Xalqımızın milli azadlıq və müstəqillik savaşı mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin, yaradıcı şəxsiyyətlərin hər zaman müraciət etdiyi başlıca mövzulardandır. Çünki azadlığı uğrunda şəhidlər verən xalq yasa batsa da, təmkinini, qürurunu qoruyub, düşməndən aman diləməyib və mücadilənin sonunda həm müstəqillik qazanıb, həm də torpaqlarında suverenliyini tam bərpa edib.

“Qanlı yanvar”dan sonra unudulmaz Xalq şairimiz Cabir Novruzun yazdığı və Xalq artisti Əlabbas Qədirovun ifasında eşit­diyimiz bu misraların dillər əzbəri olduğunu xatırlayırıq:

Millət əzər, əzilər də,

Əyri qəddi düzələr də... 

Düşməni qul etmək olar,

Min əsr yol getmək olar,

Dünyanı titrətmək olar,

Kaş millətdə ruh yaşasın…

Əsrlərdən bəri poeziyada, nəsrdə, mu­siqi və rəssamlıqda, ekran və səhnədə, arxi­tekturada azadlıq, istiqlal mücadiləmizə aid mübariz ruhlu çoxsaylı nümunələr yaradı­lıb. 34 il bundan əvvəl – 1990-cı il yanvarın 20-də təpədən-dırnağadək silahlanmış “xilas­kar” sovet ordusunun Azərbaycan xalqının müstəqillik hərəkatını boğmaq məqsədi ilə törətdiyi şənbə faciəsi xalqımızın qan yadda­şından heç vaxt silinməyib və sənət adamları­mız bu faciəyə böyük maraq göstəriblər.

Bu gün həm qürur, həm də ürəkağrısı ilə qeyd etdiyimiz 20 Yanvar faciəsi zaman keçdikcə Azərbaycan ədəbiyyatında daha dolğun əksini tapıb. O qanlı şənbə gecəsin­də bu qırğına “fərman” verənlər, günahsız insanları qanına bələyənlər nifrətlə xatırlanır, şəhadətə yüksələn azadlıq arzulu insanlar isə böyük ehtiramla anılır. Çünki o müdhiş ha­disələrdən imperiya qüvvələrinin vəhşiliyi də, azadlıq mücahidlərinin yenilməzliyi də boy göstərir, haqq səsimizin heç bir vəchlə batırıla bilməyəcəyinin şahidi oluruq. Tank­la, topla silahlanaraq, xalqı əzməyə gələn sovet qoşunlarının qarşısına əliyalın çıxan insanların işıqlı obrazları gözlərimiz önündə canlanır. 

Qırğının ədəbi salnaməsi 

Yaddaşlara qanla yazılmış 20 Yanvar hadisələrinin reallıqları Bəxtiyar Vahabza­də, Məmməd Araz, Qabil, Anar, Nəbi Xəz­ri, Fikrət Qoca, Cabir Novruz, Xəlil Rza Ulutürk, Mədinə Gülgün, Məmməd Aslan, Sabir Rüstəmxanlı, Tofiq Mütəllibov, Şah­mar Əkbərzadə, Çingiz Abdullayev, Nüsrət Kəsəmənli, Zəlimxan Yaqub, eləcə də digər vətənpərvər söz və qələm sahiblərinin elegi­yalarında, etiraz ruhlu şeirlərində və publisis­tik əsərlərində öz əksini tapıb. 

Hadisələrdən dərhal sonra şair və yazıçıları­mız qələmə sarılaraq, xalqımızın fəryadını dün­yaya car çəkdilər. Xalq şairi Bəxtiyar Vahabza­dənin “Şəhidlər” poeması, Sabir Əhmədlinin “20 Yanvar” hekayələri, Arif Abdullazadənin “Qanlı yaddaş” romanı, Qabilin “Mərsiyə”si, Məmməd Aslanın “Ağla, qərənfil, ağla” şeiri, Nəriman Həsənzadənin “Şəhidlər xiyabanı” şeirləri, Rafiq Səməndərin “Şəhidlər” kitabı, İsi Məlikzadənin “Qırmızı şeytan” povesti işıq üzü gördü. Ədiblərimiz 20 Yanvar faciəsindən dönə-dönə yazdılar ki, gələcək nəsillər bunu heç bir vaxt unutmasınlar.

O zaman Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə­nin törədilən hərbi cinayətə görə AzTV-nin qarşısında rus generalı Ovçinnikovun üzünə tüpürməklə böyük cəsarət və şəxsi vətənpər­vərlik nümunəsi göstərməsi dillərdə dastan olmuşdu. General şairi güllələtmədiyini son­ra belə izah etmişdi ki, onu təhqir edən şəxs akademik, deputat, universitet müəllimi olan şairmiş. “Mən indi özümü çox xoşbəxt hesab edirəm ki, bu adama əl qaldırmadım. Xoş­bəxtəm ki, adım tarix kitablarında Dantesin və Martınovun adı ilə yanaşı çəkilməyəcək.Yəqin ki, bilirsiniz, Dantes Puşkinin, Martı­nov Lermontovun qatili olub”.

Amma imperiyanın tutub cəzalandırdığı vətənpərvər oğulların arasında qələm sahib­ləri də vardı. Xəlil Rza Ulutürk həbs edilib Moskvanın Lefortovo zindanına atılan zaman Əşrəf Veysəlli hayqıraraq qəzəbini misralara töküb meydanlarda haqsızlığa, ədalətsizliyə həsr olunan şeirlər oxuyurdu: 

Vətən başdan-başa qanlı yuxudur, 

Yoxdurmu bu yurdun yuxuyozanı? 

Vəhşi generallar kimi qorxudur 

Zindana atmaqla Xəlil Rzanı?! 

Hadisələr zamanı həyatını itirən qələm sahibləri də olub. 20 yaşlı Ülvi Bünyadzadə­nin ədəbi irsindən isə görünür ki, sağ qalsay­dı, indi çox tanınan və sevilən şair olardı...

Bakıdakı “XI Qızıl Ordu meydanı”nın adının və oradakı işğalçı abidəsinin tezlik­lə aradan götürülməsində və ərazinin “20 Yanvar meydanı” adlandırılmasında, heç şü­bhəsiz, ziyalılarımızın, o cümlədən də sənət adamlarının da rolu olub. Yeri gəlmişkən xatırladaq ki, İsi Məlikzadənin “Qırmızı şey­tan” povestində XI Qızıl Ordunun Azərbay­canın istilası ilə 20 Yanvar faciəsi arasında paralel müqayisələr aparılıb və ictimai-siyasi zorakılığın nələr törətdiyi canlandırılıb.

Faciənin miqyası, xalqın azadlıq arzusu­nu boğmaq istəyən imperiya amansızlığı mil­li ədəbiyyatımızda öz aktuallığını bu gün də qoruyub saxlayır. Bir çox bədii və təhlili ya­zılarda yanvar qırğınının mahiyyətindən bəhs olunur. Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi, “Azərbaycan bu mübariz oğul və qızlarının şücaətini daim yüksək qiymətləndirir, onların ruhuna ehtiram göstərir, xatirəsini hər zaman uca tutur”. 

Ədəbiyyatşünas, tənqidçi Rüstəm Ka­mal yazır: “Ola bilsin ki, xalq tarixin bir çox konkret faktlarını və hadisələrini unutsun, ancaq həmin hadisələr, qəhrəmanlar, şəhid­lər bədii mətndə əksini taparsa, millət öz ta­rixini o əsərlər əsasında bərpa edə bilər. Ona görə də 20 Yanvar faciəsinin ədəbiyyatda əks olunması çox vacibdir”. 

Musiqi notlarında 

Məhəbbət, qəhrəmanlıq və bəzən də fa­ciələrimizlə bağlı duyğu və düşüncələrimizə təsir edən musiqi ruhumuzu kökdən düşməyə qoymayan bir məlhəmdir. Ümid artıran, inam yaradan musiqinin vasitəsilə daim ağrı-acıla­rımızdan güc alırıq. Millət olaraq başımıza gələn fəlakətlər, xüsusən 20 Yanvar faciəsi də musiqimizdə geniş ifadəsini tapıb. Qanlı Yanvar günlərində ustad musiqiçilərin – Ka­mil Cəlilovun qaboyunda, Habil Əliyevin kamanında inləyən musiqi sədalarının fər­yada, naləyə döndüyü yaddan çıxmır. “Zə­minxarə”, “Segah”, “Bayatı-şiraz”, “Çahar­gah”, “Humayun”... qaboyun, kamanın dili ilə necə haray çəkir, şəhidlərimizə həzin-hə­zin ağı deyirdi... 

Ötən 34 ildə bəstəkarlarımız 20 Yanvar faciəsinə həsr olunmuş 100-dən çox əsər – həm simfonik poemalar, vokal instrumental əsərlər, kantatalar, mahnılar yazıblar. Cöv­dət Hacıyevin və Oqtay Kazıminin “Şəhid­lər” simfoniyaları var. Azər Rzayevin eyni janrda əsəri isə “Bakı–90” adlanır. Ramiz Mustafayevin “Bu qan yerdə qalan deyil”, Mobil Babayevin kantatası, Aydın Əzim Kərimoğlunun orkestr üçün “Qətl günü”, Sərdar Fərəcovun simfonik poeması, Sevda İbrahimovanın bariton səs və orkestr üçün vokal simfonik “Vətən şəhidləri” əsəri, Arif Mirzəyevin orqan üçün “Yanvar mərsiyələri” bu qəbildəndir. Bəstəkar Faiq Nağıyev “Şə­hidlərdən şəhidlərə” filminə təsirli musiqi ya­zıb. Cavanşir Quliyevin xor üçün “Şəhidlər”i qeyd olunmağa layiqdir. 

Emin Sabitoğlunun Bəxtiyar Vahabza­dənin sözlərinə “Şəhidlər ağısı” mükəmməl əsərdir və ilk ifaçısı Zeynəb Xanlarova olub. 1991-ci ildə Vasif Adıgözəlovun sözlərinə “Bir şərqi de” mahnısı, həmçinin “Qarabağ şikəstəsi”, “Qəm karvanı” oratoriyaları da 20 Yanvara aid dəyərli nümunədir. Faiq Sücəd­dinov fortepiano üçün xüsusi bir əsər yara­dıb. O, həm də gözəl pianoçu kimi “Şəhidlər Xiyabanı” adlı əsərdə melodik duyğularını bənzərsiz ifadə edib. Ruhəngiz Qasımovanın “Şəhid oğullara” mahnısı da özünəməxsus alınıb, indi də ifa olunur. Mərhum bəstəkar Hacı Xanməmmədov mərhum yazıçı Əzizə Cəfərzadənin sözlərinə “Əlimdə sazım ağlar” adlı əsər yazıb. 

Oqtay Rəcəbovun Məmməd İsmayılın sözlərinə "Qana dönən qərənfillər”, Mehri­ban Əhmədovanın Məmməd Arazın sözlə­rinə "Ana millət, ata millət, ağlama”, Nəri­man Əzimovun Hikmət Mahmudun sözlərinə "Mənim şəhid bacım, şəhid qardaşım” mah­nıları da təsirlidir. İlham Abdullayevin Dön­məzin sözlərinə yazdığı "20 Yanvar” mahnısı da qeyd edilə bilər. 

Sadalananlar 20 Yanvar mövzusuna həsr edilmiş musiqi əsərlərinin yalnız müəyyən bir qismini təşkil edir. Mərhum bəstəkar Vasif Adıgözəlov “Çanaqqala oratoriyası”nı məhz Azərbaycanın başına gələn faciələrdən təsirlənərək yazdığını deyirdi. Mahiyyətcə bəşəri faciələrin motivi birdir. Onun "Şuşam lay-lay" mahnısı da gözəl alınıb. Musiqi əsəri ruhun təlatümünün ifadəsi kimi yarandıqda ürəkləri riqqətə gətirir. 

Həm ümumxalq kədəri, həm də haqq yo­lundan dönməzlik, mübarizlik, yenilməzlik rəmzi olan bu əsərlər musiqi kollektivlərinin, orkestrlərin ifasında xarici ölkələrin müxtəlif konsert salonlarında da səsləndirilir, 20 Yan­varda Azərbaycan xalqının başına gətirilən müsibətlər dünya ictimaiyyətinin diqqətinə bir daha çatdırılır.

Faciə rəssamların gözü ilə

Rəssamlarımızın əsərləri tarixin anlarını rənglər dünyasında əbədiləşdirir, əcdadları­mızın mənəvi ruhu, qəhrəmanlığı haqqında çox şeylər danışır. Bütün dövrlərdə münaqişə, müharibə və digər fəlakətləri xalq necə yaşa­yıbsa, fırça ustaları da həmin hadisəni bədii ifadə vasitələri ilə yaddaşlara yazıblar. Elə 20 Yanvarın qanlı lövhələri kimi.

Xatırlayırıq ki, ulu öndər Heydər Əliye­vin 1995-ci il yanvarın 18-də R.Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muze­yində keçirilən “Qanlı Yanvar” rəssamlıq sərgisindəki çıxışından sonra bədii əsərlər­də şəhidlərin ölməzliyini və müqəddəsliyini təcəssüm etdirən obrazlar daha çox yaradıl­mağa başladı. Rəssamlıq sahəsində bu şərəfli tariximiz daha canlı, ifadəli və obrazlı təsvir edildi. 

Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayevin rəng­lərin harmoniyasından yoğrulmuş “Nakamla­rın dəfni” əsərinə tamaşa etdikcə, həqiqətən öz xalqının qəhrəmanlığı ilə qürur duyursan. Bu əsərdə 20 Yanvar faciəsini yaşayan bir xalqın müqəddəs ruhu təsvir olunur. Eyni zamanda, bu faciəni törədən cəlladlara qarşı rəssamın hədsiz nifrəti aydın duyulur.

Görkəmli fırça ustalarından Rasim Ba­bayevin “Təcavüz”, Kirman Abdinin plakat janrında işlədiyi və xüsusilə seçilən bir sıra silsilə əsərlərində, rəngkar Hacırza Fərzə­liyevin “Ağlı-qaralı dünya”, Fikrət İbrahi­movun “Gələcək naminə”, Həmzə Abdul­layevin “Çərxi-fələk”, İsmayıl İsmayılovun “Haqq tərəzisi”, Qafar Seyfullayevin “Öncə Vətəndir...”, Asim Səmədovun “Ruhlar” və s. tablolarında qanlı şənbə gecəsinin ağrı-acılı yaşantıları öz bədii ifadəsini tapıb. O zaman Respublika İncəsənət Gimnaziyasının müəl­limi, rəssam İlqar Əkbərov faciəyə ilk müna­sibət bildirib. O, həmin mövzuya həsr etdiyi “Şəhidlər” rəsmini hadisələrin qaynar vaxtı, Bakı qan içində boğulanda yaradıb. Həmin əsər R.Mustafayev adına Dövlət İncəsənət Muzeyində nümayiş etdirilir. 

Qrafika ustası Arif Hüseynovun “Qara tağlı natürmort”, Fəxrəddin Əliyevin “Qara Yanvar” və Arif Ələsgərovun “20 Yanvar” əsərləri də xalqımızın imperiya təcavüzünə məruz qaldığı gecəyə həsr olunmuş bədii sənət nümunələri olmaqla yanaşı, bizi düş­mənə qarşı daim ayıq-sayıq olmağa səsləyir. 

Qətliam kino lentlərində 

Tariximizin qanlı 20 Yanvar səhifəsi Azərbaycan kino xadimlərinin daha çox mü­raciət etdiyi mövzulardandır. Elə hadisələrin baş verdiyi həmin gecə operatorlarımız hə­yatlarını təhlükəyə ataraq, bu qətliamın ən ağrılı anlarını ekranın yaddaşına köçürüblər. 

Müxtəlif illərdə lentə alınan “Azadlığa gedən yollar”, “Qəsd”, “Matəm”, “Şəhidlər­dən şəhidlərə”, “Bakıda insan ovu”, “Şəhidlər və qazilər”, “Şəhidlik zirvəsi”, “Cənubda Şi­mal küləyi” və digər sənədli film nümunələri 20 Yanvar faciəsinin ağrılarını yaşadan kino əsərləridir. “Azərbaycanfilm” kinostudiyası­nın nəzdində fəaliyyət göstərən “Salnamə” sənədli filmlər studiyasında çəkilən bu ekran əsərlərində o dövrün real mənzərəsini gör­mək və dəyərləndirmək mümkündür. “Sal­namə”də, ümumiyyətlə, tarixi tale yaddaşı­mızın qanlı səhifələrinə həsr edilmiş kifayət qədər ekran əsəri istehsal olunub.

“Azadlığa gedən yollar”da süjet xəttinin əsasını konkret olaraq 20 Yanvar faciəsi təş­kil edir. “Xatirələrdə yaşanan ömür”, “Vətən qeyrəti”, “Mən evə qayıdıram” filmləri də bu sıradandır. “Mən evə qayıdıram” bədii filmi ötən əsrin 90-cı illərinin real hadisələrini bütün cəhətləri ilə əks etdirir. Film Azərbay­canın hərbi təyyarəçilərinin qəhrəmanlıq he­kayətindən bəhs edir.

Rejissor Vahid Mustafayevin “Qanlı Yanvar” bədii filmi də faciənin real hadisələ­ri əsasında lentə alınıb. Filmdə Azərbaycan, ABŞ, İran, Rusiya və Türkiyənin tanınmış aktyorları çəkiliblər. Film dünyanın bir çox ölkələrinin ekranlarında göstərilib.

Qeyd edək ki, son illər “Salnamə” stu­diyasında vətənpərvərlik mövzusunda yeni filmlər ərsəyə gətirilib. Bu filmlərdə 1988-ci ildən bəri ölkəmizə qarşı həyata keçirilən düşmənçilik siyasəti, xalqımızın başına gə­tirilən faciələr fərqli rejissor yozumlarında xronoloji ardıcıllıqla kinolentin yaddaşına köçürülüb.

Bir məqamı da xüsusi vurğulamalıyıq ki, 20 Yanvar faciəsinə həsr olunmuş sərgi və anım mərasimləri də hər il “Salnamə” stu­diyası tərəfindən lentə alınır. Bütün bunlar gələcək nəsillərə ötürüləcək tarixi sənədlərin əsasını təşkil edir.

Teatr səhnəsində

Azərbaycan teatrlarında 20 Yanvar mövzusunda əsərlərin səhnələşdirilməsinə də daim böyük önəm verilib. Çünki bu, vətənpərvərlik ruhunu alovlandıran, tərbiyə­vi motivli mövzudur. 20 Yanvar gerçəkliyini bütün dəhşəti ilə, inandırıcı boyalarla açmaq, mövzunu hər mənada yetkin bir sənət əsəri səviyyəsində tamaşaçıya təqdim etmək rejis­sor və aktyorlardan əsl sənətkarlıq qabiliyyəti tələb edir. İnamla demək olar ki, teatrlarımız bunun öhdəsindən layiqincə gələ biliblər. 

Əlbəttə, elə mövzular var ki, ədəbiy­yata, teatra birdən-birə gətirmək olmur. 20 Yanvardan sonra Azərbaycanda mürəkkəb ictimai-siyasi proseslər baş verib. Bunların yaradıcı süzgəcdən keçirilməsi vaxt tələb edən nəsnədir. 20 Yanvar cinayətinin sovet rəhbərliyi tərəfindən əvvəl son dərəcə məxfi saxlanılmasına cəhd edilsə də, sonra bu, re­jim əleyhinə çıxan “ekstremist” bir dəstənin özbaşınalığına qarşı, guya, kiçik bir əməliy­yat kimi beynəlxalq ictimaiyyətə təqdim edil­mişdi. Lakin düşmən yanılmışdı. Elə həmin gecə törədilmiş cinayətin mahiyyəti və qanlı miqyası beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırıldı. Çox keçmədi ki, teatrlarımız da əsl həqiqət­lərə işıq tutdular. Azərbaycan tarixində sağal­maz yara olan 20 yanvar mövzusuna müra­ciət etdilər. 

Hələ 1991-ci ildə, 20 Yanvarın 1-ci il­dönümündə Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə­nin “Şəhidlər” poeması Gənc Tamaşaçılar Teatrında Xalq artisti Ağakişi Kazımovun quruluşunda səhnələşdirilib. Yazıçı Tamara Vəliyevanın bu teatrda həyata vəsiqə almış “Mənim ağ göyərçinim” pyesi qeyd edilmə­lidir. Tamaşanın süjeti azadlıq və müstəqillik uğrunda canlarını qurban vermiş gənclərin nakam həyat hekayəsi əsasında qurulub.

Həmin səhnədə Xalq yazıçısı Anarın pyesi əsasında hazırlanmış “Şəhərin qış gecələri” tamaşası xüsusi maraq doğurub. Səhnə əsərinin quruluşçu rejissoru Bəhram Osmanov tamaşanı belə səciyyələndirib: “20 Yanvar faciəsindən illər keçib, bu dəh­şətli faciə tarixdə silinməz izlər buraxıb və görünür, burada da bir məntiq var ki, məhz indi böyük yazıçımız Anar bu mövzuya mü­raciət edib. Bilirsiz ki, hələ ötən əsrin 80-ci illərində Anarın “Şəhərin yay günləri” əsəri çox məşhur idi, mərhum rejissor Tofiq Kazı­mov quruluş vermişdi o tamaşaya. Bu dəfə isə artıq həmin qəhrəmanlar soyuq bir yan­var axşamında bu faciəni yaşayırlar. Anarın özünəməxsus şəkildə yazdığı, daha doğrusu, özünə sadiq qalaraq bütöv millətin faciəsini bir ailənin timsalında göstərdiyi əsəri bədii şərtiliklə və müasir vizual vasitələrdən istifa­də edərək yaradılıb”. 

Akademik Milli Dram Teatrında Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin əsəri əsasında ha­zırlanan “Qarabağnamə” tamaşası tarixi səs­ləşmələri ilə uğurlu olub. Yazıçı-dramaturq Hüseynbala Mirələmovun bu teatrda “Xə­calət” və Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında “Vicdanın hökmü”əsərləri uğurla oynanılıb. Gəncə teatrının “Alın yazısı”, Mingəçevir teatrının “Ağla, qərənfil, ağla” tamaşaları da bu mövzudadır. Sevinc Elsevərin “Arzu və Murad”, İftixarın “Qalx ayağa, Azərbaycan!” tamaşalarında bu faciədən doğan ağrı əksini tapıb.

Bakı Uşaq Teatrında Müdafiə Nazirli­yi ilə birlikdə, əsasən, gənc hərbçilər üçün “Vətən” tamaşası oynanılıb. Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrın­da görkəmli bəstəkar, Xalq artisti Firəngiz Əlizadənin “İntizar” operası da mövzuya həsr olunan sənət nümunəsidir. Yuğ teatrın­da hazırlanan “YadDaş”ı, Lənkəran teatrının “Yeddi şam”ını, Şuşa Dövlət Musiqili Dram Teatrının “Güllələnmiş heykəllərin fəryadı” tamaşalarını da qeyd etmək lazımdır. Füzuli Dövlət Dram Teatrında isə 20 Yanvar faciə­sinə həsr olunmuş “Şəhidlər ölməzdir” adlı poetik xalq faciəsi hazırlanıb. Faciədə şə­hidlərin Vətən sevgisi, azadlıq mübarizəsi, məhəbbətlərinə sadiq olduğu nümayiş etdiri­lir. Həmçinin faciədə Larisa, İlqar, Fərizə və İlhamın simasında bütün 20 Yanvar şəhidləri yad edilir. 

İlmələrə hopan hüzn 

Tanınmış rəssam Fəxrəddin Əli 20 Yan­varla bağlı xeyli əsərin müəllifidir. Həmin hadisələr onun yaradıcılığında bir dönüş mər­hələsi olub. Rəssam 1991-ci ilin yanvarında, təxminən, 1 il çəkən gərgin zəhmətin nəticəsi olaraq, “Şəhidlər”i iri həcmdə araya-ərsəyə gətirib. Xalçaçılar Şəkər Ələsgərova və Ədibə Elbayevanın vurduğu ilmələr uğurlu alınıb. Əsərin ortasında 20 Yanvar faciəsini ruhən yaşayan ana obrazı, onun ətrafında isə şəhidlərin obrazları ifadəsini tapıb. Xalça­da Araz çayı xalqımızı 2 yerə bölən simvol kimi, həmçinin Güney Azərbaycanda soydaş­larımızın dar ağacından asılması təsvir edilib. 20 Yanvar motivi Bakıdakı qırğının təsviri ilə yadda qalır. Bütün xalça boyunca qərənfil obrazı aparıcıdır. Həmin il 20 Yanvarda bu xalça-əsər ziyarətə gəlmiş on minlərlə soyda­şımızın kədərini özündə yaşadan rəmz kimi xiyabanın girişindən asılıb. Bir neçə gün ər­zində xalça orada qalıb, sonra Dövlət Tarix Muzeyinə təhvil verilib. 

Əslən Cənubi Azərbaycandan olan rəs­sam Səməd Təbrizli hadisələrə biganə qal­mayan yaradıcı bir azərbaycanlı kimi öz mənəvi borcunu yerinə yetirərək, “İlham və Fərizə” adlı xalçanı ərsəyə gətirib. Təbrizli xalçaçılar tərəfindən toxunmuş bu xalçanın müəllifinin sözlərinə görə, xalçada 800 min ilmə var. Onun toxunmasında 182 rəngdə yun ip boyansa da, qarışdırılan rənglərlə birgə “İl­ham – Fərizə” xalçasında 230-dan artıq rəng çalarından istifadə edilib. Onu da deyək ki, xalçanın ərişləri uzun illər qalsın deyə, ipək ipdən hazırlanıb...

Tünzalə Məmmədzadənin ipək üzərində çəkdiyi “Fəryad” əsərində bir neçə butanın ifadəli forması ilə faciənin yaşantıları şər­ti-rəmzi həllini tapıb. Adil Şıxəliyevin “Qara Yanvar” qobeleni, Rauf Əbdülhüseynoğlu­nun “Faciə gecəsi” mövzunun dekorativ-şərti ifadəsi baxımından diqqət çəkir.

Ağrının memarlıq ifadəsi 

Heykəltaraşlıq sahəsində ilk nümunə elə faciənin baş verdiyi ildə Gəncə şəhərində ya­radılıb. Onun müəllifi tanınmış tişə ustası Səid Rüstəmdir. Üçhissəli heykəltaraşlıq-memarlıq kompleksində süjetli relyef və yazıların sintezi ilə baş vermiş Qanlı hadisənin ittihamedici ob­razlı-şərti həlli tapılmışdır. Faciədə həlak olan­ların xatirəsinə ucaldılmış ümumiləşdirilmiş abidə isə paytaxtın “20 Yanvar” meydanında yerləşir. Bu əsərdə şənbə gecəsi törədilən qanlı cinayətə qarşı dinc əhalinin etirazı yaddaqalan plastik tutumda ifadə olunub. Çoxfiqurlu tunc kompozisiyanın müəllifləri Azad Əliyev və Cavanşir Dadaşovdur.

Onu da qeyd edək ki, Əməkdar rəssam Arif Qazıyevin “Fəryad” və “Şəhid anası”, Xalq rəssamı Fuad Salayevin “Qıl körpüsü”, Məmməd Rəşidovun “Daşın göz yaşları” və digər heykəltaraşlıq nümunələrində də fa­ciəyə tutulan plastik güzgü cəlbedici və yad­daqalandır.

Bəli, qeyrətimizin, qüdrətimizin timsa­lı olan ruhumuz bizi məhv olmağa qoymadı. Xalqımızın ən ağır sınaqlarla üz-üzə qaldığı vaxtlarda əsrlərdən-əsrlərə adlayan, nəsillər­dən-nəsillərə yol gələn ədəbiyyatı, musiqi­si, kino və teatrı mübarizlik ruhuna köklədi. Sənət əsərləri bizə faciələrimizdən dərs alma­ğı, kədərə boyun əyməməyi aşıladı. 20 Yanvar faciəsinin sarsıntıları, hüznü, qüssəsi dəyərli bədii əsərlərə çevrildi. Amma bu əsərlər həm də bir xalqın ölməz ruhunun ifadəsi oldu.

Ə.DOSTƏLİ
XQ