Rusiya imperiyası Azərbaycanın şimalını işğal etdikdən sonra xalqımızı tarixi kökündən uzaqlaşdırmaq – xristianlaşdırmaq və ruslaşdırmaq kimi assimiliyasiya üsulları arasında müxtəlif səviyyəli rusdilli məktəblər yaradılmasına da üstünlük vermişdi. XIX əsrin birinci yarısında qəza məktəblərindən sonra Zaqafqaziyada müəllimlər seminariyalarının da açılması bu məqsədə xidmət edirdi.
Lakin bu məktəblərin fəaliyyətinə cəlb edilmiş yerli ziyalıların və onların yetirmələrinin milli-mənəvi varlığımızdan qoparmaq mümkün olmamışdı. Onların yurd sevgisi və sivil dəyərləri mənimsəməsi ölkəmizdə milli maarifçilik hərəkatını doğurmuşdu. Gürcüstanın Qori şəhərindən sonra İrəvanda da müəllimlər seminariyasının açılması bu qədim türk şəhərində yeni tipli ictimai-pedaqoji mühitin formalaşmasına müsbət təsir göstərmişdi. Burada təhsil almış soydaşlarımız müstəmləkə şəraitində Azərbaycan mədəni həyatının dirçəldilməsində, xesusən, İrəvanın, Bakının, Tiflisin milli mərkəzlərində ictimai-humanitar düşüncənin inkişafında önəmli rol oynamışlar.
Prezident İlham Əliyevin “İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” sərəncamında seminariyanın təhsil tariximizdə və ictimai tərəqqidə xidməti layiqincə əksini tapıb:“ İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların köklü yaşadığı böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi şöhrət tapmışdır. Şəhərdə Azərbaycan xalqına məxsus son dərəcə zəngin ədəbi-mədəni mühit formalaşmışdır. İrəvan xanlığı çar Rusiyasının tərkibinə qatıldıqdan sonra burada dünyəvi təhsilə xüsusi diqqət yetirilməsində həmin mühitin özü əhəmiyyətli rol oynamışdır”.
Bütün bunlar barədə kommunist rejiminin imkan verdiyi səviyyədə tədqiqat aparılsa da, İrəvan seminariyasının Qərbi Azərbaycanda milli-mənəvi mövcudluğun qorunub saxlanmasında xidmətləri arxa planda qalmışdır. Tanınmış pedaqoq alim, professor Fərrux Rüstəmovun “İrəvan Müəllimlər Seminariyası və onun azərbaycanlı məzunları” monoqrafiyası Prezident İlham Əliyevin himayəsi ilə yeni mərhələyə daxil olmuş Qərbi Azərbaycana qayıdış hərəkatının mənəvi əsaslarının hazırlanması işinə layiqli töhfədir. Xatırladaq ki, Azərbaycan pedaqoji mühitinin böyük şəxsiyyətləri, ölkənin təhsil quruculuğu sahəsində əhəmiyyətli yeri və mövqeyi olan təhsil müəssisələrinin öyrənilməsi alimin çoxşaxəli yaradıcılığının tərkib hissəsidir.
Müəllifin qədim, doğma yurd yeri kimi İrəvan şəhəri, Rusiyanın işğalından sonra burada yaradılmış dünyəvi məktəblər, şəhərin maarifçilik mühiti, bu mühitin görkəmli simaları, məşhur ana dili məktəbləri ilə bağlı fikirləri də İrəvan ictimai-mədəni mühit mərkəzinin ümumi mənzərəsini tamamlayır. Bu zəngin təhsil mühitində, qabaqcıl pedaqoji ideyalarla süslənmiş şəraitdə İrəvan Müəllimlər Seminariyasının yeri və mövqeyini müəyyənləşdirmək baxımından bu araşdırma mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Əsərdə İrəvan ictimai-mədəni və pedaqoji mühitində Müəllimlər Seminariyasının yaranma və inkişaf mərhələləri, onun tədris-tərbiyə işində uğurları, təhsil sahəsində verdiyi bəhrənin azərbaycançılıq məzmununun əsasları, müəllimlərin və tələbələrin şəhərin ictimai-mədəni həyatında iştirakı, müxtəlif illərdə seminariyaya rəhbərlik etmiş pedaqoqlar, seminariyanın azərbaycanlı müəllimləri və məzunları haqqında ilk mənbələrə əsaslanan materiallar daxil edilmişdir. Təbii ki, onların hər biri ayrılıqda əsər boyu izlənilmiş məqsədin hissələridir.
Müxtəlif illərdə seminariyaya rəhbərlik etmiş şəxslər, şəriət və Azərbaycan dili müəllimləri, azərbaycanlı məzunlar haqqında məlumatlar monoqrafiyanındəyərini artırır. Burada seminariyanın azərbaycanlı müəllimləri Axund Məmmədbağır Hacı Mehdi oğlu Qazızadə, Axund Əbülhəsən Qazızadə, Rəhim Musarza oğlu Xəlilov, Həmid bəyXəlil ağa oğlu Şahtaxtinski, Mirzə Cabbar Abbas oğlu Məhəmmədzadə, Həbib bəy Yusif bəy oğlu Səlimov haqqında təfsilatlı məlumatlar maraqla oxunur. Bir çox tədqiqatlarda Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinskinin Seminariyanın ana dili müəllimi olduğuna aid yer almış fikir həqiqəti əks etdirmir. Tədqiqatda “Məmmədvəli Qəmərlinski İrəvan Müəllimlər Seminariyasının ana dili müəllimi olubmu?” sualına etibarlı sənədlər əsasında aydınlıq gətirməsi də problemin elmi dəyərinə müəllifin necə əhəmiyyət verdiyini təsdiq edir.
Monoqrafiyada seminaristlərin rus dilli nəşrlərdə iştirakı, sonralar ali təhsil almış seminariya məzunları, onların ana dilinin təbliği və tədrisində rolu, 1918-ci ildən 1948-ci ilədək məkirli erməni siyasətinə məruz qalmış seminariyanın (pedaqoji texnikumun) Azərbaycana deportasiya edilməsi də müəyyən səviyyədə işıqlandırılmışdır. Əsər “...140 ildən sonra” mətni ilə başa çatır ki, burada 2022-ci ildə ali və orta təhsil müəssisələrində və elmi-kütləvi kitabxanalarda seminariyanın 140 illiyi ilə bağlı tədbirlərdən söhbət açılır.
Yekun qənaətimiz belədir ki, uzun illər təhsil tariximizin öyrənilməmiş sosial-pedaqoji problemi haqqında yazılmış monoqrafiya bu təhsil ocağına qayıdışa bir ərməğan, müəyyən zaman, vaxt çərçivəsində elmi mühit üçün, oxucu üçün etibarlı mənbə olacaqdır.
Vahid RZAYEV,
Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru