İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin (İİTKM) nəzdində fəaliyyət göstərən Türk Dünyası Araşdırmalar Mərkəzi “Türk iqtisadi icmalı”nın növbəti sayını təqdim edib. Nəşrin 2023-cü ili əhatə edən birinci bölməsində Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) üzv və müşahidəçi ölkələrinə dair ümumi baxış təqdim olunub. Topluda onların ərazi, əhali, ümumi daxili məhsul (ÜDM) və ticarət dövriyyəsi üzrə ümumiləşdirilmiş göstəriciləri və dünyadakı payları göstərilib. Bundan əlavə türk ölkələrinin ayrı-ayrılıqda ÜDM artımının müqayisəsi aparılıb. Həmçinin türk dünyasından keçən mövcud və planlaşdırılan nəqliyyat dəhlizləri əks etdirilib.

Birinci bölmədə, eyni zamanda TDT-yə üzv və müşahidəçi dövlətlərin ümumi baxış statistikasında 2022-ci il üzrə türk dövlət­lərinin ÜDM-nin 1 trilyon 537 milyard dol­lar, ticarət dövriyyəsinin isə 1 trilyon 193 milyard dollar təşkil etdiyi bildirilib. Bundan başqa, icmalda 2023-cü il üzrə Türkiyə iq­tisadiyyatının 4,5 faiz, Azərbaycan iqtisa­diyyatının 1,1 faiz, Özbəkistan iqtisadiy­yatının 6 faiz, Qırğızıstan və Qazaxıstan iqtisadiyyatlarının müvafiq olaraq 6,2 faiz və 5,1 faiz böyüdüyü, TDT-də müşahidə­çi qismində iştirak edən Macarıstanda isə 2023-cü il üzrə 0,9 faiz iqtisadi geriləmə qeydə alındığı vurğulanıb. 

“Türk iqtisadi icmalı”nın birinci bölmə­sində 2023-cü ildə dövlət büdcəsinin gəlir­lərinin artımı baxımından ən yaxşı göstəri­cinin 86,1 faizlə Türkiyədə qeydə alındığı, həmin dövrdə qardaş ölkənin dövlət büd­cəsinin gəlirlərinin isə 176 milyard 687 mil­yon dollara yüksəldiyi bildirilib. 

Xarici ticarətdə ən yüksək saldo Qa­zaxıstan (ticarət balansı 17 milyard 511 milyon dollar) və Azərbaycanda (ticarət balansı 10 milyard 298 milyon dollar) qey­də alınıb. 2023-ci ilin yanvar–dekabr ayları ərzində TDT-nin üzv ölkələrinin hər birində əsas kapitala yönələn vəsaitlərdə də artım müşahidə edilib.

“Türk iqtisadi icmalı”nın ikinci bölmə­sində isə Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğı­zıstan, Türkiyə, Özbəkistan və Macarıs­tanın 2023-cü ilin yanvar–dekabr ayları üzrə, Şimali Kipr Türk Respublikasının isə 2021-ci il üzrə əsas makroiqtisadi göstəri­ciləri müqayisəli şəkildə verilib.

Son illərdə TDT-nin sıraları əhəmiy­yətli dərəcədə möhkəmlənib, quruma üzv dövlətlər arasında ümumi ticarət dövriyyə­sinin həcmi 30 milyard dollara yaxınlaşıb. Tərəflər arasında həm qarşılıqlı şəkildə, həm də TDT çərçivəsində ticarət dövriyyə­sinin artırılması davamlı şəkildə yaxşılaşıb, əlaqələrin daha da güclənməsi məqsədilə genişmiqyaslı nəqliyyat layihələri reallaşıb.

Ötən il Astanada keçirilən TDT-nin “Türk əsri” çağırışı altında 10-cu yubiley Zirvə görüşündə dövlətimizin başçısı çıxış edərək bununla bağlı bir sıra məqamla­ra toxunub. Ölkə rəhbəri bu təşkilata üzv dövlətlər arasında münasibətlərin möh­kəmləndirilməsinin Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas prioritetlərindən biri ol­duğunu, artıq beynəlxalq səviyyədə bö­yük siyasi çəkiyə və nüfuza malik qurum kimi tanındığını diqqətə çatdırıb. Prezident İlham Əliyev daha sonra respublikamızın TDT-nin iqtisadiyyatına 20 milyard dollar­dan çox sərmayə qoyduğunu və bunun əsas hissəsinin Türkiyəyə yönəldildiyini də qeyd edib.

Təşkilatda təmsil olunan ölkələr ara­sında ötən müddətdə həm çoxtərəfli, həm də ikitərəfli formatlarda əməkdaşlıq əlaqələri qurulub. İndiyədək vaxtaşırı iq­tisadi münasibətlər çərçivəsində bu bir­liyə üzv dövlətlərin müvafiq qurumlarının yüksək səviyyəli rəsmiləri arasında çox­saylı görüşlər keçirilib, bir neçə biznes forum gerçəkləşdirilib. Həmin tədbirlərdə quruma üzv dövlətlərin iqtisadi imkanla­rı, əməkdaşlıq sahələri təqdim olunub. O cümlədən, investisiya mühitinin yaxşılaş­dırılması, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi və sahibkarlıq üzrə işçi qruplarının yara­dılması haqqında qəbul edilən qərarlar müsbət nəticələrlə diqqət çəkib.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan türk döv­lətləri arasında əməkdaşlığın dərinləşməsi prosesində aparıcı rola malik ölkələrdən­dir. Rəsmi Bakı türk dövlətlərinin inteqra­siyası üçün fəal siyasi təşəbbüslərlə çıxış edir, iqtisadi maraqların uzlaşdırılması məqsədilə koordinasiyanın formalaşma­sını gerçəkləşdirir. Nəticədə respublikamı­zın türk dövlətləri ilə iqtisadi münasibətləri getdikcə möhkəmlənir və bu istiqamətdə yüksək göstəricilər aydın nəzərə çarpır. Bu baxımdan Azərbaycanın sıx, tarixi əlaqələrə malik türk dövlətlərindən biri olan Türkiyə ilə münasibətlər daha çox diqqət çəkir.

Ölkələrimiz arasında imzalanmış sənədlər, o cümlədən investisiyaların təşviqi və qarşılıqlı qorunması, həmçinin ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında sazişlər ikitərəfli hüquqi baza­nı daha da möhkəmləndirib. İndiyədək iki ölkə arasında yüzlərlə işgüzar tədbir, biznes forumlar, ixrac missiyaları keçirilib ki, bu da birgə layihələrin icrasını stimul­laşdırıb.

Azərbaycan–Türkiyə qardaşlığı iqtisa­di tərəfdaşlığın inkişafında xüsusi önəm daşıyır. Türkiyə Azərbaycanın 2-ci əsas ticarət tərəfdaşıdır. 2023-cü ilin 11 ayında ticarət dövriyyəmiz təxminən 7,2 milyard dollar təşkil edib. Bu göstərici 2022-ci ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 33 faiz artıb. Ticarət əməkdaşlığında müşahidə olunan müsbət dinamika dövlət başçıları tərəfin­dən qarşıya qoyulan hədəfə sürətlə çata­cağımıza inam yaradır.

Azərbaycan xarici ölkələrdə ən çox investisiyanı Türkiyəyə yatırıb. Həmçinin ölkəmizdə qeyri-neft-qaz sektoruna inves­tisiya yatıran ölkələr sırasında Türkiyə 1-ci yerdə qərarlaşıb. Qarşılıqlı sərmayələrin təşviqi və sahibkarlığa dəstək sahəsində imkanların artırılması iqtisadi tərəfdaşlığı təşviq edir.

Azərbaycanın Qazaxıstanla münasi­bətləri də daha çox diqqət çəkir. Ölkələ­rimiz arasında geniş hüquq-müqavilə ba­zası formalaşıb. İndiyədək Azərbaycanla Qazaxıstan arasında 150-yə yaxın sənəd imzalanıb. Bu normativ-hüquqi baza təd­ricən daha da genişlənir və təkcə son 1 il 6 ay ərzində 40-a yaxın mühüm ikitərəfli sənəd imzalanıb. Bu sənədlər arasında “Azərbaycan Respublikası və Qazaxıs­tan Respublikası arasında dostluq müna­sibətləri və strateji tərəfdaşlıq haqqında Bəyannamə” (2004-cü il 1 mart, Astana), “Azərbaycan Respublikası və Qazaxıstan Respublikası arasında strateji tərəfdaş­lıq və müttəfiqlik münasibətləri haqqında Müqavilə” (2005-ci il 24 may, Bakı), “Azər­baycan Respublikası ilə Qazaxıstan Res­publikası arasında strateji münasibətlərin möhkəmləndirilməsi və müttəfiqlik qarşı­lıqlı fəaliyyətinin dərinləşdirilməsi haqqın­da Bəyannamə” (2022-ci il 24 avqust, Bakı) xüsusi vurğulanmalıdır.

Regionda yaranmış yeni reallıqlar çər­çivəsində nəqliyyat-kommunikasiya xətlə­rinin açılması istiqamətində aparılan işlər və postmünaqişə dövrünün reallığı olan Zəngəzur Dəhlizi Mərkəzi Asiya regionu, o cümlədən Qazaxıstan üçün də yeni für­sətlər yaradır. Ölkələrimizin beynəlxalq nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizinə çev­rilmələrinə xidmət edən “Rəqəmsal İpək Yolu” (Digital Silk Way) layihəsinin əsas hissəsi olan Xəzəraltı fiber-optik kabel ma­gistralının inşası istiqamətində görülmüş işlər təqdirəlayiqdir.

Bununla bağlı vurğulamaq yerinə düşər ki, 2022-ci il sentyabrın 28-də “AzərTelecom” və “Kazakhtelecom” tele­kommunikasiya şirkətləri arasında Xəzər dənizinin dibi ilə fiber-optik rabitə xəttinin çəkilməsi layihəsi üzrə strateji tərəfdaşlıq haqqında memorandum imzalanıb.

Azərbaycan–Qazaxıstan əməkdaşlı­ğında ticarət-iqtisadi əlaqələr xüsusi yer tutur. Ölkəmizdə Qazaxıstan investisiyalı 182 kommersiya qurumu (sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat, ticarət, xid­mət) qeydiyyatdadır. Qazaxıstandan Azər­baycana 102,2 milyon dollar, Azərbaycan­dan Qazaxıstana isə 205,2 milyon dollar investisiya qoyulub. Ötən il ölkələrimiz arasında ticarət dövriyyəsi 599 milyon dol­lar təşkil edib.

Bütün bunlarla yanaşı, iki ölkə arasın­da neft və neft məhsullarının ticarəti sahə­sində uğurlu əməkdaşlıq davam etdirilir. Buraya Qazaxıstan mənşəli xam neftin Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft boru kəməri ilə dünya bazarına çatdırılması, Qazaxıstan mənşəli xam neftin Azərbaycanda ema­lı, Qazaxıstan mənşəli xam neftin dünya bazarına təchizatı və s. daxildir. “SOCAR Midstream Operations” MMC 2023-cü ilin martından etibarən Qazaxıstanın Tengiz yatağından ayda 125 min ton həcmində neftin Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri ilə nəqlinə başlayıb. Qazaxıstan neftinin Ak­tau limanından “Prezident Heydər Əliyev” tankerinə ilk yüklənməsi ötən il martın 21-də, “Şuşa” tankerinə ikinci yüklənməsi isə martın 28-də həyata keçirilib.

Azərbaycan ilə Qazaxıstan arasında əlaqələr bütün sahələrlə yanaşı, enerji sektorunda da uğurla inkişaf edir. SOCAR ilə “KazMunayGaz” arasında ötən il imza­lanan yol xəritəsi əlaqələrin genişləndiril­məsi üçün geniş imkanlar yaradıb. Qar­şılıqlı səmərəli əməkdaşlıq, neftin emalı, tranziti, ticari-iqtisadi münasibətlər Azər­baycanın sürətli inkişafına təkan verərək onu regional enerji mərkəzinə çevirib.

Vaqif BAYRAMOV
XQ