1 Avqust Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günüdür
Milli düşüncə tərzinin inkişafında müstəsna rol oynayan dil hər bir xalqın ən qiymətli sərvəti, ən ülvi yadigarı və qürur mənbəyidir. Millətin dili onun təfəkkürünün, həyat tərzinin ifadə formasıdır. Müstəqil dövlətimiz möhkəmləndikcə milli ideologiyamızın mühüm tərkib hissəsi olan dilimiz də zənginləşir, inkişaf edir.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin2001-ci il 9 avqust tarixli fərmanına əsasən hər il avqustun 1-i Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü kimi qeyd edilir. Ulu öndər həmin tarixi sənədi latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin ölkəmizdə 2001-ci ilin avqustunda bütövlükdə təmin edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında, yazı mədəniyyətimizin tarixində mühüm hadisə olduğunu nəzərə alaraq imzalayıb.
Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü ərəfəsində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzinin direktoru, professor Sevinc Əliyevanın bu mövzuda fikirlərini öyrəndik. Bildiyimiz kimi, bu mərkəz Prezident İlham Əliyevin imzaladığı “Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” 1 noyabr 2018-ci il tarixli Fərmana əsasən Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin tətbiqinə nəzarət edilməsi, kütləvi informasiya vasitələrində, internet resurslarında və reklam daşıyıcılarında ədəbi dil normalarının qorunmasının təmin edilməsi məqsədilə yaradılıb. Müsahibəni təqdim edirik:
– Sevinc xanım, əvvəla, bayramınız mübarək! Sizin rəhbərlik etdiyiniz qurumun dövlətin dil siyasətinə uyğun olaraq ardıcıl monitorinqlər aparmaqla, dil normalarının pozulması hallarının azaldılması və aradan qaldırılması yönümündə təsirli tədbirlər gördüyü məlumdur. Zəhmət olmasa, öncə fəaliyyətinizin əhatə etdiyi sahələrdən danışın.
– Təşəkkür edirəm. Bizim mərkəz fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində dövlət dilinin tətbiq olunduğu müxtəlif sahələrdə – televiziya, radio və internet məkanında, çap və elektron mediada, eləcə də açıq məkan reklamları, dublyaj filmləri və mahnıların dili üzərində monitorinqlər aparmış və qeydə alınmış nəticələr 8 hesabat kitabında toplanılaraq ictimaiyyətə və aidiyyəti qurumlara təqdim edilmişdir. Başlıca məramımız budur ki, milli kimliyimizi təsdiqləyən əsas amillərdən sayılan ana dilimiz saf, təmiz və mümkün qədər yabançı təsirlərdən uzaq olsun. Sadaladığım sahələrin hər birində dil normalarına ciddi riayət olunmasını daimi nəzarətdə saxlamağa çalışırıq.
– Mümkünsə, ayrı-ayrı sahələrdə monitorinqlərin müəyyən xarakteristikasını verin.
– Saytların monitorinqindən başlayaq. Mərkəzimizdə ilk olaraq 60-dan çox saytın dili üzərində monitorinq aparılıb, “Saytların monitorinqi ilə bağlı hesabat” kitabı 2021-ci ildə nəşr olunub. Sözügedən monitorinqin nəticələri ilə bağlı statistikanı nəzərinizə çatdırmaq istəyirik. Qeydə alınmış 5500 dil faktından 3976-sı hesabata daxil edilib.
Mərkəz 2023-cü ildə saytları 2-ci dəfə monitorinqə cəlb edib və 52 saytda ədəbi dil normalarının pozulması hallarına aid xeyli fakt aşkarlanıb. Qeydə alınmış 4500 dil faktının 80 faizi hesabata daxil edilib. Statistikadan da göründüyü kimi, saytlar üzərində aparılmış ilk monitorinqlərə nisbətən müəyyən irəliləyişlər olsa da, vəziyyət hələ də qənaətbəxş deyil.
– Bəs bu gün əsas nitq mədəniyyəti kürsüsü sayılan, yüksək kommunikativ imkanları və texniki təchizatı olan, ən əsası, ətrafına geniş tamaşaçı auditoriyası toplayan televiziyalar?
– Televiziya məkanında nitq qüsurları xüsusilə yolverilməzdir. Mərkəz bu sahədə 2022-ci ildə dil monitorinqi aparıb və “Televiziyaların dili monitorinq aynasında”adlı hesabat kitabını dərc edib. 12 televiziya kanalının monitorinqinə həsr olunmuş kitabda aparıcı, müxbir, ekspert və qonaqların nitqində müşahidə edilmiş norma pozuntuları, üslub və ifadə yanlışlıqları, eləcə də titrlərdə və dublyaj olunmuş filmlərdə yol verilmiş xarakterik səhvlər qeydə alınıb. Təəssüf ki, monitorinq zamanı kobud orfoepik qüsurlara, səslərin öz məxrəcindən kənar tələffüzünə, vurğunun yerində işlədilməməsi hallarına tez-tez rast gəldik. Yanlış işlədilən söz və ifadələr, qrammatik forma və əlaqələr, dilimizdə qarşılığı olduğu halda, istifadə olunan əcnəbi leksik vahidlər, dilimizə yad olan intonasiya və cümlə tipləri monitorinq zamanı təəssüf doğuran məqamlardan olub. Üslubi baxımdan qüsurlu qurulan cümlələr, buraxılan və ya izafi işlədilən söz və ifadələr, fərdi lüğət ehtiyatının zəifliyi səbəbindən yol verilən təkrarlar aşkarladığımız üslubi yalnışlıqlardan bir neçəsidir.
Sözügedən monitorinq zamanı qeydə alınmış 6 min dil faktından 4753-ü hesabata daxil olunub. Yeri gəlmişkən, mərkəz televiziya kanallarının dili üzərində 2-ci dəfə aparılmış monitorinqin nəticələrini yaxın vaxtlarda ictimaiyyətə təqdim edəcək.
– Media sferasında xüsusi yer tutan radioların və kütləvi auditoriyasi olan dublyaj filmlərinin monitorinqi nə göstərib?
– Məlumdur ki, radionun informasiyanın operativ çatdırılması, ictimai şüurun formalaşdırılması, eləcə də estetik və mənəvi dəyərlərin aşılanmasında müstəsna əhəmiyyəti var. Günümüzdə radio düzgün danışıq qaydalarını təbliğ edən nitq mədəniyyəti tribunası olduğundan radio kanallarının aparıcıları dövlət dilini mükəmməl bilməli, səlis nitqə malik olmalı və ədəbi dil normalarına əməl etməlidirlər. Dinləyici ilə təsirli və aydın ünsiyyət qurmaq, informasiyanı daha anlaşıqlı çatdırmaq üçün də sadalananlar zəruri amillərdir. Bütün bunları nəzərə alaraq, mərkəz 2022-ci ildə respublikada fəaliyyət göstərən 11 radio yayımını monitorinqə cəlb edib. Aparıcı və qonaqların nitqindən qeydə alınmış 4500-ə yaxın dil faktından 3484-ü hesabata daxil olunub. Əlbəttə, çoxdur.
Dublyaja gəlincə, milli telekanallarımızın qarşısında duran ən aktual məsələlərdən biri də bu işin yüksək səviyyədə təşkilidir. Dublyaj sənəti bədiiliklə yanaşı, tərcümə və dil məsələlərini ehtiva edir. Bu baxımdan, bədii film, serial, eləcə də sənədli və cizgi filmlərində Azərbaycan dilinin düzgün tətbiqi çox önəmlidir. Təəssüf ki, dublyaj olunan filmlərdə də yanlışlıqlar tendendiyası yox deyil. Bu isə ədəbi dilimizə yad təsirlərin nüfuz etməsinə yol açır, nitq mədəniyyətini, necə deyərlər, axsadır. Dublyajların monitorinqi zamanı qeydə alınmış 350 dil faktından 302-si hesabata düşüb. Hazırda dublyaj filmlərinin monitorinq nəticələrinə həsr olunan ikinci kitab nəşrə hazırlanır.
– Qəzetlərdə vəziyyət necədir?
– Dilin inkişafında çap mediasının rolu danılmazdır. Qəzetlərdə ədəbi dil normalarından sapma hallarının müşahidə edilməsi bu sahədə də monitoriqin aparılmasını labüd edib. İnişil ölkədə nəşr olunan müxtəlif qəzetlər monitorinqə cəlb olunub, bir sıra orfoqrafik, leksik, qrammatik norma pozuntuları, eləcə də üslub və ifadə yanlışlıqları qeydə alınıb.
Biz mahnıların da monitorinqini aparırıq. Aparıcı musiqi janrı olan, dillərə düşən mahnılardan da, dilimizin incəliklərinə riayət edilməsini, gözəlliyi, ahəngdarlığı ehtiva etməsini umuruq. Mahnı yaradıcılığında söz, musiqi və ifa vəhdət təşkil edir, amma bəzən bu tələblərə önəm verilmir. Ötən il hazırladığımız “Mahnılarımız monitorinq aynasında” adlı hesabat kitabında bu barədə xeyli misal var: söz yığını, anlaşılmaz misralar, milli-mənəvi dəyərlərimizə zidd olan ifadələr və s. Bəsit məzmunlu mahnıların televiziya kanallarında tez-tez səsləndirilməsi tamaşaçıların haqlı iradına səbəb olmaqla yanaşı, böyüyən nəslin mədəni-estetik zövqünü də korlayır. Məhz bu səbəbdən kitabda təqdim olunan mahnı nümunələri təkcə ədəbi dil normaları üzrə deyil, məzmun və təqdimatına görə də qruplaşdırılıb.
– Dediniz ki, reklamların da monitorinqi aparılır...
– Elədir. Bazar münasibәtlәrinin inkişafında xüsusi rol oynayan reklamlar mәnәvi-estetik dәyәrlәrin aşılanması vәmaarifçilik işinin tәbliğ edilmәsi istiqamәtindәmühüm әhәmiyyәtәmalik vasitәlәrdәndir. İstehlakçı ilәәlaqәqurmaq, mәhsul vәxidmәt haqqında mәlumatı ona daha anlaşıqlı, sәlis bir dildәçatdırmaq üçün reklamların hazırlanmasında vacib olan digәr şәrtlәrlәyanaşı, Azәrbaycan әdәbi dilinin normalarına әmәl olunması da zәruri amillәrdәndir.
Günümüzdәgeniş auditoriyası, kütlәviliyi və hәr kәs üçün әlçatanlığı ilәfәrqlәnәn açıq mәkan reklamları, әsasәn, qısa vәyığcam olmasına baxmayaraq, dilin aktiv tәbliğat vasitәlәrindәn biridir. Cәmiyyәt hәyatının bütün sahәlәrinәnüfuz edәn reklamlar onu hazırlayan mütәxәssislәrin Azәrbaycan dili biliklәrinin sәviyyәsini göstәrmәklәyanaşı, dilimizin leksik-üslubi vәekspressiv-emosional vasitәlәrindәn istifadәetmәk bacarığını da nümayiş etdirir. Demәli, reklamlar hәmçinin şәhәrimizin dil mәnzәrәsini әks etdirәn aynadır.
Bu gün açıq mәkan reklamlarının mәtnlәrindә, elan vәafişalarda, eləcə də televiziyalarda yayımlanan audiovizual reklamlarda sәhvlәrin olması, dilimizin üslubi imkanlarından yetәrincәistifadәedilmәmәsi, fonetik, leksik vәqrammatik tәlәblәrin gözlәnilmәmәsi təəssüf doğurur. İstənilən qədər misal çəkmək olar. Buna aid monitorinqәhәsr etdiyimiz kitabı ictimaiyyət böyük maraqla qarşılayıb. Əminik ki, hesabatlarımız, kitablarımız dil normalarına birmənalı əməl olunmasına bundan sonra da kömək edəcək.
– Azərbaycan Əlifbası və ana dili günündə tənqid çox olmadı ki?
– Bəlkə də, çox oldu. Amma bu da işin xeyri üçün deyilmi? Axı ana dilinin saflığını qorumaq hər birimizin borcudur. Ötən illər ərzində Monitorinq Mərkəzi daim ictimaiyyətlə əks-əlaqədə olmuş, dilimizin saflığının qorunması, düzgün tətbiqi, beynəlxalq aləmdə təbliği və s. bu kimi vacib məsələləri işıqlandırmaq məqsədilə müxtəlif televiziya və radio kanalları ilə əməkdaşlıq etmişdir. 2022-ci ilin aprelinədək ASAN Radioda yayımlanan “Nitq mədəniyyəti” verilişi, may ayından Real Radiosunda gedən “Redaktor” verilişi, ötən ildə Azərbaycan Televiziyasında başlanan “Sözün düzü” adlı yeni layihə bu mərama xidmət edib. Həmin verilişlərdə alimlər, müəllimlər, tədqiqatçılar, jurnalistlər və başqaları ilə müzakirələr aparılıb, dövlət dilinin tətbiqi sahəsindəki problemlər səsləndirilib, tövsiyələr verilib.
Digər çoxsaylı layihələr, təlimlər, müsabiqələr də bu məqsədə xidmət edir. Müxtəlif qurumlarla əməkdaşlıq faydalı olur. “Ana dilimiz və təhsil”, Azərbaycan dili və mədəniyyətimiz” “Ana dili və ziyalı təəssüb-keşliyi” kimi layihələr, “Heydər Əliyev İli” çərçivəsində tələbə və kursantlar arasında esse müsabiqələrini göstərmək olar. Mərkəzin xaricdə yaşayan soydaşlarımız və digər xalqların nümayəndələri arasında elan etdiyi esse müsabiqələri isə ölkə hüdudlarından kənarda yaşayan azərbaycanlı ailələrdə milli düşüncəyə malik gənc nəslin yetişdirilməsini, çoxəsrlik mədəni, tarixi irsimizin təbliği və qorunmasını təmin etmək məqsədilə keçirilib.
Mərkəzin əməkdaşları televiziya kanallarında, radiolarda, qəzet səhifələrində daim qurumun fəaliyyət istiqamətlərinə aid olan sahələrdə doğma dilimizin tətbiqi məsələləri haqqında müntəzəm çıxışlar edirlər.
– Sevinc xanım, onu da bilirik ki, mərkəzinizin əməkdaşları beynəlxalq və respublika səviyyəli elmi-praktik konfranslarda, seminar və “dəyirmi masa”larda iştirak ediblər. Eyni zamanda, sosial şəbəkələrdə mərkəzin fəaliyyəti geniş əksini tapır. Bir neçə kəlmə də bu barədə danışın.
– Başqa cür mümkün deyil. Əməkdaşlıq, qarşılıqlı təcrübə mübadilələri faydalı iş əmsalının daha da artmasına xidmət edir. Mərkəzin Azərbaycan və rus dillərində rəsmi saytı (https://monitorinqmerkezi.az) fəaliyyət göstərir. Sözügedən saytda mərkəzin fəaliyyətini əks etdirən xəbərlər, qurumun əməkdaşlarının məqalə və müsahibələri yer almış, həyata keçirilən layihələr haqqında geniş məlumat verilmişdir. Eləcə də mərkəzin feysbuk, instaqram platformaları, yutub kanalı da mövcuddur və onların vasitəsilə izləyicilərin böyük maraqla izlədikləri “Doğru danışaq”, “Bilmək faydalıdır”, “Gəlin düşünək”, “Sözün düzü”, “Söz sizdən, meydan bizdən”, “Elin dili ilə”, “Elə yox, belə” kimi rubrikalar təqdim olunur. Medianın dilində qeydə alınmış orfoqrafik, orfoepik, leksik və qrammatik norma pozuntuları konkret nümunələr əsasında izah edilir, maarifləndirici çarxlar nümayiş olunur. Burada mərkəzin fəaliyyəti ilə yanaşı, ölkəmizin ictimai, siyasi, mədəni həyatında baş verən mühüm hadisələr də mütəmadi olaraq işıqlandırılır.
Xatırladım ki, fəaliyyətimizin yaddaqalan səhifələrindən biri də ötən il mədəniyyət paytaxtımız Şuşada keçirilmiş “1 Avqust Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günüdür” adlı tədbir olub. Dövlət dilimiz haqqında məhz tac-şəhərdə danışmağın necə şərəfli və qürurverici olduğunu gördük. Bizə orada bu kimi tədbirlərin keçirilməsini əlçatan edən, 44 günlük Vətən müharibəsinin qələbəsini Şuşa zəfəri ilə taclandıran Azərbaycan Prezidenti, müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevə və rəşadətli Ordumuza dərin minnətdarlıq duyğularımızı ifadə etdik.
Sonda onu deyim ki, müəyyən istifadə qüsurlarına baxmayaraq, dilimiz dinamikdir və daim inkişaf etməkdədir.
– Maraqlı müsahibə üçün sağ olun!
Əli NƏCƏFXANLI
XQ