Ermənilərin soyqırımı yalanlarını, qonşularına aqressiv münasibət tarixini araşdırdıqca qarşımıza bir-birindən maraqlı faktlar çıxır. Bu riyakarlığı onların başbilənləri də etiraf edirlər. Əlimizdə Türkiyənin “Qaynak” Yayınlarının buraxdığı bir kitab var. Kitabda vaxtılə sovet Ermənistanın ilk baş naziri olmuş Ovanes Kaçaznuninin etirafları yer almışdır. Bu, bir raportdur. 1923-cü ilin aprel ayında Buxarestdə Daşnaksütyun partiyasının qurultayına göndərilmiş, Ermənistanda çapı qadağan edilmiş tarixi raport. Kitab belə adlanır: “Daşnak partiyasının edə biləcəyi bir şey yoxdur”. Müxtəlif dillərdə yayımlanan hissələri Avropa kitabxanalarından toplanmış və türkcəyə çevrilmişdir. Bu kitab başdan-başa məkrli və iqrçi erməni partiyasını ifşa edən çıxış və iddialardan ibarətdir. Kaçaznuni bəlkə, özü də istəmədən etiraf edir ki, düşmənçiliyi ilk olaraq onlar başlamışlar. Bəs haqqında bəhs etdiyimiz Ovanes Kaçaznuni kimdir?

O, 1918-ci ildə qurulan Ermənistan (Ararat-müəllif) dövlətinin ilk baş naziridir. Daşnak hökumətini 1919-cu ilin avqust ayına qədər, 13 ay idarə etmişdir. O, eyni zamanda Daşnaksütyun partiyasının qurucularından biri və idarə heyətində təmsil olunmuş şəxsdir. Bir sözlə, türk­lərə qarşı ən məkrli erməni partiyasının önəmli simalarından olmuşdur. Qafqaz­da erməni şovinizminin ayaq açıb ye­riməsində özünün də xidmətləri olmuş bu şəxs bir müddət sonra, nəhayət, anlayır ki, onlar böyük dövlətlər, xüsusilə ruslar tərəfindən istifadə ediliblər. Ona görə də, qəti şəkildə onları ittiham edərək yazır: “Bizim problemlərimizin rusları maraqlan­dırmadığı və lazım olanda heç tərəddüd etmədən cəsədlərimizin üstündən keçə biləcəklərini biz bir siyasi partiya olaraq unutmuşduq. Rusların bizə qarşı alçaqca davrandıqlarına dair inancımızda sanki xüsusi bir təsəlli gizlənirdi”. 

Əlbəttə, çar Rusiyasının “Parça­la-hökm sür!” siyasəti bundan ibarət idi. İki toplumu bir-birinə qarşı qaldırmaq və bölgəni rahatca idarə etmək. Böyük ədi­bimiz Cəfər Cabbarlının məşhur "1905-ci ildə" dramındakı "Atan kazaklardır" ifa­dəsi bu vəziyyəti çox dəqiq əks etdirir. Çar və sovet imperiyaları dönəmində ha­kimiyyət dairələri bu metoddan gen-bol istifadə edirdi. Ermənilər də onlara siyasi alət kimi baxan hakimiyyət dairələrinin və ideoloq kilsə xadimləri və yazıçılarının felinə uyurdular. Bu isə onların bədbəxt­çiliyinin əsasını qoyurdu. 

Kaçaznuni müraciətində yazır ki, başımıza gələn hər şeydə xarici günah­kar axtarılması və başqa hər kəsin bizə, sanki, borclu olması düşüncəsi ən böyük səhv idi. O, daşnakların sadəlövhcəsinə hər dəfə bir qüvvəyə inanmasını tənqid edir, onları xülyalara inanmaqda ittiham edir: “Dənizdən-dənizə xülyası üçün üs­yana qalxdıq. Hadisələrin səbəbi bizik, al­dadıldıq. Türklərin həyata keçirdikləri köç siyasəti (Təhcir-müəllif) məqsədəuyğun idi. Günahı özümüzdə axtarmalıyıq. Yüz-illərlə bir yerdə mehriban yaşamışdıq. İndi isə türklərə baxacaq üzümüz qalma­mışdır”. 

Erməni baş nazir daha sonra yazır ki, Daşnaksütyunun bütün qonşularla prob­lemi var idi, bu fürsətdən gürcülər çox yaxşı bəhrələnir və inkişaf edirdilər. Bakı o zaman həm kommissarlığın, həm də bolşeviklərin mərkəzi rolunu oynayırdı. Daşnaklar isə istəsəydilər bolşeviklərə qarşı müsavatla birləşə bilərdilər, amma bu mümkün deyildi. Onlar müsavat dikta­turasındansa, bolşevik diktaturasını daha üstün tutdular.

Kaçaznuni erməni dövləti hələ elan edilməmişdən öncə “Cənubi Qafqaz Seymi” dönəminə toxunaraq yazırdı ki, türklər bizim rəsmən Rusiyadan ayrıl­mağımızı istəyirdi. Amma danışıqlar nə­ticəsiz qaldı. Məlumdur ki, üç müstəqil respublika elan edilməmişdən öncə Zaqafqaziya Seymi deyilən dövlət yara­dılmışdı. Burada Cənubi Qafqazın əsas üç milləti – azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilər təmsil olunurdu. Türklər Ərzu­rumu və Batumini tutduqdan sonra sey­min işi çətinləşdi. Gürcü və ermənilər Rusiyadan ayrılmağa meyil etmədilər. Azərbaycanlılar isə türklərlə eyni fikirdə idi. Nəhayət, bu seym türklərin hücum və təzyiqlərinə dözməyərək özünü buraxdı və bu üç icma öz dövlətlərinin müstəqil­liklərini elan etdilər. Kaçaznuni qeyd edir ki, həmin geostrateji qarışıqlıq vax­tı erməni nümayəndə heyəti Paris Sülh Konfransında “Dənizdən – dənizə Ermə­nistan” ideyasını irəli sürürdü və o bunu ciddi tənqid edərək əlavə edir ki, bu, Pa­ris ermənilərinin tələbi idi ki, nümayəndə heyəti də bu ovqata boyun əydi. Kaçaz­nuninin bu fikirləri bir daha onu sübut edir ki, erməni millətçilərinin diaspordan nə qədər asılıdırlar və bu asılılığın təxminən 100 illik tarixçəsi var. 

Kacaznuni Gürcüstanla əlaqələrə də toxunaraq Daşnaksütyunu tənqid edir. O gürcülərlə aralarında baş vermiş Lori dö­yüşlərini xatırlayaraq bildirir ki, ən yaxın münasibətlər qurmalı olduğumuz qonşu­muzla vuruşurduq . O qeyd edir ki, Azər­baycanla da ortaq həll yolu tapa bilmədik, silaha və qətliamlara əl atdıq, amma bu yolda da uğursuz olduq.

Kaçaznuni əlavə edir: “Bugün iki real güc var: Rusiya və Türkiyə. Biz onlar­la hesablaşmağa məcburuq. Şərait elə gətirib ki, bu gün ölkəmiz Rusiyanın or­bitinə girib və Türkiyənin hücumundan kifayət qədər qorunur. Rus hegemonluğu gedərsə, onun yerini mütləq türk-tatar hegemoniyası tutacaqdır. Ya Rusiya, ya Türkiyə, ya bolşeviklər, ya da türk millət­çiləri; başqa bir çıxış yolumuz yoxdur. Bu cür seçimlə qarşılaşdığımız bir şəraitdə, məncə, heç bir tərəddüdə qapılmamalı­yıq. Əlbəttə ki, Türkiyə deyil, Rusiya. Əl­bəttə, türk millətçiləri deyil, bolşeviklər.” 

Sonda müəllif ermənilərin düşdüyü bu siyasi aporiyadan qurtarmağın yolunu təklif edir: “Bilirəm ki, sizi çox kədərlən­dirəcək, lakin deyilməsi lazım gələn hüz­nlü sözləri heç bir bəzək vurmadan, tam açıq şəkildə burada demək lazımdır. Eİ­DP-nin (Erməni İnqilabçı Daşnaksütyun Partiyası) artıq görə biləcəyi bir iş yoxdur. Partiyamız etməli olduğu hər şeyi etdi və gücü tükəndi. Yeni həyat şərtləri özüylə yeni tələblər də gətirir, bizim isə bu yeni tələblərə cavab vermək qabiliyyətimiz yoxdur, buna görə də bu meydanı bizdən daha qabiliyyətli olanlara buraxmalıyıq.

O deyir ki, artıq Türkiyə Ermənistanı yoxdur. (Söhbət Türkiyənin şərqində yer­ləşən 6 vilayətdən gedir) Böyük Avropa dövlətləri bizim məsələni dəfn ediblər. 

Ermənistan Respublikası muxtar bir bölgə olaraq Rusiyaya birləşdirilib. Hətta istəsək də, istəməsək də, dövlətimizi Ru­siyadan qopara bilmərik və bacardıqca bunu arzu etməməliyik. Məğlub olan və nüfuzunu itirən bu partiya ölkədən qovu­lub və artıq geri qayıda bilməz, koloni­yalarda isə onluq bir iş yoxdur. Bugünkü vəziyyət məhz belədir.

Kaçaznuni etiraf edir ki, müstəqil­likdən sonra Daşnaksütyun özünü bu­raxmalı idi: Müstəqilliklə partiyanın mis­siyası bitmişdi və vaxtında getsə idik, tarixdə daha şərəfli yol keçmiş bir par­tiya kimi qala bilərdik. Çox vaxt eşidirik ki, milli məsələmizin həlli üçün yalnız bir istiqamət kifayət deyil, çünki ehtiyatlılıq bir istiqamətin yanında və ona paralel şəkildə başqa bir istiqamətin də varlığını tələb edir. Məsələn, bu gün rus bolşevik­ləri türklərlə vahid cəbhədədirlər, amma sabah bu süni blok dağıla bilər və biz həm türklər, həm də arxalarında duran avropalılarla ortaq dil tapmaq zərurəti qarşısında qala bilərik. Deməli, gələcək­də türklərlə münasibətimizi qorumaq la­zımdır.

Erməni siyasətçi revanşist daşnaklar­dan fərqli olaraq praqmatik olaraq düşü­nüb ki, Türkiyə ilə münasibətləri səhma­na salmaq lazımdır. Sanki bu gün üçün deyilmiş fikilərdir: “Bir gün türklərlə barış­maq lazım gəlsə, səhnəyə başqa bir an­layışa, başqa bir psixologiyaya, ən əsası, başqa bir keçmişə sahib olan və ya heç bir keçmişə sahib olmayan fərqli insanlar gəlməlidirlər. O məqamda Daşnaksütyun işə yaramaz, əksinə mane ola bilər”. 

Bəli, zaman göstərdi ki, daşnak təfək­kür tərzi nəinki bu işə mane oldu, hətta ötən əsrin 60-80-ci illərində türk diplo­matlarına qarşı dəstəklədiyi sui-qəsdlər­lə, Türkiyəyə qarşı qondarma soyqırımı ittihamlarıyla, Azərbaycan türklərinə qarşı törətdiklər misilsiz vəhşiliklərlə elə dərin şırımlar, yaralar açdı ki, hələ də epi­zodik addımlardan savayı ortada ciddi bir irəliləyiş görünmür. 

Anar TURAN, “Xalq qəzeti”