Türkiyə–Ermənistan münasibətlə­rinin normallaşması üzrə iki ölkənin xüsusi nümayəndələri – Sərdar Kılıç və Ruben Rubinyan arasında iyulun 30-da sərhəddə keçirilən görüş tək­cə Türkiyə və Ermənistanda deyil, dünyanın bir çox ölkəsində, o cümlə­dən Azərbaycanda diqqətlə izlənildi. Bu da təsadüfi deyil. Çünki Türkiyə Azərbaycanın ən yaxın müttəfiqidir. Qardaş ölkə ilə əlaqələrimiz 2021-ci il iyunun 15-də müttəfiqlik münasi­bətləri haqqında imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi ilə daha üstün səviyyəyə qalxıb. Hazırda dünyada münasibət­ləri bu dərəcədə sıx olan başqa iki ölkə tapmaq mümkün deyil. Azərbaycan–Türkiyə münasibətləri haqlı olaraq “Bir millət, iki dövlət” düsturu ilə ifa­də olunur.

Ölkəmizdə görüşə diqqətin böyük ol­masının digər səbəbi müzakirələrdə tərəf müqabilin Ermənistan olmasıdır. Yəni, söhbət Azərbaycana qarşı separatçılıq əməlləri, sonra isə işğalçı müharibə başlat­mış, 30 ilə yaxın torpaqlarımızı əsarəti al­tında saxlamış bir ölkədən gedir. Azərbay­can 2020-ci ildə işğala son qoydu. 2023-cü ildə isə Qarabağ iqtisadi rayonunun bütün ərazisi üzərində suverenliyini bərpa etdi. Yalnız bundan sonra Türkiyə və Ermənis­tan arasında əlaqələrin qurulması istiqamə­tində danışıqlar başlandı. Bu nüansın özü Ankara ilə Bakının hər bir məsələdə ol­duğu kimi bu məsələdə də koodinasiyalı şəkildə hərəkət etdiklərinin daha bir göstə­ricisidir.

İndi də Türkiyənin əvvəlki mövqeyin­dən fərqli yanaşma nümayiş etdirəcəyi, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsi imzalanmadan sərhədləri aça­cağı gözlənilən deyil. Çünki Azərbaycan­la Ermənistan arasında sülh sazişi imza­lanmadan belə bir addımın atılması, təbii ki, ölkəmizdə müəyyən narahatlıq doğura bilər. Ölkəmizin bu həssaslığını qardaş dövlətdə də anlayışla qarşılayırlar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, informasiya məkanında Türkiyənin heç bir rəsmisinin sülh sazişi imzalanmadan Ermənistanla sərhədlərin açılacağına dair açıqlamasına rast gəlmədik.

Bu çərçivədə Türkiyənin Xarici işlər naziri Hakan Fidanın “Sabah” qəzetinə verdiyi müsahibədəki fikirlər diqqəti cəlb edir. Nazir bildirib ki, Azərbaycanla Er­mənistan arasında görüşlər davam edir. O qeyd edib ki, hazırda münasibətlərin normallaşması istiqamətində fəaliyyətlər davam edir və əlaqələrin normallaşacağı təqdirdə Ankaranın da müəyyən ssenari hazırlaması lazım olacaq: “Yekunda pozi­tiv ssenarini həyata keçirə, yəni Ermənis­tanla sərhədi aça bilərik”.

Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan hazırda Azərbaycana və Tür­kiyəyə qarşı ərazi iddialarından əl çəkmiş kimi görünsə də, əvvəlki iddialar qanunve­ricilik müstəvisində hələ də qalmaqdadır. Yəni, Ermənistan konstitusiyasında isti­nadın yer aldığı müstəqillik bəyannamə­sində hələ də işğalçı siyasətə hüquqi əsas yaradan müddəalar mövcuddur. Türkiyə ərazisində yerləşən, qardaş ölkənin bey­nəlxalq hüquqla tanınmış sərhədləri çərçi­vəsindəki Ağrı dağı hələ də Ermənistanın dövlət gerbində “Ararat dağı” kimi öz əksini tapmaqdadır. Bu isə o deməkdir ki, Ermənistan Azərbaycan və Türkiyəyə qar­şı ərazi iddiasından əl çəkməyib. Düzdür, İrəvan “dəmir yumruğ”un gücünü gördük­dən sonra əməli addımlardan geri çəkilib, ancaq hüquqi müstəvidə müvafiq addımlar atmağa tələsmir.

Görüşün nəticələrinə dair fikirlərini bölüşən Türkiyədən olan xüsusi nümayən­də Sərdar Kılıç müzakirələri konstruktiv adlandırıb. “X” platformasında paylaşım edən S.Kılıç yazıb: “Biz konstruktiv qar­şılıqlı anlaşma şəraitində münasibətlərin normallaşdırılması prosesinin bütün as­pektlərini və gələcək tərəqqinin mümkün­lüyünü müzakirə etdik”.

Ruben Rubinyan isə fikirlərini bu şə­kildə ifadə edib: “Ermənistan–Türkiyə sərhədində cənab Kılıçla yaxşı görüşümüz oldu. Biz əvvəllər əldə edilmiş razılaşma­ları təsdiqlədik və ölkələrimiz arasında dəmir yolu əlaqəsinin fəaliyyətini təmin etmək üçün texniki tələblərin qiymətləndi­rilməsi də daxil olmaqla yeni etimad qu­ruculuğu tədbirləri barədə razılığa gəldik”.

ABŞ Dövlət Departamenti isə 30 iyul görüşünə münasibət bildirməyib. ABŞ xarici siyasət idarəsinin mətbuat katibinin müavini Vedant Patel görüşdən əvvəl ke­çirdiyi brifinqdə jurnalistin bununla bağlı sualına cavab olaraq deyib: “Şərhim yox­dur. Mən müvafiq iki ölkəyə məsələ ilə bağlı mövqelərini açıqlamalarına imkan verərdim”.

Bu arada Ermənistanın yeni dövlət at­lasının tərtib edilməsi üçün idarələrarası işçi qrupunun yaradılacağı məlum olub. Müvafiq qərarı baş nazirin müavini Tiq­ran Xaçatryan imzalayıb. Qrupun tərkibinə milli təhlükəsizlik xidmətinin əməkdaşları, müdafiə nazirliyinin, eləcə də digər nazir­lik və dövlət qurumlarının nümayəndələri daxil olacaq.

Onu da qeyd edək ki, 2022-ci il iyu­lun 1-də Vyanada keçirilən görüşdə xüsusi nümayəndələr Ermənistan və Türkiyəyə səfər edən üçüncü ölkə vətəndaşları üçün ən qısa müddətdə Ermənistan–Türkiyə quru sərhədini keçmək imkanı yaratmaq barədə razılığa gəlmişdilər. Razılaşmadan sonra S.Kılıç Ermənistanla sərhədə getmiş, orada texniki baxış keçirmişdi. Hiss olunur ki, həmin razılaşmanın indiyədək həyata keçirilməməsi Ermənistanda narazılıq do­ğurur. Ölkənin dövlət gəlirləri komitəsinin sədri Rüstəm Badasyanın avqustun 1-də hökumətin iclasından sonra jurnalistlərə verdiyi açıqlamadan gəlinən qənaət budur. Onun sözlərinə görə, Türkiyə ilə sərhəd­də yerləşən “Marqara” nəzarət-buraxı­lış məntəqəsi çoxdandır ki, üçüncü ölkə vətəndaşlarına və diplomatik pasportu olan şəxslərə xidmət göstərməyə hazırdır. Ba­dasyan məntəqənin nə vaxt işə başlayacağı ilə bağlı suala cavab olaraq deyib ki, bu­nun üçün siyasi qərar lazımdır: “Gömrük məntəqəsi bu və ya digər şəkildə tikilməli idi və tikildi. İlkin razılıq var idi, biz o çər­çivədə işlədik, məntəqəni hazır vəziyyətə gətirdik, siyasi qərar olanda isə bu kateqo­riyalardan olan vətəndaşlara xidmətə baş­lamağa hazırıq”.

Mövzu üzrə fikirlərini “XQ” ilə bölüşən Cənubi Qafqaz Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru, politoloq Fərhad Məmmədov diqqəti Türkiyənin Xarici işlər naziri Hakan Fidanın açıqlamasına yönəltdi. Bildirdi ki, cənab Fidan yalnız Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra Türkiyə–Ermənistan münasibətlərinin normallaşa biləcəyi fikrini səsləndirib. F.Məmmə­dovun sözlərinə görə, ancaq sonuncu Kı­lıç–Rubinyan görüşünün yekunlarına dair hər iki tərəfdən yayılan bəyanatda xüsusi nümayəndələrin son məqsədi tam normal­laşma olan bu prosesi heç bir ilkin şərt olmadan davam etdirməyə hazır olduqları qeyd edilib: “Bu iki mövqe arasında təzad var. Bir tərəfdən Türkiyənin Ermənistanla münasibətləri normallaşdırması Bakı və İrəvan arasında sülh müqaviləsinin imza­lanması ilə şərtləndirilir. Digər tərəfdən isə bu, sənəddə öz əksini tapmır. Bu isə həm Ermənistanda, həm ABŞ-də fərqli yozum­lara gətirib çıxarır. Artıq bir neçə ildir ki, bu proses davam edir. Daha yaxşı və səmərəli olardı ki, Türkiyə öz mövqeyini birmənalı şəkildə bildirsin. Yəni, belə bir şərt var və ancaq həmin şərti yerinə yetirdikdən sonra Ermənistan–Türkiyə münasibətlərinin nor­mallaşdırılması mümkündür”. Politoloq qeyd etdi ki, Türkiyənin bu şərti 1993-cü ildən indiyədək qüvvədə olub. 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra da bu şərt re­allıqda var.

Türkiyənin Azərbaycanla səylərini əlaqələndirmiş şəkildə hərəkət etdiyini Ermənistanda da anlayırlar. Onlar başa düşürlər ki, Bakı ilə danışıqlarda irəlilə­yişə nail olmadan Ankara ilə münasibətləri normallaşdıra bilməyəcəklər. Ermənistan parlamentindəki müxalifətçi “Şərəfim var” fraksiyasının katibi Tiqran Abramyanın fi­kirləri bundan xəbər verir. O qeyd edib ki, Ermənistan–Türkiyə münasibətlərindəki hazırkı proseslər həmişəkindən daha çox birbaşa Ermənistan–Azərbaycan danışıqlar prosesi ilə bağlıdır. Abramyanın sözlərinə görə, buna uyğun olaraq, Ermənistan–Türkiyə münasibətlərinin normallaşması birbaşa Azərbaycanla razılaşmalardan ası­lıdır. Göründüyü kimi, Hayastanda, hətta, radikal müxalifət də reallığı dərk etməyə başlayıb. Ermənistan hakimiyyəti də əgər Ankara ilə münasibətləri qaydaya sal­maq istəyirsə, ilk növbədə ölkəmizlə sülh müqaviləsinin imzalanması istiqamətində real addımlar atmalıdır.

Səxavət HƏMİD
XQ