Onlar Bakının sülh danışıqlarının bu formatlarından imtina edəcəyini nəzərə alırlar 

Bakı və İrəvan arasında qarşıdakı Brüssel dialoquna hazırlıqlar gedir. Ermə­nistan da, Azərbaycan da sülh müqaviləsinin 2023-cü ilin sonunadək imzala­na biləcəyini rəsmən bəyan ediblər. Amma bunun harada və hansı formatda baş verəcəyi sualı hələlik açıq qalır. Tərəflərin sülhə gedən yolda üzləşdiyi maneələr, bölgədə maraqları olan güclərin dəyişən konfiqurasiyası, potensial vasitəçilərin təşəbbüsləri barədə “Xalq qəzeti”nin suallarını beynəlxalq hüquq üzrə mütəxəssis, tanınmış siyasi şərhçi Orxan Amaşov cavablandırır. 

– Orxan bəy, iki ölkə arasında sül­hə nail olmaqdan ötrü “3+3” forma­tının effektivliyi ilə bağlı mövzu son vaxtlar gündəmdədir... 

– Əslində, bu, “3+3” yox, faktiki olaraq, “3+2” formatıdır. Şərti olaraq belə deyilir, çünki potensial olaraq Gürcüstanın bu formatda mütləq iştirak etməlidir. Amma bu, Tbilisinin Moskva ilə aralarındakı mü­nasibətlərdən asılıdır. İndiki vəziyyətdə digər məqam odur ki, Cənubi Qafqazda Azərbaycan və Ermənistan arasında bö­yük fikir ayrılıqları var. “3+3” formatı Ba­kının təşəbbüsüdür və Ankara tərəfindən dəstəklənib. İran və Rusiya da bu model­lə razılaşıblar. 

Bu model Azərbaycanın İkinci Qara­bağ müharibəsindən sonra yaratdığımız vəziyyətdən doğan bir məsələdir. Yəni, biz yeni şərait yaradırıq, buna uyğun ata­cağımız addımları müəyyənləşdiririk və başqa dövlətləri buna reaksiya verməyə dəvət edirik. Bizim fikrimizcə, “3+3” pers­pektivə hesablanmış layihədir, ondan dərhal hansısa konkret nəticələr göz­ləmək olmaz. 

Azərbaycanın mövqeyindən yanaş­saq, bu format ümumi strateji kanalları­mızın fövqündə bu gün müəyyən taktiki üstünlükləri əldə etməyə hesablanıb. Bu üstünlüklərdən biri kommunikasiya xət­lərinin açılması ilə bağlıdır. Artıq Ermə­nistan tərəfdə belə bir narahatlıq yaranıb ki, Zəngəzurdan keçəcək dəmir yolu ilə bağlı müəyyən təhlükələr var. Çünki Azərbaycan Türkiyə ilə birgə İran üzərin­dən bu xətti qurmaq istiqamətində ciddi addımlar atıb. Prinsip etibarilə İrəvan da Zəngəzur dəhlizinin açılmasında maraq­lıdır. 

– Paşinyanın son açıqlamaların­dan aydın olur ki, İrəvanın dəhlizlə bağlı əsas narahatlığı ona kimin nə­zarət edəcəyindəndir.

– Bəli, onun əsas narahatlığı dəhlizə məhz Rusiyanın nəzarəti ilə bağlıdır. Sonra avtomobil yolunun istiqaməti ilə əlaqədar əndişəsi var. Onlar bu yolun paralel deyil, ziqzaqvarı olmasını təklif edirlər. Bu bizə imkan verir ki, “3+3” plat­formasında İrandan keçən xətt vasitəsilə Ermənistanın dəmir yolu istiqamətində addımlarını sürətləndirək. Çünki Avro­pa İttifaqı bu layihəyə böyük maliyə və­saiti ayırmaq niyyətindədir. Amma bu zaman Aİ nəzarətin Ermənistanın yox, Rusiyannn əlində olmasını qəti istəmir. Azərbaycan açıq şəkildə göstərəndə ki, bu xətti İran ərazisindən çəkə bilərik, rəsmi İrəvan dəmir yolu istiqamətində işlərini fəallaşdırıb. Nikol Paşinyanın Av­ropa Parlamentində çıxışında dəmir yolu ilə bağlı toxunduğu spesifik məqamlar məhz dediyimiz narahatlıqdan qaynaq­lanırdı. Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın uzun vədəli layihəsidir. Əslində, biz öz məqsədimizə müxtəlif yollarla nail olmaq istəyirik. Belə yollardan biri İran üzərin­dən alternativ xətti reallaşdırmağa başla­maqdır. Burada əsas məqsəd Ermənista­nı Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bağlı müəyyən addımları atmağa şirnikləndir­məkdən ibarətdir. Digər tərəfdən isə bu layihənin gerçəkləşməsi regionda forma­laşmış tarixi reallığa tam uyğundur. Əgər bu formatda Gürcüstan da istirak etsəy­di, bunun bir qədər kiçildilmiş miqyasda Azərbaycan–Ermənistan arasında sülh platformasında da görə bilərdik. Amma əfsuslar olsun ki, bu, alınmır. 

– Sizcə, nazirlərin növbəti görü­şündə sülh müqaviləsinin imzalanma­sı istiqamətində yeni addımların atıla­cağına ümid bağlamaq olarmı?

– Düzünü deyim ki, bu məsələdə o qədər də optimist deyiləm. “3+3” layihə­sini bizim ümumi kommunikasiya xətləri­nin qarşılıqlı açılması, Cənubi Qafqazda etibarlı sülhün bərqərar olması, bu prose­sin bölgənin böyük güclərinin də maraq­larının nəzərə alınması baxımından ideal platforma saymaq olar. Bu, bizi məqsədə doğru aparan platformadır, amma prob­lemlər onun çərçivəsində həll olunmur. Sadəcə olaraq, bu formatda əldə edilən müəyyən üstünlük Azərbaycana imkan verir ki, Ermənistanı bizim üçün məqbul istiqamətə yönəldə bilək. Bu kontekstdə onu qeyd etməliyik ki, “3+3” platforma­sının əsas üstünlüklərindən biri də həm Şimal-Cənub marşrutu, həm də Şərq-Qərb istiqamətində olan kommunikasiya xətlərinin geniş müzakirəsi üçün imkanlar yaratmasıdır. Rəsmi Bakı İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra İrana münasi­bətdə normal, adekvat mövqe sərgilədi. Azərbaycan, hətta, 2022-ci ilin martında İranla imzaladığı Bəyannamədə göstər­di ki, kommunikasiyaların işə salınması layihələrindən Tehran kənarda qalma­sın. Burada İranın müəyyən maraqları­nı nəzərə alırıq. Yəni, məsələləri geniş anlamda müzakirəyə çıxarmaqla taktiki üstünlüklər əldə edirik. “3+3” bölgənin gələcəyi ilə bağlı böyük layihədir. Bizim qonşularımız aradan çıxan deyil, Azər­baycan da Cənubi Qafqazdadır və topla­şıb bütün məsələləri bir yerdə müzakirə etməliyik. 

– Bəs alternativ platformalar vari­antının irəli sürülməsi ehtimalını necə qiymətləndirərdiniz? 

– Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev “Qafqaz evi” layihəsini təklif edib. Bu istiqamətdə Tbilisidə müvafiq danı­şıqlar aparıla bilər. Bu modelin əsas üs­tünlüyü odur ki, Azərbaycana elə bir mo­derator lazımdır ki, o, platforma versin, özünün xüsusi geosiyasi marağı olmasın və birbaşa dialoqu təşkil etsin. Bəli, Bakı birbaşa dialoqda maraqlıdır. Çünki hesab edirik ki, Bakı və İrəvan tet-a-tet, kənar təsirlər olmadan müzakirəyə başlasalar, bütün məsələlərin həllinə nail ola bilərlər. Hələlik Ermənistanın baş naziri Paşinyan Prezident İlham Əliyevlə təkbətək görü­şüb ortaya çıxan məsələləri həll etmək istəmir. Yəqin düşünür ki, dövlətimizin başçısının qarşısında dayananda uduza bilər. Ona görə ki, bu adam özünə güvən­mir. Paşinyan həmin platformada Fransa kimi bir gücün olmasını, Azərbaycana təzyiq göstərməsini arzulayır. Amma biz Parisi bu platformaların heç birində gör­mürük. 

Bakı üçtərəfli formatı optimal sayır və onu dəstəkləyir. Tbilisidə və Brüssel­də sülh danışıqları həmahəng şəkildə aparıla bilər. Brüssel görüşündə ümumi mənzərənin müzakirəsi təşkil olunar, birbaşa dialoq vasitəsilə isə xarici işlər nazirləri arasında aparılar. Yaxud Pre­zidentin və baş nazirin köməkçiləri sülh layihəsinin xırda detallarını müzakirə edərlər. Sonra yenidən Brüssel görü­şü təşkil oluna bilər. Bu ayın sonunda Belçikanın paytaxtında gözlənilən gö­rüşdə Şarl Mişelin hansısa bəyana­tı gözləniləndir. İmzalı həmin sənəd gələcək çərçivə sülh müqaviləsi üçün baza rolunu oynaya bilər. Brüsseldən, Vaşinqtondan gələn siqnallardan hiss edirik ki, gündəmi dəyişmiş beynəlxalq vəziyyətə uyğun açıqlamalar verməyə məcburdurlar. Düzdür, Vaşinqtonda Co Bayden–Şarl Mişel– Ursula fon der Lya­yen görüşündən sonra verilən bəyanat­da “Qarabağ ermənilərinin hüquqlarının və təhlükəsizliyinin təmin olunması, sül­hün ərazilərin bütövlüyü və Azərbayca­nın suverenliyinə hörmət əsasında əldə olunması” fikri də yer alıb. Artıq Qranada bəyanatında Qarabağdan çıxmış “ermə­ni sakinləri BMT missiyasının nəzarəti altında qeyd-şərtsiz geri qayıtmalıdır” kimi tezislər yoxdur. Düşünürük ki, əgər Azərbaycan görsə ki, Brüssel formatı onun maraqları ilə üst-üstə düşmür, on­dan imtina edəcək.

XQ