Qazi Bürhanəddin – 680                  

Zəmanəsinin böyük şairi, alimi və dövlət xadimi Qazi Bürhanəddin oğuzların Salur boyundan olub. Əcdadlarının Xarəzmdən Anadoluya köç etdiyi barədə məlumatlar var. Özü isə 1344-cü ildə Kayseridə doğulub, Dəməşqdə təhsil alıb, orada Qütbəddin Razidən şairlik öyrənib. Sonra bir müddət Şam, Məkkə, Hələbdə yaşayıb, nəhayət, Vətənə qayıdıb. Onun şəcərəsi nəsilbənəsil qazı vəzifəsini icra edib. Şərqşünas Aqafangel Krımski Bürhanəddinin “qazının oğlu, qazının nəvəsi, qazının nəticəsi və qazının kötükçəsi” olduğunu yazıb. 

Bürhanəddin özü də əvvəllər qazılıq  edib, daha sonra Ərətha bəyliyinin vəziri olub, ən sonda isə öz adına paytaxtı Sivas olmaqla bəylik formalaşdırıb. Oranın müstəqilliyini qorumaq üçün Osmanlıya, Məmlükə, Qaramanoğulları və Ağqoyunlulara qarşı 18 il mübarizə aparıb. Döyüşkən şair 54 yaşında Sivas uğrunda savaşda həlak olub. 

Onun saray şairi – Əziz ibn Ərdəşir Astrabadi əzmkar şəxsiyyət haqqında “Bəzm və Rəzm”  (“Şənlik və savaş”) yazaraq geniş məlumatlar verib. Sonrakı təzkirəçi və tarixçilər bu mənbəyə istinad ediblər. Kitablarda Qazi Bürhanəddinin şairliyindən “xəsisliklə” bəhs olunsa da, igidliyi, cəsurluğu, güclər önündə əyilməzliyi yetərincə vəsf olunub. Özü də yazdıqlarında Allaha tapınıb hünər göstərməyin mümkünlüyünü qeyd edib: 

Əzəldə Haqq nə yazmış isə olur,

Göz nəyi ki, görəcək isə görür.

İki aləmdə Haqqa sığınmışız,

Toxtamış nə ola, ya axsaq Teymur.

Həyatı mübarizə və çarpışmalarda keçən Qazi Bürhanəddin tarixə türk dilində yazılmış ilk divanın müəllifi olması ilə də möhür vurub. O, ümumiyyətlə, türkcə ədəbiyyatın qurucularından sayılır. 

Universitet müəllimim, AMEA-nın müxbir üzvü, mərhum Əlyar Səfərli bir sıra orta əsr şairi kimi, Qazi Bürhanəddinin də əsərlərinin elmi-tənqidi mətnini hazırlayaraq nəşr etdirib. O, anadilli ədəbiyyatımızın ilk gülüstanı olan Bürhanəddin divanının xalqımızın bədii zövqünün, gözəllik və nikbinlik dünyabaxışının bəhrəsi kimi təravətli və cazibədar olduğunu bildirib. Çapa verdiyi 1319 qəzəl, 20 rübai və 108 tuyuqdan (tuyuq –yalnız türk ədəbiyyatında istifadə olunan, 11 hecalı, 4 misralı duyğu yarpaqları) ibarət kitaba ön sözündə yazıb ki, “Var canım igidlərə qurban olsun” – deyən Qazi Bürhanəddin öz əsgərlərini göylərə ucaldaraq sanki döyüşə ruhlandırıb, bütün dünyaya örnək göstərib: 

Ərənlər öz yolunda ər tək gərək,

Meydanda erkək kişi nər tək gərək.

Yaxşı-yaman, qatı-yumşaq olsa xoş,

Sərvərəm deyən kişi erkək gərək. 

Qəzəllərinin birini şair belə bir mətlə ilə başlayıb:

Bu nə hüsnü, bu nə xəttü, bu nə qəddü, nə bəladır,

Cəmalün rövzəmi,  ya rəb və ya firdovsi-əladır.

Qazi Bürhanəddinin bir beytini də yada salaq: 

Cananı cana tərk qılan müşkülə düşər,

Canana canımı qıyıb asana düşmüşəm.

“Canı kim cananı üçün sevər, cananın sevər” deyən Məhəmməd Füzulinin də, digər şairlərin də məşhur şeirlərini yazarkən Bürhanəddinin söz bulağından su içdiyi aşkar görünür. Təsadüfi deyil ki, türk alimi Vəsfi Mahir Qocatürk onu Nəsimi və Nəvainin ustadı kimi qələmə verib. Qazi Bürhanəddin özü isə el ədəbiyyatı havasını da qəzələ gətirmək məharətinə malik olub. Aşıq üslubunda çox işlənən “dedim-dedi” formasından qəzəldə incəliklə istifadə edib: 

Dedi könlündə nə vardır, dedim həm,

Dedi gözündə nə vardır, dedim dəm.

Dedi nədir bu aləmdə muradın,

Dedim bir dilbəri-zibayi-həmdəm. 

Əlyar Səfərli qeyd edib ki, şair sənətin mayasını gözəllikdə axtarır, ona görə, sevgilini vəsf etməyən söz-şeir adi bir küləkdir. Bir rübaisinə nəzər salaq:

Ol göz ki, üzün görməyə, göz demə ona,

Ol üz ki, tozun silməyə, üz demə ona.

Ol söz ki, içində, sənəma, vəsfin yox,

Sən badi-həva tut onu, söz demə ona.

Şairin rübailəri, qəzəlləri kimi, ilk nümunələri məhz ona aid olan tuyuqları da dərin mənası, fədakarlığa çağırışı, gözəlliyə aşiqanə etinası ilə seçilir:

Sənciləyin dünyada xub az imiş,

Nəğməni rast anladım, şahnaz imiş.

Könüllər kəkliyinə bu dünyada

İlla, şahin gözlərin şahbaz imiş.

Şairin azərbaycanca “Divan”ı bircə nüsxədə saxlanıb ki, o da hələ müəllifin sağlığında xəttat Xəlil ibn Əhməd tərəfindən yazılıb və hazırda Britaniya muzeyindədir. 

Sonda xatırladaq ki, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli qərarı ilə Qazi Bürhanəddin əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilib.

Əli NƏCƏFXANLI 
XQ