgin məqamlar var. Eyni zamanda, Gürcüstanla münasibətlərdə də qeyri-müəyyənliklər hiss olunur. Bu regional çərçivədə ən zəif halqa Ermənistandır və Brüssel məhz bundan istifadə edərək bölgədə təsir imkanlarını artırmağa çalışır. Yəni, təsisatın Ermənistandakı fəaliyyəti təkcə Ermənistan–Azərbaycan sərhədində müşahidə aparmaqla məhdudlaşmır. Missiyanın əməkdaşları ötən müddət ərzində dəfələrlə Azərbaycan sərhədinə gələrək mövqelərimizin foto və video çəkilişlərini aparıblar. Guya, atəşkəsə nəzarət edir, münaqişədən təsirlənmiş ərazilərdə insanların təhlükəsizliyinə töhfə verir, Ermənistan və Azərbaycan arasında etimadın yaradılmasını dəstəkləyirlər. Əslində isə, onlar Azərbaycanın sərhəd təhlükəsizliyi və nəzarət sisteminin qurulması istiqamətində gördüyü işlər barədə məlumat toplamaqla məşğul olur, bu məlumatları erməni hərbçilərinə ötürürlər. Məsələn, Aİ kortejinin sərhədin Ermənistan silahlı qüvvələrinin mühəndis işləri apardığı Azərbaycanın Fərəhli kəndi yaxınlığında müşahidə aparmasınin özü açıq şəkildə göstərir ki, onlar öz mandatlarından kənara çıxıblar. Əslində, missiya mühəndis-tikinti, möhkəmləndirmə işlərinə nəzarət etmir, haylara vəziyyəti başa salırlar. Yəni, onlar prosesdə birbaşa iştirak etməklə, təlimatçı kimi haylara köməklik göstərir və bununla da həm vəziyyəti gərginləşdirir, həm də Azərbaycan əleyhinə təbliğat aparırlar.
Digər tərəfdən, Azərbaycanla Ermənistan arasında aparılan ikitərəfli danışıqlarda artıq razılaşdırılmış və demarkasiya olunmuş sərhədin həmin hissəsində bir neçə dəfə avropalı müşahidəçilərin peyda olması haqlı suallar doğurur. Belə olan halda orada missiyaya nə ehtiyac var? Bu göstərir ki, artıq missiyanın fəaliyyəti müşahidə xarakteri daşımaqdan çox strateji hərbi maraqlara xidmət edir. Yəni, bu fəaliyyət Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrinin mövqelərini izləmək, onların nəbzini yoxlamaq, bölgədəki hərəkətləri öncədən təhlil etmək kimi məqsədləri güdür. Bu isə sülhə deyil, yeni risklərə yol açan fəaliyyətlərdir.
***
Missiyanın tərkibində Fransanının rolunun xüsusilə vurğulanması təsadüfi deyil. Fransa rəsmilərinin onun fəaliyyətinə açıq dəstək verməsi, bölgəyə səfərlər etməsi, rəhbərliklə görüşlər keçirməsi onun siyasi məqsədlərlə hərəkət etdiyini təsdiqləyir. Bu yanaşma missiyanın tərəfsizliyini şübhə altına alır, onun konkret siyasi maraqlara xidmət edən alət olduğunu ortaya çıxarır. Deməli, missiya regionda sabitlik deyil, əksinə, əlavə gərginlik üçün zəmin hazırlayır. Bu “mülki” missiyanın regionda peyda olması ilə erməni tərəfinin mövqelərində aktivlik, hərbi hazırlıq tədbirləri və Azərbaycanın sərhəd ərazilərinə qarşı yönəlmiş təxribatların artması üst-üstə düşür. Bu isə Aİ təsisatının məqsədlərinin rəsmən açıqlanan niyyətlərdən tam fərqli olduğunu və onun bölgədə sülhü təşviq etmək əvəzinə, gərginliyi qoruyub saxlamaq istiqamətində fəaliyyət göstərdiyini bir daha təsdiqləyir.
Bütün bunlara baxmayaraq, Aİ-nin bəzi nümayəndələri həyasızcasına Azərbaycanın, guya, Ermənistanı təhdid etdiyini və bu müşahidə missiyasının Ermənistanı təhlükəsizliyini “sığortaladığını” iddia edirlər. Bu cür iddialar, hadisələrin real inkişafı, ikitərəfli münasibətlərin dinamikası və sahədəki faktlarla ziddiyyət təşkil edir.
Azərbaycan açıq şəkildə tələb edir ki, Aİ missiyası bölgədən çıxarılsın və Ermənistanla Azərbaycan arasında aparılan delimitasiya və demarkasiya proseslərinə müdaxilə etməsin. Çünki artıq hər iki tərəf sərhəd məsələsində vasitəçilərə ehtiyac olmadığını qəbul edib və birbaşa təmaslar qurulub. Belə bir məqamda missiyanın fəaliyyəti onun bu proseslərə təsir imkanlarını qoruyub saxladığını və gələcəkdə növbəti müdaxilələr üçün zəmin yaratdığını göstərir. Bu isə region üçün əlavə təhlükə deməkdir.
***
Azərbaycan və Ermənistan arasında son dövrlər baş tutan birbaşa danışıqlar, qarşılıqlı etimadın formalaşması və müsbət dəyişikliklər bölgədə yeni siyasi situasiya yaradıb. 2025-ci il avqustun 8-də Azərbaycan, ABŞ və Ermənistan liderlərinin Vaşinqton görüşü, burada Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirləri tərəfindən “Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında sülhün və dövlətlərarası münasibətlərin təsis olunması haqqında Saziş”in mətninin paraflanması regionda sabitlik və əməkdaşlıq üçün real perspektivlər yaradır. Bu görüş uzun illər davam edən münaqişəyə son qoymaq üçün mühüm mərhələ kimi qiymətləndirilir. Sazişin paraflanması həm də tərəflər arasında birbaşa diplomatik kanalların daha da gücləndirilməsinə və üçüncü tərəflərin təsir imkanlarının azalmasına səbəb olur.
Daha geniş geosiyasi kontekstdə ABŞ-ın təşəbbüsü ilə formalaşan yeni siyasi düzən artıq öz nəticələrini verməkdədir. Sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi prosesində əldə olunan irəliləyiş, nəqliyyat və kommunikasiya xətlərinin açılması ilə bağlı razılaşmalar, eyni zamanda regionda iqtisadi və logistik əlaqələrin bərpası, tərəflər arasında qarşılıqlı etimad yaradan bir mühit formalaşdırır. Bu isə sülhə real addımların atıldığını, yeni mərhələnin başlandığını açıq şəkildə göstərir.
Bu reallıqlar fonunda Aİ-nin Ermənistandakı müşahidə missiyası artıq funksionallığını və aktuallığını itirib. Ona görə də bu missiya ömrünü başa vurmuş struktur kimi dəyərləndirilə bilər. Sülh prosesi artıq birbaşa tərəflərin iradəsi və qarşılıqlı siyasi razılaşmalar əsasında inkişaf edir. Bu şəraitdə üçüncü tərəf aktorlarının birtərəfli, qeyri-şəffaf və strateji maraqlara xidmət edən fəaliyyətləri yalnız prosesə zərər verər, əldə olunan razılaşmaların icrasını gecikdirə və regionda əlavə gərginliklər yarada bilər.
Mövzu ilə bağlı siyasi şərhçi Əfsun Sucayev XQ-yə açıqlamasında bildirdi ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında son razılaşmalar və sülh sazişinin paraflanması Aİ müşahidə missiyasını aktual edən bütün əvvəlki arqumentləri qüvvədən salır: “Məhz bu səbəbdən həmin missiyanın bölgədə qalması yalnız siyasi spekulyasiya və regional proseslərə xaricdən müdaxilə üçün bir vasitə olaraq qalır. Sülh isə yalnız region ölkələrinin birbaşa və qarşılıqlı razılaşmalarına əsaslanan mexanizmlər çərçivəsində mümkündür. Bu baxımdan, missiyanın dərhal dayandırılması həm sülh proseslərinə hörmətin təzahürü, həm də regionun öz iradəsinə əsaslanan davamlı, dayanıqlı və qarşılıqlı anlaşmaya söykənən sülhə keçid üçün ən rasional və zəruri addımdır. Üçüncü tərəflərin müdaxiləsi isə bu prosesi ləngitməkdən başqa bir nəticə vermir”.
Pünhan ƏFƏNDİYEV
XQ
