Türk dünyasının və Türk Dövlətləri Təşkilatının güclən­dirilməsi Azərbaycanın xarici siyasətinin prioritet istiqamə­tidir. Azərbaycan həmişə Türk dünyasının... qlobal arenada güc mərkəzinə çevrilməsi na­minə səylər göstərmişdir. Türk Dövlətləri Təşkilatı dünya miq­yasında güc mərkəzlərinin bi­rinə çevrilməlidir.

İlham ƏLİYEV,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

III məqalə

Cənubi Qafqazda 3 fərqli geosiyasi nümunə

Şuşa Bəyannaməsinə Cənubi Qafqa­zın bugünkü geosiyasi gerçəklikləri priz­masında baxanda aydın olur ki, Azərbay­can regionun ən şanslı dövlətidir. 2020-ci ildən başlayan proseslər 2024-cü ildə regionun hər üç dövlətini fərqli geosiyasi statusa gətirib çıxarmışdır. Ermənistan bir addım belə irəli gedə bilməmişdir. Onun geosiyasi anlamda yerində say­dığını demək də çətindir. Çünki bu ölkə geosiyasi aspektdə tam bir qeyri-müəy­yənlik içindədir. Rusiyanı prioritet müttə­fiq kimi itirmək üzrədir. ABŞ və Avropanın tam olaraq etibarını və güvənini qazana bilməmişdir. İranla münasibətlərdə aydın olmayan çox sayda məsələ qalmaqda­dır. Digər tərəfdən, Qərbin Gürcüstana münasibəti göstərir ki, eyni qaydada istə­nilən an İrəvanı kənara qoya bilər. Çün­ki Qərb üçün öz maraqlarından başqa dəyər yoxdur. Onların demokratiya, li­beralizm, insan haqları və s. gəlişigözəl sözlərinin sərhədləri öz şəxsi maraqları­nın hüdudlarını aşmır!

Belə çıxır ki, Ermənistanın geosiyasi anlamda faktiki olaraq “ayaqları yerdən üzülmüşdür” və onun real “dayaqları” yoxdur! Bu baxımdan Gürcüstanın son zamanlar Qərblə münasibətlərində özü­nü göstərən bir sıra məqamlar da qonşu dövləti çətin vəziyyətə salır. ABŞ, Fransa və Almaniya Tbilisiyə birbaşa yardım­ları dayandırmışlar və şərt qoymuşlar: mövqeyini dəyişməsən əlaqələri daha da məhdudlaşdıracağıq! Bu, birbaşa diktə və müstəqil dövlətin suverenliyinə qəsd­dir. Çünki Gürcüstan Aİ-nin assosiativ üz­vüdür, büdcəsində bu təşkilatdan aldığı yardımlar xüsusi yer tutur. Bir sıra hüquqi imtiyazları mövcuddur. Gürcüstan Brüs­selin yaratdığı güzəştli şəraitdən geniş yararlanırdı. İndi isə məlum olur ki, bütün bunların üst səviyyəsində Qərbin geosi­yasi maraqları dayanırmış! Yəni, real ola­raq demokratik və liberal münasibətdən söhbət gedə bilməz. Bu, artıq rəsmi Tbili­sini və Cənubi Qafqazı bütövlükdə region kimi düşündürməlidir. 

Bunların fonunda Azərbaycan Pre­zidenti İlham Əliyevin həyata keçirdiyi siyasətin möhtəşəmliyi və səmərəliliyi aydın görünür. İlham Əliyev heç bir döv­lətlə münasibətləri bərabərhüquqluluq və qarşılıqlı faydalılıq prinsiplərindən kənar­da qurmadı. Türkiyə ilə ən yaxın əlaqələ­ri qurmaqda davam etdi. Bunun fonunda Rusiya və İranla əlaqələri konkret faydalı­lıq müstəvisində inkişaf etdirdi. Avropa İt­tifaqı ilə münasibətləri Azərbaycanın milli maraqları və müstəqilliyi və təhlükəsizliyi çərçivəsindən kənarda qurmadı. Brüsse­lin assosiativ üzvlükdə israrına baxmaya­raq, İlham Əliyev özünün təkliflər paketini hazırladı və masa üzərinə qoydu. Yenə də rəsmi Brüsselin bütün manevrlərinə və təzyiq cəhdlərinə baxmayaraq Bakı mövqeyindən çəkilmədi. Nəticədə hazır­da Aİ Azərbaycanla bərabərhüquqlu və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq kursunu re­allaşdırmağa çalışır. Azərbaycan həyata keçirdiyi müstəqil siyasətlə faktiki olaraq Qərbin enerji təhlükəsizliyinin onların mil­li təhlükəsizliyinin təmini kontekstində re­allaşmasında ciddi rol oynayır 

Bundan əlavə, Şuşa Bəyannaməsinə əsaslanan strateji müttəfiqlik nümunəsi özünü tam olaraq doğrultmuşdur. Azər­baycan Cənubi Qafqazın güclü lideri və onun təhlükəsizliyinin əsas təminatçısı­dır. Və məsələ Cənubi Qafqazın siyasi və coğrafi sərhədləri ilə məhdudlaşmır. Şuşa Bəyannaməsinin, öncəki məqalədə vurğuladığımız kimi, inteqrativ potensi­alı regional miqyası aşaraq multiregio­nal məkanda dövlətlərin əməkdaşlığı­na təkan verə bilir. Bu sənədin Cənubi Qafqazda perspektivli geosiyasi konfiqu­rasiyanın yaranmasında konstruktiv rolu üzərində bir qədər geniş dayanaq. 

Şuşa Bəyannaməsi – regional inteqrasiya modeli

Yuxarıdakı qısa müqayisələr göstə­rir ki, Cənubi Qafqazda Azərbaycandan başqa digər yerli dövlətlər yenidən geosi­yasi seçim qarşısında qalmışlar. Onların indiyə qədər seçdikləri kurs zamanın sı­naqlarına tab gətirə bilmədi. Deməli, gec və ya tez Ermənistan və Gürcüstan yeni geosiyasi seçim etməlidirlər. Mövcud nü­munələr sırasında onlar üçün ən uyğun olanı Şuşa Bəyannaməsində yer almış əməkdaşlıq və müttəfiqlik müddəalarının fəlsəfəsidir. Bunu İrəvan və Tbilisinin real qəbul edib-etməyəcəyi haqqında proq­noz verə bilmərik. Lakin bizim üçün bir məqam aydındır: heç bir dövlətə müstəqi­liyinin tam təmin olunmadığı əməkdaşlıq və müttəfiqlik modeli sona qədər faydalı ola bilməz! 

Əgər Ermənistan və Gürcüstan əməkdaşlığın strateji seçimində bu me­yara əməl etməsələr və hər hansı süni faktorlara görə hərəkət etsələr, müəyyən zaman kəsimindən sonra təkrar geosiya­si və siyasi böhrana düşəcəklər. Onla­rın düzgün seçim etməsi üçün regionun özündə nümunə vardır. Bu, Şuşa Bəyan­naməsinin şərtləridir. Həmin şərtlər stra­teji müttəfiqlikdə müstəqilliyi və bərabər­hüquqluğu tam olaraq qorumağa təminat verir. 

Sənədlə bağlı vurğulanan özəlliklər əsasında bir sıra fəlsəfi ümumiləşdir­mələr apara bilərik. Şuşa Bəyannaməsi iki dost və qardaş dövlətin müstəqilliyə qarşılıqlı hörmət əsasında strateji müttə­fiqliyinin faydalı nümunəsidir. 

Bu sənəd bir daha sübut edir ki, ən yaxın dövlətlər belə uğurlu və real müt­təfiqliyə münasibətləri yalnız beynəlxalq hüquq normaları və səmimiyyət əsasında qurduqda nail ola bilərlər. 

Şuşa Bəyannaməsinin birləşdirici ruhunun təməlində “bir millət, iki dövlət” kəlamı dayanır. Bu, əsrlərdir ki, Azər­baycan dövlətçiliyinin axtarışında olduğu müstəqil dövlət quruculuğu konsepsiya­sının manifesti, siyasi-ideoloji və mənə­vi-mədəni arxitektonikasının ana faktoru­dur.

Şuşa Bəyannaməsi iki qardaş döv­lətin strateji müttəfiqliyi həyata keçirmək kontekstində müasir mərhələdə ciddi sı­nağıdır. Təcrübə və əldə edilən nəticələr göstərir ki, Azərbaycan və Türkiyə bu mərhələdə sınağı böyük uğurla keçmiş­lər!

Şuşa Bəyannaməsi strateji sənəd olaraq, özündə faydalı əməkdaşlığın bö­yük potensialını daşıyır və bu, geniş geo­siyasi məkanda faydalı nümunə ola bilər! 

Sonuncu qənaət kontekstində bir özəlliyi də vurğulamaq istərdik. Şuşa Bəyannaməsinin geosiyasi aspektdə va­cib özəlliklərindən biri ondan ibarətdir ki, başqa alternativ müttəfiqlik nümunələri üçün də ideya qaynağı rolunu oynaya bilər. Yəni Şuşa Bəyannaməsinin özü yeni strateji müttəfiqlik sənədlərinin ha­zırlanmasını stimullaşdıra bilər. 

Bu, olduqca əhəmiyyətli keyfiyyətdir. Konkret olaraq, Şuşa Bəyannaməsi regi­onal miqyasda strateji müttəfiqliyi regio­nun maraqlarına uyğun motivasiya edə bilər. 

Əlbəttə, bu, hələlik nəzəri-konseptu­al qənaətdir. Onun praktiki reallaşması digər şərtləri də tələb edir. Lakin yeni bir nümunə artıq meydana gəlmişdir və Cənubi Qafqaz dövlətləri real vəziyyətə həmin yenilik kontekstində baxa bilərlər. Biz, Qarabağ Bəyannaməsini nəzərdə tuturuq. 

Qarabağ Bəyannaməsi – strateji müttəfiqlik nümunəsi 

“Qarabağ Bəyannaməsi” 2024-cü il iyulun 6-da Şuşada keçirilmiş Türk Döv­lətləri Təşkilatının (TDT) “Nəqliyyat, bağ­lantı və iqlim fəaliyyəti vasitəsilə dayanıqlı gələcəyin qurulması” mövzusunda qey­ri-rəsmi Zirvə görüşünün yekununda qə­bul edilmişdir. Əgər Şuşa Bəyannaməsini iki türk dövləti – Azərbaycan və Türkiyə imzalamışdırsa, Qarabağ Bəyannaməsi­ni Azərbaycan, Qazaxstan, Qırğız, Özbə­kistan respublikalarının prezidentləri və Türkiyə Respublikasının vitse-prezidenti imzalamışlar. Şuşa Bəyannaməsi iki türk dövlətinin birliyinə, strateji müttəfiqlik səviyyəsində əlaqələrinə xidmət edir­disə, bundan cəmi 4 il sonra imzalanan Qarabağ Bəyannaməsi 5 türk dövlətinin birliyinə xidmət edir. Bu mənada Qara­bağ Bəyannaməsinin türk dünyasının in­teqrasiyasının yeni mərhələsinin əsasını qoyduğu haqqında nəticə çıxarmaq olar. Şübhəsiz, Qarabağ Bəyannaməsi türk dövlətlərinin münasibətlərini yeni səviy­yəyə yüksəldir ki, bunun da stimulverici faktoru Şuşa Bəyannaməsidir. 

Qarabağ Bəyannaməsinin vacibliyi­nin sənəddə əsaslandırılması çox ma­raqlıdır. Onları aşağıdakı kimi təsnif et­mək olar:

- “Türk dünyasını regionda və dünya­da sülh, təhlükəsizlik, sabitlik, inkişaf və tərəqqi ideyalarına sadiq olan türk xalq­larının ortaq etnik köklər, tarix, dil, mədə­niyyət, ənənələr və dəyərlərinə söykənən ailə olduğunu hesab edərək”;

- “Türk xalqlarının qitə miqyasında töhfələrini, qlobal siyasət, iqtisadiyyat və sivilizasiyaların inkişafında tarix boyu oynadığı rolunun ən yüksək dəyərini vur­ğulayaraq”;

- “Bəşəriyyət tarixində Türk xalqları­nın siyasi, iqtisadi və bəşəri nailiyyətlə­rinə əsaslanaraq”;

- 2023-cü ilin noyabrında keçirilmiş Astana Zirvə görüşünün “TDT-nin gələ­cək transformasiyasında və Türk dünya­sının inteqrasiyası səylərində, eləcə də onların xalqlarının birlik və rifahının güc­ləndirilməsində növbəti mühüm mərhələ” olduğunu qəbul edərək;

- “TDT-nin yaradılmasına dair Naxçı­van sazişinə uyğun olaraq, Dövlət Baş­çıları Şurasının DBŞ müntəzəm görüşləri ilə yanaşı, ildə bir dəfə DBŞ-nin qeyri-rəs­mi görüşlərinin keçirilməsi ilə bağlı Azər­baycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təklifini alqışlayaraq”;

- “Geniş Türk dünyasından olan xalq­ların bir araya gətirilməsində Şuşa şəhə­rinin mənəvi əhəmiyyətini qəbul edərək”;

- “Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün və suverenliyinin tam bər­pasından sonra Şuşada keçirilən görü­şün Türk xalqlarının birliyinin, onların sül­hə və ədalətə sadiqliyinin bariz təzahürü olduğunu bəyan edərək”;

- “Yüz minlərlə azərbaycanlı keçmiş məcburi köçkünün öz ata-baba yurdla­rına qayıdışı üçün şərait yaradacaq ge­nişmiqyaslı minatəmizləmə fəaliyyəti və humanitar minasızlaşdırma səyləri də daxil olmaqla, işğaldan azad edilmiş tor­paqların yenidən qurulması və bərpası səylərində Azərbaycan hökuməti və xalqı ilə həmrəyliklərini ifadə edərək;

- “Türk dövlətləri arasında sabit və çoxşaxəli əlaqələrin inkişafına, o cüm­lədən, iqlim fəaliyyəti vasitəsilə sağlam planetin qorunmasına yönəlmiş birgə səylərlə davamlı gələcəyin mümkün ol­duğunu təsdiq edərək;

- “Dünyanın üzləşdiyi hazırkı geosi­yasi və təhlükəsizlik çağırışlarının türk dövlətlərinin vahid güc kimi çıxış etməsi­ni tələb etdiyini və qarşılıqlı maraq kəsb edən regional və beynəlxalq məsələlərlə bağlı mütəmadi məsləhətləşmələrin apa­rılmasının zəruriliyini etiraf edərək” Qara­bağ Bəyannaməsi imzalanmışdır. 

Göründüyü kimi, Türk dövlətləri 10 ciddi arqumentə əsaslanaraq, miltire­gional mahiyyətli çox mühüm konsep­tual sənəd hazırlamışlar. Bu, Şuşa Bə­yannaməsinin Türk dövlətləri arasında əlaqələrin qurulması baxımından oyna­dığı rolu daha aydın dərk etmək baxı­mından da mühüm hadisədir. Yuxarıdakı arqumentlərin məzmununa həmin priz­madan yanaşdıqda görürük ki, Qarabağ Bəyannaməsini mümkün edən başlıca faktorlardan biri məhz Şuşa Bəyannamə­sinin uğurları olmuşdur. Qarabağ Bə­yannaməsində açıq ifadə edilir ki, Şuşa Bəyyanaməsindən başlayan daha geniş tərkibdə yol davam etdirilir. Əldə olunan nəticələr üzərində türk dövlətləri strateji əməkdaşlığı yeni səviyyəyə yüksəltməyə hazırdırlar. Bu baxımdan əgər Şuşa Bə­yannaməsi Azərbaycanla Türkiyənin əlaqələrinin yol xəritəsidirsə, Qarabağ Bəyannaməsi bütövlükdə türk dövlət­lərinin əlaqələrinin yol göstərənidir. Bu məqam Qarabağ Bəyannaməsinə özəl substantiv və funksional keyfiyyətlər gə­tirir. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru