İndiki və gələcək nəsillərin ehtiyaclarının təmin edilməsi naminə möv­cud ekoloji sistemlər, iqtisadi potensiallar qorunmalı və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməlidir. Bunun üçün ətraf mühitin hər hansı kompo­nentinin pozulmasına yol verilməməlidir. Bu baxımdan torpaq ehtiyatlarının sıradan çıxmasının qarşısı alınmalıdır. Çünki kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaq sahələrinin qorunmaması gələcəkdə əhalinin ərzaq təminatında ciddi problemlər yarada bilər. Ona görə də kənd təsərrüfatı üçün yararlı olan 4,1 milyon hektar (respublika ərazisinin 47,7 faizi) torpaq sahəsinin mühafizə­sinə xüsusi önəm verilməlidir. Bununla bağlı ETN Coğrafiya İnstitutunun əməkdaşı, coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülnar Allahyarova ilə müsahibəni təqdim edirik. 

– Azərbaycanda ekoloji problemlər­dən sayılan torpaq eroziyasının əsas amil­lərindən biri küləkdir. Bəs külək eroziya­sının intensivliyi nədən asılıdır?

– Ölkəmizin əsas ekoloji problemləri qlobal iqlim dəyişmələri, torpaqların deq­radasiyası (eroziya, şoranlaşma, səhralaş­ma), ərzaq təhlükəsizliyi, şirin su qıtlığı ilə bağlıdır. Bu problemlər arasında tor­pağın eroziya prosesi geniş yayılıb. Tor­pağın eroziyasına isə su ilə yanaşı, külək də təsir edir. Bu zaman külək eroziyası və ya deflyasiya baş verir. Belə hallar əsasən çöl rayonlarında baş verir və quraq keçən illərdə onun mənfi təsiri daha çox nəzərə çarpır. İntensivliyi isə torpağın üst qatının qranulometrik tərkibindən, strukturundan və küləyin sürətindən asılıdır. Küləyin sürəti saniyədə 4–6 metr olduqda diamet­ri 1 millimetrdən kiçik, sürəti saniyədə 10 metrdən çox olduqda isə diametri 1 milli­metrdən artıq olan hissəciklər sovrulmaya məruz qalır. Ayrılmış torpaq hissəcikləri hava axınları ilə eroziya mənbəyindən müxtəlif məsafələrə aparılır. 

Bu, torpağın şumlandığı, lakin bitki örtüyünün hələ olmadığı yaz fəslində daha tez-tez baş verir. Külək torpaq hissəcikləri ilə yanaşı, torpaqda özünü hələ yaxşı bər­kitməmiş toxumları da aparır. Yayda isə tə­miz herik sahələri və cərgələrarası şumlan­mış sahələr də külək eroziyası ilə üzləşir.

Defliyasiyaya (külək eroziyası) qum­lu və qumsal, həmçinin səthi qurumuş struktursuz gillicəli və gilli torpaqlar daha asanlıqla məruz qalır. Külək qumluqları və torpağın üst narın hissəciklərini sovuraraq ərazinin landşaft örtüyünü dağıdır. Nəticə­də torpaq və onun digər gil, lil, qum his­səcikləri bir sahədən sovrularaq digər əra­zilərə ötürülür. İri hissəciklər, adətən, kiçik məsafəyə hərəkət edir və tez bir zamanda müxtəlif maneələr tərəfindən tutulub sax­lanılır.

– Hansı bölgələrdə torpaq örtüyünə külək eroziyası daha böyük ziyan vurur?

– Külək eroziyasının ən çox müşahidə edildiyi yerlər Abşeron yarımadası, Qo­bustan, Samur çayından Qızılağac körfə­zinə qədər Xəzər dənizinin sahil zonası, Mil və Muğan, Ceyrançöl, Acınohur düz­ləri və Bozdağ sistemidir. Burada küləyin təsiri nəticəsində yer səthinin quruluşu da dəyişir. Bu ərazilərdə təsərrüfat sahələrinə külək eroziyasının vurduğu ziyan çox bö­yükdür. Çünki torpaq örtüyü sovrularaq öz münbitliyini itirir, bəzi hallarda isə tama­milə sıradan çıxır və məhsuldarlıq dəfələr­lə azalır. 

– Bu yaxınlarda Bakıda tozlu hava müşahidə olunurdu. Bu nə ilə bağlı idi və hansı mənfi təsirləri oldu?

– Abşeron yarımadasının ərazisinin çox hissəsi yarımsəhra və səhra zonası olduğundan tez-tez tozlu hava müşahidə edilir. Qumlu torpaqlar küləyin təsirindən daha intensiv sorulur və bəzən qum fırtı­nalarına səbəb olur. Bu fırtınaların hərəkət istiqaməti küləyin hansı səmtə əsməyin­dən asılı olaraq dəyişir. Bir neçə gün əvvəl Bakıda tozlu hava müşahidə olunurdu və havada tozun miqdarı normadan 1,3 dəfə artıq idi. Buna səbəb isə qum dənələrinin Türkmənistandan ölkəmizə toz dumanı va­sitəsilə daxil olması idi.

Respublikamızın ərazisindən sovrulan qumlar isə Xəzər dənizi sahilində, Aran rayonlarında və Abşeron yarımadasında daha çox müşahidə edilir. Bu, ərazinin landşaft örtüyünün dağılmasına səbəb olur. Belə təbiət hadisələri ən çox Abşeron yarımadasında baş verir. Bu zaman, hətta hərəkət edən qum təpəcikləri əmələ gəlir. Torpağın üst münbit qatı itirildiyindən səh­ralaşma da sürətlənir. Eyni zamanda, bit­kilərin yaşıl yarpaqları üzərinə çökən qum çöküntüləri fotosintez prosesini ləngidir və ya dayandırır. Bundan ətraf mühitə, iqti­sadiyyata, insanların təsərrüfat fəaliyyətinə və nəqliyyata ciddi ziyan dəyir.

İnsan sağlamlığına gəldikdə isə toz­lu hava ağciyərlərdə ciddi problemlərə, o cümlədən silikoz, asfiksiya, ağciyər xər­çəngi və “quru göz” sindromuna səbəb olur. Onu da deyim ki, qum, toz dənəciklə­ri sovrulma mənbəyindən on, yüz və hətta min kilometr məsafəyə aparılır. Küləyin qum dənələrini Türkmənistandan Azər­baycana gətirməsi də bunun bariz nümunə­sidir.

– Külək eroziyasının qarşısının alın­masında və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artırılmasında qoruyu­cu meşə zolaqlarının salınmasının əhə­miyyəti barədə nə deyərdiniz?

– Torpaqqoruyucu və rekresiya əhə­miyyətinə malik olan təbii meşələrin qo­runması ilə yanaşı, əkin sahələrinin külək və s. təsirlərdən mühafizəsi üçün tarlaqo­ruyucu meşə zolaqları salınmalı, onların sahəsi genişləndirilməlidir. Çünki ölkə­mizin aran və dağətəyi bölgələrində ilin müəyyən vaxtlarında iqlim şəraiti kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün əlverişli olmur. Əkin sahələri ciddi eroziyaya məruz qalır. Buna görə də belə şəraitdə iqlimlə əlaqədar meliorativ tədbirlər görülürməli, tarlaqoru­yucu meşə zolaqlarının salınması diqqətdə saxlanılmalıdır.

Tarlaqoruyucu zolaqların ən müsbət xüsusiyyətlərindən biri küləyin sürətini azaltmasıdır. Araşdırmalar göstərir ki, tar­laqoruyucu meşə zolaqları küləyin sürətini təqribən 53 faizədək azaldır, kənd təsərrü­fatı bitkilərinin məhsuldarlığını isə, təqri­bən 20–30 faiz artırır. Çünki tarlaqoruyucu meşələrdə ağacların çətiri arasından keçən külək dağınıq və sürəti azalmış halda zo­lağın o biri tərəfindən çıxaraq üstdən əsən küləklə toqquşur və nəticədə onlar bir-bi­rinin sürətini azaldır. Bu, meşənin tarlaya olan ən vacib təsirindən biridir.

Pünhan ƏFƏNDİYEV

XQ