Cənubi Qafqaz boru kəməri ilə 155 milyard kubmetr qaz ixrac olunub
Azərbaycan qazının Cənubi Qafqaz boru kəməri (Bakı–Tbilisi–Ərzurum) ilə nəqlinə başlanmasından 18 il ötür. 2006-cı il mayın 21-də Səngəçal terminalında kəmərin qazla doldurulması əməliyyatına start verilib. Onu da qeyd edək ki, həmin dövrdə “Şahdəniz” layihəsi üzrə hasilata başlanılmadığından boruya Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətindən (SOCAR) alınan qaz vurulub.
Azərbaycan qazının Qərb istiqaməti ilə nəqli ideyası ilk dəfə ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən irəli sürülüb. Belə ki, 1999-cu il iyulun 12-də “Şahdəniz” yatağında aparılan qazma-kəşfiyyat işləri üzrə əldə edilmiş nəticələrin təqdimatına həsr olunmuş mərasimdə iştirak edən Ümummilli lider ilkin nəticələrdən məmnunluğunu ifadə edərək təbii qazın ixracı məsələsinə də münasibət bildirib. Azərbaycanın karbohidrogen ehtiyatlarının daha çox Qərb istiqaməti ilə ixracına üstünlük verən Heydər Əliyev “bizim üçün ən əlverişli bazar Türkiyədir” bəyanatı ilə çıxış edib. Bununla da, Azərbaycan qazının hansı istiqamətdə ixrac olunması məsələsi öz həllini tapıb.
Həmin il avqustun 17-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev “Şahdəniz” yatağından təbii qazın dünya bazarlarına ixracının təşkil edilməsi ilə əlaqədar məsələlərin həll olunması üçün işçi qrupunun yaradılması haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sənəddə Azərbaycan qazının dünya bazarlarına çıxarılması üçün potensial imkanların araşdırılması, qazın nəqli və bununla əlaqəli məsələlərin öyrənilməsi mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulub.
2000-ci il fevralın 15-də “BP Amoco” şirkəti “Şahdəniz” konsorsiumu iştirakçıları adından “Şahdəniz” yatağının mərhələli şəkildə işlənilməsinə dair açıqlama yayıb. Konsorsium iştirakçıları ilkin mərhələdə ildə 5 milyard kubmetr həcmində qazın hasilatı, sonrakı mərhələdə isə bu həcmlərin 16 milyard kubmetrədək artırılmasını elan ediblər. Bundan əlavə, məlumatda qazın ixracı üçün Türkiyəyə qədər həm mövcud qaz infrastrukturundan istifadə edilməsi, həm də yeni boru kəmərinin tikilməsi planı açıqlanıb. Konsorsium iştirakçıları “Şahdəniz” yatağının işlənilməsinin birinci mərhələsində çıxarılacaq qazın Türkiyə bazarına ixrac edilməsi üçün optimal marşrutun Gürcüstan üzərindən keçən boru kəməri ola biləcəyini ehtimalını irəli sürüblər.
Nəhayət, 2001-ci il fevralın 21-də əvvəlcə Azərbaycan Respublikası hökuməti ilə “Şahdəniz” konsorsiumunun iştirakçıları: SOCAR, BP, “TotalFinaElf”, “LUKAgip”, NICO, “Statoil” və TPAO şirkətləri arasında qaz tranziti sazişi imzalanıb. 2001-ci il martın 12-də isə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Türkiyəyə səfəri çərçivəsində Ankarada Türkiyə və Azərbaycan hökumətləri arasında “Şahdəniz” yatağının birinci mərhələsi layihəsi üzrə ixrac edilən qazın alqı-satqısına dair sazişə imza atılıb. Həmin il sentyabrın 29-da isə Bakı şəhərində Azərbaycan və Gürcüstan Prezidentləri tərəfindən “Təbii qazın Azərbaycan Respublikası və Gürcüstan ərazilərində və bu ərazilərin hüdudlarından kənarda Cənubi Qafqaz Boru Kəməri sistemi vasitəsilə tranzit, nəql edilməsi və satışına dair Azərbaycan Respublikası və Gürcüstan arasında Saziş” imzalanıb. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan qazının gələcəkdə Avropa ölkələrinə nəql edilməsi məsələsi də məhz ilk dəfə həmin sənəddə öz əksini tapıb.
2003-cü il fevralın 23-də Azərbaycan hökuməti tərəfindən “Şahdəniz” sazişi üzrə “Mərhələ-1” layihəsinin və Cənubi Qafqaz boru kəməri layihəsinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar sənədlər imzalanıb. Nəhyət, bütün sənədlər qanun statusu aldıqdan sonra 2004-cü ilin oktyabr ayında Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin Azərbaycan ərazisində fiziki olaraq tikinti işlərinə start verilib.
Cənubi Qafqaz boru kəməri “Şahdəniz” yatağından hasil edilən qazı Gürcüstan–Türkiyə sərhədinə nəql etmək məqsədilə inşa edilib. Xatırladaq ki, boru kəməri Türkiyə sərhədinədək Azərbaycanda və Gürcüstanda Bakı–Tbilisi–Ceyhan (BTC) neft kəməri ilə paralel olaraq bir marşrutda çəkildiyi üçün inşaat işləri də eyni zaman çərçivəsində başa çatdırılıb. Kəmərin BTC ilə birlikdə və eyni marşrutda çəkilməsində məqsəd isə ətraf mühitə və sosial sahəyə təsirlərin minimuma endirilməsi, eləcə də layihələrin birləşdirilməsi sayəsində əsaslı və əməliyyat xərclərinə qənaət edilməsinə nail olmaqdan ibarət olub.
Uzunluğu 692 Bakı–Tbilisi–Ərzurum boru kəməri Bakı şəhəri yaxınlığında yerləşən Səngəçal terminalından başlayır. Cənubi Qafqaz boru kəməri 2006-cı ilin sonlarında istismara verilərək əvvəlcə Azərbaycana və Gürcüstana, 2007-ci ilin iyul ayından başlayaraq isə “Şahdəniz” yatağının birinci işlənmə mərhələsi çərçivəsində Türkiyəyə qaz nəql etməyə başlayıb. Boru kəmərinin 443 kilometri Azərbaycan, 249 kilometri isə Gürcüstan ərazisindən keçir. Hər iki ölkənin ərazisində 42 düymlük borularla çəkilən kəmərin illik daşıma qabiliyyəti 7,41 milyard kubmetr təşkil edir.
Cənubi Qafqaz Boru kəməri Azərbaycanın 13 rayonundan (Qaradağ, Abşeron, Hacıqabul, Ağsu, Kürdəmir, Ucar, Ağdaş, Yevlax, Goranboy, Samux, Şəmkir, Tovuz, Ağstafa), Gürcüstanın isə 7 bölgəsindən keçir. Marşrut boyunca 1 kompressor stansiyası (Azərbaycan), 3 təmizləyici tərtibatın buraxılma kamerası (Azərbaycanda 1, Gürcüstanda 2), 2 təmizləyici tərtibatın qəbulu kamerası (Gürcüstanda) və digər çoxsaylı quğular inşa olunub. Gürcüstan bazarına qaz Azərbaycan–Gürcüstan sərhədində yerləşən boru kəmərindən ayrılan qol vasitəsilə çatdırılır. Son nöqtədə isə boru kəməri Türkiyədə bu ölkənin qazpaylama sisteminə qoşulub. Boru kəmərinin istismar əməliyyatlarına və tikintisinə Cənubi Qafqaz Boru Kəməri Şirkəti (“South Caucasus Pipeline Company Limited”) cavabdehdir.
2023-cü ildə Cənubi Qafqaz boru kəməri ilə 21,8 milyard kubmetrdən artıq qaz nəql olunub ki, bu da əvvəlki illə 1 milyard kubmetr və ya 4,8 faiz çoxdur. Bütövlükdə isə, il ərzində Azərbaycanın magistral qaz kəmərləri ilə nəql olunan 39,8 milyard kubmetrdən artıq qazın 54,8 faizi məhz bu kəmərin payına düşüb. Yeri gəlmişkən, Energetika Nazirliyinin məlumatına görə, 2007-ci ildən indiyədək Cənubi Qafqaz boru kəməri və onun genişləndirilmiş hissəsi ilə 155,2 milyard kubmetr qaz ixrac olunub.
“Şahdəniz” yatağının işlənilməsinin ikinci mərhələsi çərçivəsində hasilatın artması Cənubi Qafqaz boru kəmərinin də genişləndirilməsinə zərurət yaradıb. Qeyd edək ki, Genişləndirilmiş Cənubi Qafqaz Boru Kəməri “Şahdəniz-2” layihəsinin əsas tərkib hissələrindəndir. Bu barədə investisiya qərarı 2013-cü ilin dekabr ayında qəbul olunub. Genişləndirmə nəticəsində Cənubi Qafqaz boru kəməri sisteminin ötürmə qabiliyyəti 24 milyard kubmetr səviyyəsinə çatdırılıb. Bununla da, kəmərlə ümumi qaz nəqletmə qabiliyyəti 3,2 dəfə artırılıb. Sonrakı genişləndirilmə mərhələsində isə boru kəməri sisteminin ötürmə qabiliyyəti 31 milyard kubmetrədək artırıla bilər. Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi sistemi ilə kommersiya qaz həcmlərinin Türkiyəyə çatdırılmasına 2018-ci ilin iyun ayında, Avropaya isə 2020-ci ilin dekabr ayında başlanıb.
Mirbağır YAQUBZADƏ
XQ