“Qlobal iqlim dəyişikliklərinin mənfi təzahürləri və onun aradan qaldırılmasında “yaşıl enerji”nin rolu” mövzusunda “XQ”-nin Elm və Təhsil Nazirliyi akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu ilə birgə təşkil etdiyi “dəyirmi masa”da qonaqlarımız qurumun baş direktoru, professor Zakir Eminov, Xəzər dənizinin hidrometeorologiyası şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri doktoru Səid Səfərov, iqtisadi və siyasi coğrafiya şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri doktoru Nəriman Paşayev, iqlim və aqroiqlimşünaslıq şöbəsinin böyük elmi işçisi Cəmilə Əhmədovadır. 

“Xalq qəzeti”nin baş redaktoru Əflatun Amaşov qonaqları salamlaya­raq bildirdi ki, dünyada mühüm önəm daşıyan məsələlərin müzakirə edildiyi və həll yollarının axtarıldığı qlobal platforma­lardan biri olan COP toplantıları keçirildiyi bütün zamanlarda daim diqqət mərkəzin­də olub. Çünki bu tədbirlərdə bir qayda olaraq beynəlxalq aləmi narahat edən, düşündürən kəskin iqlim dəyişmələrinin, temperaturun qlobal səviyyədə artması­nın doğurduğu ciddi fəsadların, ekstre­mal hadisələrin və təbii fəlakətlərin nəti­cələri müzakirə edilib, insan sağlamlığı ilə əlaqədar problemlərin həlli yolları və bir çox heyvan növlərinin nəslinin kəsil­məsi təhlükəsinin qarşısının alınması təşəbbüsləri səsləndirilib mühüm sənəd­lər imzalanıb. 

Bakıda keçiriləcək COP29-un da bu baxımdan tarixi əhəmiyyət daşıyacağını indidən inamla söyləmək olar. Eyni za­manda, ötən il Birləşmiş Ərəb Əmirlik­lərinin Dubay şəhərində keçirilən COP28 tədbirində bir sıra inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında müəyyən məsələlərlə bağlı yaranan fikir ayrılığının da Bakı toplantısında aradan qaldırıla­cağı, bununla bərabər iqlim dəyişikliyi, ənənəvi və alternativ enerji resurslarının gələcək istehsalı, istehlakı ilə bağlı vacib qərarların qəbul ediləcəyi gözlənilir. 

Baş redaktor qeyd etdi ki, Azərbay­canın belə bir önəmli qlobal platforma­ya – COP29-a evsahibliyi etməsi isə, ilk növbədə, ölkəmizin beynəlxalq aləmdəki nüfuzu ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, bu, respublikamızın müsbət ekoloji dəyişik­liklər yaratmaq istiqamətində son illərdə əldə etdiyi uğurlardan qaynaqlanır, “yaşıl” və sağlam gələcəyin qurulması istiqamə­tində üzərinə götürdüyü öhdəliyi yüksək səviyyədə həyata keçirməkdən irəli gəlir. Azərbaycanın 1990-cı illə müqayisədə 2030-cu ilə qədər istixana qazlarının miq­darının 35 faiz, 2050-ci ilə qədər isə 40 faiz azaldılmasını hədəfləməsi və hazır­da bu istiqamətdə genişmiqyaslı layihələr gerçəkləşdirməsi də ölkəmizin verdiyi vədə sadiqliyinin göstəricisidir. 

Əflatun Amaşov qonaqları işgü­zar, səmərəli müzakirəyə dəvət edərək vurğuladı ki, redaksiyanın fəaliyyətin­də Azərbaycanın COP29 kimi mühüm önəm daşıyan qlobal bir platformaya ev sahibliyi etməsi ilə bağlı məqalələrin dərc edilməsi, respublikamızın müsbət ekoloji dəyişikliklər yaratmaq istiqamətində son illər əldə etdiyi uğurlar barədə materiallar hazırlanması prioritet istiqamətdir. Bu­günkü “dəyirmi masa” da həmin silsilə­nin, bir növ, davamıdır. 

Zakir Eminov: 

– Coğrafiya İnstitutunun əsas tədqiqat sahələrindən biri məhz iqlimlə bağ­lıdır. Məlumat üçün deyim ki, 1945-ci ildə yaradılan gündən institutumuzda iqlim şöbəsi fəaliyyət göstərir. Ötən müddət­də burada nəinki respublikamızda və SSRİ-də, eləcə də bütün dünyada tanı­nan məşhur iqlimşunas alimlər çalışıblar. Ənvər Şıxlinski, Əliabbas Mədətzadə və Əsgər Əyyubov məhz belə alimlərimiz­dən olublar. Təkcə onu qeyd etmək ki­fayətdir ki, Ə.Şıxlinskinin müəllifi olduğu cildlərlə atlas və xəritələrdən indi də ge­niş istifadə olunur. Tanınmış alim Ə.Mə­dətzadə Azərbaycanın hava kütlələri haqqında çoxsaylı tədqiqatlar aparıb. Ə.Əyyubov isə aqro iqlimşünaslıq şöbə­sində fəaliyyət göstərib. Hazırda həmin şöbə iqlimşünaslıq və aqroiqlimşünaslıq adlanır. 

Qlobal istiləşmə hazırda dünyada bir nömrəli problemdir. Coğrafiya İnsti­tutunun alimləri də bu sahə ilə yaxından məşğul olurlar. Düzdür, son illər bey­nəlxalq tədbirlərdə iştirakımızla bağlı müəyyən çətinliklər var. Bu da əsasən ondan ibarətdir ki, həmin tədbirlərdə iş­tirak etmək üçün iqlimşünas alimlərimiz­dən ingilis dilinin bilməsi tələb olunur. COP29-la bağlı tədbirlərdə isə yalnız bir nəfər əməkdaşımızın iştirakı üçün dəvət göndərilib. Biz də Rauf Qardaşovun iş­tirakını məsləhət bilmişik. Rauf müəllim tanınmış alim, akademiyanın müxbir üzvüdür. O, iqlimşünas alim olmasa da, “yaşıl enerji” sahəsi ilə məşğuldur, daha çox Xəzər dənizinin fizikası sahəsində tə­dqiqatlar aparır. 

İnstitumuzda COP29-la bağlı hazırlıq işlərinə gəldikdə isə, bu sahədə elmi kon­fransın keçirilməsini planlaşdırırıq. Həmin konfransın əvvəlcədən respublika miq­yasında keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Sonradan isə akademiyanın prezidenti İsa Həbibbəylinin məsləhəti ilə tədbirin beynəlxalq konfrans kimi keçirilməsi qə­rara alındı. Artıq həmin toplantının proq­ramı da işlənib hazırlanıb. Bu məqsədlə materiallar, rəqəmlər yığılır. Beynəlxalq konfransın iyunun əvvəllərində keçiril­məsi nəzərdə tutulub. Buna qədər isə institutumuzun əməkdaşlarının iştirakı ilə bir necə seminar keçirəcəyik. Ümumilik­də isə, institutumuzda hər həftənin 3-cü günü elmi şura və seminarların keçirilmə­si artıq ənənəvi xarakter alıb. Həmin təd­birlərdə bizim kadrlarla yanaşı, kənardan da alimlərin iştirakı təmin olunur. Məhz onlarla birlikdə bir sıra maraqlı mövzular müzakirə olunur, geniş fikir mübadiləsi aparılır. Bütövlükdə, cari ildə bu sahədə 2-3 seminarın və bir beynəlxalq konfran­sın keçirilməsi nəzərdə tutulur. 

O ki, qaldı COP29-un işində bila­vasitə iştirak etmək, deməliyəm ki, bu məsələ təkcə bizdən asılı deyil. Bununla bağlı qərar hökumət tərəfindən veriləcək. Yeri gəlmişkən, məndə olan məlumata görə, COP29 konfransında sinxron tər­cümə olmayacaq. Bütün iclaslar yalnız ingilis dilində keçiriləcək. Çünki bu, bey­nəlxalq tədbirdir. Bununla belə, mən he­sab edirəm ki, bizim alimlərimizin hamı­sının orada iştirakı vacibdir. Çünki uzun illər bu sahədə məşğul olduqları üçün bu bilavasitə onların işidir. 

Mətbuatda iqlim dəyişiklikləri, xü­susən də COP29-la bağlı müntəzəm çıxışlar edilməlidir. Düşünürəm ki, mətbu­at iqlimlə bağlı məsələlərə təkcə COP29 çərçivəsində deyil, hər zaman geniş yer ayırmalıdır. Düzdür, son zamanlar tele­viziya və radiolarda, həmçinin müxtəlif saytlarda mövzu ilə bağlı çoxsaylı çıxış­lar yayımlanır. Fikrimcə, qəzetlərdə də bu sahədə materialların dərc edilməsi vacib­dir. Çünki qəzet tarixin yazılı salnaməsi­dir, deyilən hər bir fikir burada qorunub saxlanılır. Həmin məqalələri əldə etmək hər zaman mümkündür. Yeri gəlmişkən, biz mətbuata hər an açığıq, jurnalistlərin suallarını cavablandırmağa həmişə hazı­rıq. İnstitutumuzda çox savadlı iqlimşü­nas alimlər cəmləşiblər. Hesab edirəm ki, mətbuat onların iqlim dəyişiklikləri ilə bağlı çıxışlarına xüsusi diqqət ayırmalı­dır. 

Son 1-2 il ərzində biz iqlim sahəsində 4-5 mütəxəssis alim yetişdirmişik. İqlim­şünaslıq təkcə bizə aid olan məsələ de­yil. Aviasiya Akademiyasında da bu sahə çox geniş istifadə olunur. Orada da 2-3 nəfər sözügedən sahədə dissertasiya müdafiə edib. Bundan əlavə, ötən il Ae­rokosmik Tədqiqatlar İnstitutunda alimlə­rimizin rəhbərliyi ilə bir nəfər bu sahədə alimlik dərəcəsinə yiyələnib. Məndə olan məlumata görə, hazırda həmin şəxs ins­titutun direktor müavini vəzifəsində ça­lışır. Yəni bu sahədə tədqiqatlar davam edir. Heç şübhəsiz, bu məsələ gələcəkdə daha geniş miqyas alacaq. 

Səid Səfərov: 

– Hazırda dünya ölkələri ümumi enerji potensialında bərpaolunan enerji­nin payının artırılmasına çalışırlar. Digər tərəfdən isə, karbon qazını udan meşələr, yaşıllıqlar məhv edilir. Fikrimcə, yaşıllıq­ları bərpa etmək milyardlarla pul xərclə­yib karbon, istixana qazlarının qarşısını almaqdan daha asandır. Ümumiyyətlə, COP adı ilə keçirilən tədbirlərdə ölkələri, çoxsaylı insanı bir yerə toplayıb müəy­yən məsələləri müzakirə etmək nə üçün vacibdir? Bu sualın cavabını verməzdən öncə diqqəti uzun illər öncə tarixdə baş vermiş proseslərə yönəltmək istəyirəm. Əslinə qalsa, bizim artıq mübarizə apar­maq əzmində olduğumuz bu istixana qazları vaxtilə özünün müsbət rolunu oynayıb. Tarixə nəzər yetirsək, görərik ki, XIX əsrdə Napoleon Bonapartın rəhbərlik etdiyi Fransa qoşunlarının Rusiyaya hü­cumu zamanı böyük bir ordunun soyuq­dan donub məhv olması, eləcə də ondan əvvəlki vaxtlarda havanın çox soyuq keç­məsi böyük narahatlıqlar yaradıb. Ancaq 1850-ci ildən etibarən Avropada səna­yeləşmə inqilabı başlayıb. Ondan sonra isə hava sanki bir qədər mülayimləşməyə doğru gedib. İlk vaxtlar alimlər buna fikir verməyiblər. 

Yeri gəlmişkən, atmosferdə karbon qazının konsentrasiyasının artması tək­cə iqlimin istiləşməsi və ya soyuqlaşması deyil, həm də bu amilin kənd təsərrüfatı istehsalında çox böyük rolu var. Bunu de­dikdə, mən fotosintez məsələsini nəzər­də tuturam. Atmosferdə karbon qazının miqdarının çoxalması əmək məhsuldar­lığına da təsir edir. Keçən əsrin 60-70-ci illərindən sonra bəzi alimlərin apardıqları tədqiqatlar nəticəsində məlum olub ki, Yer kürəsinin orta temperaturu artmağa doğru gedir. Əslində o dövrdə bu fərq çox cüzi idi. Yəni statistik nöqteyi-nəzərindən bu çox da böyük artım deyildi. İlk vaxtlar çoxları buna inanmırdı. Lakin 1990-cı il­dən sonra temperaturun artması kəskin xarakter almağa başladı. Artıq bütün dün­ya alimləri, demək olar ki, atmosfer ha­vasının istiləşməsini qəbul etməyə baş­ladılar. Düzdür, hazırda bunun səbəbinin insan və ya digər təbii amillərlə əlaqədar olması ilə bağlı müəyyən fikir ayrılıqları var. Məsələn, bəziləri bunu Günəşin ak­tivliyinin artması ilə əlaqələndirir. Bəziləri isə deyir ki, son illər Yerin hərəkət sürə­ti azalıb. Hətta bəziləri iddia edir ki, Yer kürəsinin bir neçə təbəqəsi var. Onun nüvəsi adlanan, mərkəzə yaxın hissə­sinin – ona maqma deyilir – temperatu­ru 6 min dərəcəyə yaxındır. Maqma bir plazma kimi hərəkət etdikcə Yerin maqnit sahəsini yaradır. Bəzi alimlər isə deyirlər ki, maqma şimala doğru meyil etdiyi üçün burada buzlar əriməyə başlayır. O mən­tiqlə yanaşanda Antarktidanın da buzları əriyə bilər. 

Karbon qazının, digər istixana qaz­larının planetimizin temperatur rejimində rolunu müəyyən etmək üçün Yer, ondan Günəşə daha yaxın olan Veneraya və ondan Günəşə bir qədər uzaq olan Mar­sa nəzər yetirək. Bir anlığa hesab edək ki, bu planetlərin heç atmosferi, daha doğrusu, orda istixana qazları yoxdur. Və yaxud oradakı enerji balansına nəzər yetirsək, aydın olur ki, Günəşdən gələn enerji ilə yanaşı, Yerin özü də enerji şüa­landırır. Bu şüalanma nəticəsində biz səhərə yaxın ən aşağı temperatur hiss edirik. Sonra yenidən gün çıxır, yeri qız­dırır, proses günün sonunadək davam edir. Daha sonra isə əks proses başla­yır. Təsəvvür edin, əgər Yerin atmosferi olmasaydı, onda bu planetin orta tempe­raturu mənfi 15 dərəcə olmalıydı. Xatır­ladaq ki, sonuncu buzlaşma dövründə Yerin orta temperaturu müsbət 7-8 dərə­cə olub. Onun da nəticəsində planetin böyük bir hissəsi donub. Təkrar edirəm, əgər Yerin atmosferi və orada istixana qazları olmasaydı, burada orta tempe­ratur mənfi 15 dərəcə təşkil edərdi. Bu isə o deməkdir ki, Yerdə həyat əlamətləri olmazdı. Bundan da istixana qazlarının planetimiz üçün nə dərəcədə böyük əhə­miyyət daşıdığı aydın olur. 

Marsda atmosferdə karbon qazı, demək olar ki, yoxdur. Orada orta tempe­ratur mənfi 60 dərəcədir. Veneranın isə orta temperaturu, əgər atmosfer olma­saydı, mənfi 17 dərəcə təşkil etməliydi. Axı o, Günəşə yaxın olduğu üçün ora isti olmalıydı. Amma bu, belə deyil. Səbəbi də odur ki, Venera ağ planet olduğun­dan Günəşin şüalarını əks etdirir. Ancaq Veneranın atmosferində karbon qazının miqdarı yerdəkindən dəfələrlə çox ol­duğu üçün bu planetin real temperaturu müsbət 480 dərəcədir. Yəni buradan ay­dın olur ki, Yer kürəsinin temperaturunun artmasının əsas səbəbi məhz istixana qazlarıdır. 

Nəriman Paşayev: 

– Hələ ötən əsrin 70-ci illərindən ət­raf mühitin mühafizəsi əsas məsələlər­dən biri olub. “Yaşıl iqtisadiyyat” və “yaşıl artım” anlayışları demək olar ki, həmin vaxtdan bu yana tədricən inkişaf edib, 1992-ci ildən isə önə çəkilməyə başlayıb. 

Ümumiyyətlə, bu gün “yaşıl iqtisa­diyyat” və “yaşıl artım”la bağlı çağırışlar, eləcə də bu təşəbbüslərin əsaslandığı prinsiplər onu göstərir ki, sözügedən pro­ses cəmiyyətin və iqtisadi inkişafın yeni mərhələsidir. Həyatın bütün sahələrində “yaşıl” təfəkkürün, həyat tərzinin və yeni iqtisadiyyata keçidin zəruriliyi təsdiq edir ki, “yaşıl iqtisadiyyat”ın formalaşma­sında təbii ehtiyatlar mühüm önəm da­şıyır və bu məsələdə səmərəlilik diqqət mərkəzində saxlanılır. Bundan başqa, in­novativ iqtisadiyyatın “yaşıllaşdırılması” prosesləri fonunda inkişaf problemlərinin həlli cəmiyyətin tərəqqisini şərtləndirir. 

“Yaşıl iqtisadiyyat” və “yaşıl artım”la bağlı çağırışların əsasında dünyanı nara­hat edən qlobal problemlərdən biri – iqlim dəyişiklikləri və onun canlı aləmə mənfi təsiri dayanır. Qeyd edim ki, bu məsələ dünya birliyini getdikcə daha çox narahat edir. Bu, ilk növbədə, qeyri-sabit hava şə­raiti ilə bağlıdır. Belə hal dünyada, həmçi­nin Azərbaycanda da müşahidə edilir və təbii ki, müəyyən problemlərlə narahatlıq yaradır. 

Hazırda Azərbaycanda havanın orta illik temperaturunun baza dövrü (1961-1990-cı illər) ilə müqayisədə artdığı və bu artımın regiondan asılı olaraq 0,2-0,9 dərəcə təşkil etdiyi müəyyənləşib. Ən çox istiləşmə Böyük Qafqazın cənub yamacının qərb hissəsi və şimal-şərq yamacında (0.7-0,9 dərəcə) qeydə alı­nıb. Digər bir təzadlı vəziyyət Naxçıvan Muxtar Respublikasında müşahidə edi­lib. Belə ki, burada yayda hərarət müsbət 33-44 dərəcəyə yüksəlib. Qışda da təx­minən bu göstəricidə şaxta qeydə alınıb. Maraqlıdır ki, iki ildir ki, yayda temperatur Bakıda da 44 dərəcəyə qalxıb. Onu da qeyd edim ki, əvvəllər temperaturla bağ­lı iqlim dəyişmələri, əsasən, ərazimizin 66,4 faizini təşkil edən subtropik zonada müşahidə edilirdi. Qalan ərazilərdə isə iqlim dəyişmələri mülayim iqlim qurşağı­na düşürdü. 

Yeri gəlmişkən, İqlim Dəyişmələri üzrə Hökümətlərarası Ekspertlər Qru­punun son qiymətləndirmə hesabatına görə, son 100 ildə Yer kürəsində orta temperatur 0,8 dərəcə artıb. Tempera­turun artması, əsasən, antropogen amil­lərlə bağlı olub. Antropogen amillərin əsasını isə istilik effekti yaradan karbon, metan, azot oksidi kimi qazlar təşkil edir. 

Son 100 illik kosmik müşahidələr də göstərir ki, tufanların, çovğunların həm intensivliyi, həm də tezliyi artıb. İsti külək­lər, qasırğalar, yağıntılar güclənib. Eyni zamanda, sel, daşqın hadisələrinin də sayı artıb. Okeanın səthi əvvəllər 1000 metr dərinliyə qədər qızırdısa, artıq qız­ma 2000 metr dərinliyə çatır. Bu da isti axınların daha da qızmasına səbəb olur. Təbii fəlakətlərin artımında da əsas amil iqlim dəyişmələridir.

Qeyd edildiyi kimi, qlobal iqlim də­yişməsinə təsir göstərən amillərdən biri və ən əsası temperaturun 1,5-2 dərə­cəyə yüksəlməsidir. Bu da özlüyündə böyük çətinliklər yaradır. Məsələn, iqlim dəyişməsinin təsiri ilə hazırda Ekvator­dan şimaldakı mülayim qurşaqda böyük problemlər yaşanır, cənubda isə yanğın­lar, quraqlıqlar, səhralaşmalar müşahidə olunur. Yaxud temperaturun getdikcə yüksəlməsi səbəbindən Arktika buzlaş­masının ərimə prosesi davam edir, bu isə planetin ekoloji fəlakətlə üz-üzə qaldı­ğından xəbər verir. ABŞ Milli Aeronavtika və Kosmik Fəzanın Tədqiqi Agentliyinin mütəxəssislərinin fikrincə, 2004-2005-ci illərdə Arktika əvvəllər yay temperaturu­na tab gətirmiş çoxillik buz sahəsinin 14 faizini itirib. Şimal buzlu okeanının şərq hissəsində isə buz itkisi xüsusilə böyük­dür. Burada buz örtüyünün yarısı əriyib. 

Belə bir qlobal təhlükə isə dünyada “qəhvəyi iqtisadiyyat”dan, yəni ənənəvi iqtisadiyyatdan “yaşıl iqtisadiyyat”a ke­çidi şərtləndirir. Yeri gəlmişkən, “qəhvəyi iqtisadiyyat”ın əsasını təşkil edən ənənə­vi enerji potensialı ilə müqayisədə bər­paolunan enerji mənbələri daha zəngin­dir. Digər tərəfdən, bu mənbələr, başqa sözlə, “yaşıl enerji” artan əhali və inkişaf edən texnologiya fonunda enerjiyə tələ­bat yüksəlsə də, ətraf mühiti çirkləndir­mir. Eyni zamanda, bərpaolunan enerji mənbələrindən fərqli olaraq qazıntı yana­cağı tükənir. 

Fikrimi bir qədər də konkretləşdirib deyə bilərəm ki, enerji tələbatının davam­lı yüksəlişi “yaşıl enerji”dən fərqli olaraq, ənənəvi enerji ehtiyatları bu sahədəki mənbələrin azalması, enerji bazarlarında qiymətlərin artması, ekoloji gərginliyin və iqlim dəyişikliyinin kəskinləşməsi kimi po­tensial təhdidlər yaradır. Belə ki, hesabla­malara əsasən, 1970-ci illərlə müqayisə­də son illər neftə 2,12 dəfə, kömürə 2,67 dəfə, təbii qaza isə tələbatın 4,33 dəfə artması bunun bariz ifadəsidir. 

Cəmilə Əhmədova:

– Həyatımızın bütün sahələrinə tə­sir göstərən iqlim dəyişmələrinin əhatə dairəsi, təkrarlanması və intensivliyi ar­tan isti hava dalğaları, meşə yanğınları, daşqın və sellər, tropik tufanlar və qasır­ğalar fövqəladə humanitar halların ya­ranmasına səbəb olur. Bu hava və iqlim təhlükələri insan sağlamlığına birbaşa və dolayı yolla təsir göstərir. Eyni zamanda, əlavə ölüm halları, qeyri-yoluxucu və yo­luxucu xəstəliklərin yaranması və yayıl­ması riskini artırır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, hazırda dünyada 3,5 milyarddan çox insan iq­lim dəyişmələrinə xeyli dərəcədə məruz qalmış ərazilərdə yaşayır. 2030-2050-ci illərdə iqlim dəyişmələrinin yaratdığı pis qidalanma, malyariya, ishal və istilik vur­masının hər il 250 min əlavə ölümə sə­bəb olacağı gözlənilir. 

Artıq qeyd olunduğu kimi, Azərbay­can da iqlim dəyişmələrinin mənfi təsir­lərinə məruz qalır. İsti hava dalğalarının təkrarlanması, intensivliyi və davamiyyəti getdikcə artır. İsti dalğalar böyük şəhər­lərdə və dağətəyi ərazilərdə daha böyük risklər yaradır. Belə ki, əgər 1961-1990-cı ilərdə (baza dövrü) Bakıda 2 isti dalğası müşahidə olunmuşdusa, hazırda onların sayı 27-yə çatır. Məsələn, bu göstərici Şəkidə müvafiq olaraq 6 və 34, Gəncədə 8 və 15-dir. Lənkəranda isə baza dövrün­də isti hava dalğası qeyd edilməyib. Son on illiklərdə isə 5 dalğa müşahidə olunub. 

Araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif səbəblərdən orqanizm zəifləmiş, ağır xəstəliklər keçirmiş, həmçinin bəzi xro­niki xəstəliklərdən (qan dövranı sistemi, tənəffüs orqanı xəstəlikləri, sinir sistemi və s.) əziyyət çəkən insanlar, yaşlılar və uşaqlar iqlim dəyişmələrinə, habelə onun fəsadlarına daha həssas olurlar. 

Azərbaycan ərazisinin böyük bir his­səsində arid iqlim şəraitinin üstünlüyü ilə əlaqədar yerli əhalinin isti hava şəraitinə uyğunlaşmasına baxmayaraq, güclü is­tilərin və isti hava dalğalarının gözlənilən artımı bu uyğunlaşma prosesini üstələyə bilər və nəticədə, əhali anomal yay istilə­rinin mənfi təsirlərinə və yaratdığı risklərə məruz qalar. 

Bakıda anomal istilər yaşanan yay aylarında bütün xəstəliklərin ümumi sayı, eləcə də ürək-damar, tənəffüs orqanları, psixi xəstəliklərin, travmaların, istivurma və günvurma hallarının sayı xeyli artır. Bu zaman müxtəlif səbəblərdən əlavə ölüm halları cəmi 3,4 faiz (119 əlavə ölüm halı) artsa da, insult, infarkt kimi xəstəliklər­dən vəfat edənlərin sayı daha çox olur. Avropa ölkələrində isə əlavə ölüm hal­ları 2003-cü ilin qızmar yayında 70 min, 2022-ci ildə isə 61 mindən çox qeydə alınıb. 

Sel və daşqınlar da əhalinin sağ­lamlığı üçün risklər yaratmağa başlayıb. Belə ki, 1966-cı ildən 2000-ci illərə qədər ildə cəmi 2-5 sel və daşqın hadisəsi baş verirdisə, son onilliklərdə kəskin artım müşahidə olunub. Məsələn, 1922-ci ildə 51, 2023-cü ildə isə rekord sayda –143 daşqın və sel hadisəsi qeydə alınıb. Bu da insan sağlamlığı üçün bir sıra ciddi çətinliklər yaradır. 

Ölkədə sel və daşqın hadisələrinin artması, içməli su probleminin narahat­lıq doğurması, açıq su mənbələrindən istifadənin getdikcə genişlənməsi, trans­missiv və təbii ocaq xəstəlikləri üçün tə­bii, xüsusən də əlverişli iqlim şəraitinin mövcudluğu və digər həm təbii, həm də sosial xarakterli səbəblərlə əlaqədar bəzi yoluxucu xəstəliklərin çoxalması riski getdikcə yüksəlir.

Bütün dünyada iqlim dəyişmələrinə uyğunlaşma strategiyası onun mənfi tə­sirlərinin vurduğu ziyanı azaltmaqla və təsirlərini yumşaltmaqla iqlim dəyişmələ­ri ilə mübarizənin ən mühüm element­lərindən biri kimi diqqət çəkir. Təbii ki, uyğunlaşma tədbirlərinin həyata keçiril­məsi xeyli xərc tələb edir. Lakin bir çox hallarda mümkün mənfi təsirlərə əvvəlcə­dən hazırlıq tədbirlərinə qoyulan xərclər onun vurduğu ziyandan dəfələrlə az olur. Daha tez-tez baş verən təhlükəli iqlim ha­disələrinə vaxtında cavab reaksiyası on­ların nəticələrini aradan qaldırmaq üçün xərcləri xeyli azaltmağa, ən başlıcası isə çoxsaylı insan itkisinin qarşısını almağa imkan verir.

Zakir Eminov: 

– Ötən əsrin 90-cı illərindən başlaya­raq dünyada iqlim çox sürətlə dəyişir. Bu məsələdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin payı kifayət qədər yüksəkdir. Amma inki­şaf etmiş ölkələr, məsələn Çin və Hindis­tanın iqtisadiyyatının ümumi həcmi, yəni iqtisadiyyatın ümumi milli dəyəri olduqca böyükdür. Son illər Braziliya da o sıraya qoşulub. Amerika Birləşmiş Ştatlarının bir zavodunun saysız-hesabsız müəs­sisəsi işləyir. 

Qlobal istiləşmənin qarşısının alma­ğın özünün problemləri var. Amma bu o demək deyil ki, bu sahədə heç bir iş görülməməlidir. Ona görə də hər il Bir­ləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyiş­mələri üzrə Çərçivə Konvensiyası Tərəf­lər Konfransının sessiyası (COP) keçirilir. İqlimlə bağlı bu mötəbər beynəlxalq təd­birə bütün dövlət, hökumət başçıları, on minlərlə mütəxəssis alim və ekspert qa­tılır. Ötən il Birləşmiş Ərəb Əmirliklərin­dən sonra növbəti beynəlxalq konfransa Azərbaycan evsahibliyi edəcək. 2024-cü ilin noyabr ayında Bakıda keçiriləcək COP29-da iştirak etmək üçün xaricdən 80 minədək nümayəndənin iştirakı gözlə­nilir. Bu, COP-un nə qədər vacib və əhə­miyyətli bir tədbir olduğuna dəlalət edir. 

Karbon emissiyalarının azaldılması­nın, havanın çirkləndirilməsinin qarşısını almaq çox çətin bir işdir. Bu məsələdə hər bir ölkə öz payını, cüzi də olsa, verməli­dir ki, ən azından Yer planetinin tempe­raturunu indiki səviyyədə saxlaya bilək. Düzdür, iqlim sürətlə dəyişir. Az qala, bu barədə hər gün mətbuatda həyəcan­lı məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Məsələn, son zamanlar Antarktidanın buzlaqları sürətlə əriyir. Hətta 2-3 gün bundan qabaq mətbuatdan oxudum ki, Fransa böyüklüyündə bir aysberq ayrılıb. Buzun da xüsusiyyəti belədir ki, materik­dən ayrıldıqdan sonra onun əriməsi an məsələsidir. Bu prosesin sürətlə getməsi isə yaşayışımız üçün çox ciddi təhlükə yaradır.

Son illər iqlim dəyişikliklərinin təza­hürləri getdikcə daha artıq hiss olunur. Bir də görürsən, 2-3 ay bir damcı da olsa, yağıntı düşmür. Amma birdən leysan ya­ğır, çaylarda sel, daşqınlar artır, hər şeyi bir andaca yuyub aparır. Yeri gəlmişkən, biz, Azərbaycandan olan bir qrup alim Şimali Qazaxıstana, Petropavlovska ge­dəcəyik. Məlum olduğu kimi, orada tə­bii fəlakət pik həddə çatıb. Artıq 72 min nəfər fəlakət bölgəsindən təxliyə olunub. Qazaxıstanda belədir ki, Ural çayı yuxarı­dan aşağı, Ob çayının qolu olan Tobol isə yuxarı axır. Rusiyada anbarın partlaması nəticəsində sel suları Qazaxıstana doğru axır. Qazaxıstan isə qəzanın fəsadlarını aradan qaldırmaq üçün suyu buraxıb. Nəticədə, suyun səviyyəsi bir sutkada 3 metr qalxıb. Düzdür, bunun Xəzər dəni­zinə heç bir təsiri olmayacaq. Çünki Ural çayının suyu Xəzərə təsir etmək gücün­də deyil. Amma hər bir halda bu, təbii fə­lakətdir. Bu istənilən ölkə üçün çox ciddi təhlükə mənbəyidir. 

Yenə də deyirəm, quraqlıqların baş verməsi, güclü leysan yağışlarının yağ­ması, sellərin, daşqınların olması iqlim dəyişikliklərinin təzahürüdür. Amazon meşələrinə dünyanın ağ ciyəri deyirlər. Hazırda həmin meşələr üçün son dərəcə ciddi təhlükə yaranıb. Məsələ təkcə onda deyil ki, meşələr sürətlə qırılır. Bütün bunlar planetimiz üçün çox ciddi təhlükə mənbəyidir. Qarşısını almaq nə qədər çətin olsa da, bu məsələdə hər bir ölkə öz payını verməlidir. Məlum olduğu kimi, Kioto Konvensiyasında hər ölkənin özü­nün standart payı müəyyənləşdirilib. Hət­ta bəzi ölkələr iqtisadiyyatın zəif olmasını əsas gətirərək ətraf mühitin çirkləndirmə səviyyəsi az olduğundan kvotanın satıl­ması məsələsini ortaya atıblar. İstənilən halda isə hər bir ölkə üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirməlidir.

Bütün dünya ölkələri müəyyən şəkildə bu sahədə iş görürlər. Demək olmaz ki, bununla bağlı sənədlərə imza atıb öhdə­lik götürən ölkələr onların hamısını yerinə yetirə biləcəklər. Əslində dünya bizim dü­şündüyümüz qədər də böyük deyil. Çün­ki pandemiya göstərdi ki, bir amil bütün dünya ölkələrini, onların təsərrüfatını iflic edə bilir. İndi deyirlər ki, temperatur 1,2-1,5 dərəcə artıb. İndən belə 0,5 dərəcə də artıb 2 dərəcəyə çatsa, artıq bu ami­lin özü ilə gətirdiyi fəlakətin qarşısını ala bilməyəcəyik. Ona görə də temperaturun o səviyyəyə gəlib çatmaması üçün bütün imkanlar səfərbərliyə alınmalıdır.

İqlim dəyişiklikləri ilə bağlı mötəbər bir tədbirin Azərbaycanda keçirilməsi bu sahədə növbəti addımların atılma­sı tələbini qarşımıza qoyur. Əslində biz o öhdəlikləri çoxdan götürmüşük. Ötən müddətdə bu sahədə xeyli iş də görə bil­mişik. Yeri gəlmişkən, hazırda Qaradağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında sürətli bərpa-quruculuq işləri həyata ke­çirilir. Bu zaman o amillər ciddi şəkildə nəzərə alınır. Amma ölkənin digər böl­gələrində də bu məsələlərə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Azərbaycanda elektrik enerjisinin, təqribən, 90 faizi istilik elekt­rik stansiyalarından alınır. Düzdür, bizdə elektrik stansiyaları təbii qazla işləyir. Orada çirklənmə səviyyəsi nisbətən az­dır. Amma dünyanın əksər ölkələrində elektrik stansiyaları, mazutla, daş kömür­lə işləyir. Bu, ətraf mühit üçün cox ciddi təhlükə mənbəyidir. Buna görə bütün dünya ölkələri karbon emissiyalarının azaldılması naminə tam səfərbər olma­lıdır. Bizim bundan başqa çıxış yolumuz yoxdur.

Səid Səfərov:

– Deyilənlərlə bağlı diqqəti bir sualın cavabına yönəltmək istərdim: Nəyə görə sənayeləşmə başlayandan sonra Yerin temperaturu nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlib? Ona görə ki, insan fəaliyyəti nəticəsində atmosferdə istixana qazla­rının konsentrasiyası artır. Sənayeləş­mə dövrü ilə, yəni 1850-1900-cü illərlə müqayisə etsək, ötən dövrdə Yerin orta illik temperaturu 1,1-1,3 dərəcə artıb. Ancaq bu artım hər yerdə eyni deyil. Məsələn, havanın temperaturu Moskva­da 2 dərəcə, Astanada 3-4 dərəcə ar­tıb. Azərbaycanda isə bu rəqəm 0,8-1,2 dərəcə təşkil edir. Bunlar rəsmi tədqiqat­ların nəticələridir. 

Bəs, belə bir şəraitdə dünya dövlətlə­ri nə etmək istəyirlər? Kioto protokolu və Paris razılaşmasına diqqət yetirək. Kioto protokolunda hər bir dövlətin qarşısında karbon emissiyasının neçə faiz azaldıl­ması ilə bağlı konkret tələb qoyulmuşdu. Özü də orada başlıca tələb belə idi ki, karbon emissiyalarının miqdarı 2030-cu ilədək 1990-ci il səviyyəsinə nisbətən 35 faiz azaldılmalıdır. Amma Paris razılaş­masında məsələnin müxtəlif aspektlərinə daha çox diqqət ayrılıb. Həmin sənəddə dövlətlərin qarşısına dəqiq öhdəlik qo­yulmayıb. Bu da onunla bağlı idi ki, bəzi dövlətlər faizin çoxluğunu əsas gətirərək Paris sazişinə qoşulmaqdan çəkinirdilər. Hətta ABŞ prezidenti Tramp hakimiyyətə gəldikdən sonra Paris razılaşmasından çıxdı. Amma Bayden prezident seçilən kimi həmin sazişdə ABŞ-ın fəaliyyəti­ni yenidən bərpa etdi. Bu, siyasi addım idi. Çünki ölkənin nüfuzu bütün dünyada aşağı düşürdü.

Məsələnin digər cəhətinə diqqət ye­tirək. Ənənəvi enerjidən istifadənin, kar­bon emissiyalarının azaldılması, həm də istehsalın həcminin aşağı düşməsi deməkdir. Axı təkcə sənaye deyil, kənd təsərrüfatı istehsalı zamanı da atmosferə karbon qazı atılır. Göründüyü kimi, kar­bon emissiyalarının azaldılması sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının da azal­dılmasına gətirib çıxaracaq. Bu da böyük bir fəlakətə səbəb ola bilər. Bunun baş verməməsi isə planetimizin zəngin bərpa­olunan enerji potensialından istifadə zə­rurətini yaratdı. Beləliklə də, “yaşıl enerji” anlayışı meydana çıxdı. Yəni, mazut, daş kömür, neft, qaz yandıqda atmosferə kül­li miqdarda karbon qazı atılır. Sadəcə olaraq, mazutun tərkibində atmosferə atılan çirkli, zərərli maddələrin miqdarı daha çoxdur. Ona görə də Almaniyada, eləcə də Avropanın digər ölkələrində bu məsələyə çox yüksək səviyyədə yanaşılır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, Almaniya özünün elektrik enerjisi istehsalında bər­paolunan enerjinin payını ümumi enerji potensialında 50-60 faizədək artırmağa nail olub. Yaxın perspektivdə isə bunun daha da artırılması nəzərdə tutulur. 

Azərbaycana gəldikdə isə, hələ 2004-cü ildə hökumət Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Agentliyi yaradıb. Düzdür, müxtəlif vaxtlarda onun konfiqurasiyası dəyişib, ayrı-ayrı qurumların tabeliyində fəaliyyət göstərib. Ancaq onda bu məsələ indiki kəskinliyi ilə qoyulmamışdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan uzaqgörən­lik edərək bu sahədə mühüm addım atıb. Ölkəmiz Kioto protokoluna əsasən, 2030-cu ilədək karbon emissiyalarını 35 faiz azaltmaqla bağlı öhdəlik götürüb. Bununla yanaşı, Prezident İlham Əliyev bəyan edib ki, Azərbaycan 2050-ci ilədək emissiyaları 40 faiz azaldacaq. Bu təkcə sözdə deyil, əməldə də hiss olunur. Belə ki, ötən müddətdə ölkəmizdə bu sahədə praktik işlər görülüb. Artıq Qaradağda 230 meqavatlıq Günəş Elektrik Stansi­yası istismara verilib. Bu yaxınlarda isə bizim də iştirak etdiyimiz bir layihə çər­çivəsində Xızı və Qobustanda çox güclü külək turbinləri quraşdırılıb. 

Bütün bunlardan əlavə, Naxçıvanda və işğaldan azad olunmuş ərazilərdə sıfır emissiya məsələsi qoyulub. Bu o demək­dir ki, həmin ərazilərdə karbohidrogen tərkibli yanacaqdan deyil, yalnız alterna­tiv enerjidən istifadə olunacaq. Təsadüfi deyil ki, möhtərəm Prezidentimiz tərəfin­dən həmin ərazilər “yaşıl enerji” zonası elan edilib. Bunun üçün orada günəş və külək, eləcə də kiçik su elektrik stansiya­ları inşa olunacaq. Bunun da nəticəsin­də Azərbaycan qlobal istiləşməyə səbəb olan karbon emissiyalarının azaldılması­na öz töhfəsini verəcək. 

Heç şübhəsiz, bütün bunları dün­ya dövlətləri də görür. Dubayda keçi­rilən COP28-də mütləq səsçoxluğu ilə COP29-un Azərbaycanda keçirilməsinə razılıq verildi. Bu barədə qərarın qəbul edilməsi heç də təsadüfi addım deyil. Hazırda ölkəmizdə bu mötəbər bey­nəlxalq tədbirə hazırlıqla bağlı mühüm tədbirlər həyata keçirilir. Dünya alimləri­nin bu məsələyə diqqətini artırmaq üçün tədbirlərin sayı daha da artırılacaq. Bu yaxınlarda isə İsveçrədə COP29-la bağ­lı tədbirlər keçiriləcək. Hesab edirəm ki Azərbaycan bu sahədə üzərinə götür­düyü öhdəliklərə sadiqliyini tam nümayiş etdirib. Coğrafiya İnstitutunun alimləri də bu işdə fəal iştirak edəcəklər. Yeri gəlmiş­kən, indi hər bir əməkdaşımızın stolunun üstündə COP29-la bağlı tədbirlər planı var, məqalələr yazılır, layihələr işlənir. Məsələn, “İqlim dəyişikliklərinin işğal­dan azad olunmuş ərazilərimizə təsiri” adlı məruzə hazırlamışıq. Bu kimi digər layihələrimiz də var. Bütövlükdə isə, ins­titutumuzda bu sahədə çox böyük işlər görülür.

Nəriman Paşayev: 

– Səid müəllimin bu fikrinə əlavə edib deyə bilərəm ki, COP29-un Azərbay­canda keçirilməsi təsadüfi deyil. Çün­ki, əvvəla, ölkəmizin bu cür beynəlxalq tədbirlərə yüksək səviyyədə evsahibliyi etmək təcrübəsi var. Məsələn, “Formula 1” Azərbaycan Qran-Prisi, “Eurovision” mahnı müsabiqəsi, I Avropa və IV İslam Həmrəyliyi oyunları, Bakı Beynəlxalq Humanitar, Mədəniyyətlərarası Dialoq, Qlobal Bakı və Qlobal Media forumları kimi nüfuzlu toplantıların paytaxtımızda reallaşdırılması bunun parlaq ifadəsidir. 

Digər tərəfdən, respublikamız hazır­da dünyada “yaşıl iqtisadiyyat”a keçid strategiyasını uğurla gerçəkləşdirən bir dövlət kimi tanınır. Bu istiqamətdə qar­şıya qoyulan məqsədlərə də diqqət ye­tirəndə Azərbaycanın qısa bir müddətdə strateji ekoloji qərarlarla konkret nəticələr əldə edən, “yaşıl enerji” iqtisadiyyatına verdiyi əməli fəaliyyət göstərən bir ölkə olduğu aydın nəzərə çarpır. Bu məsələ­də xatırlatmaq kifayətdir ki, Azərbaycan 1990-cı illə müqayisədə 2030-cu ilə qə­dər istixana qazlarının miqdarının 35 faiz, 2050-ci ilə qədər isə 40 faiz azaldılmasını hədəfləyir və belə bir yöndə davamlı ad­dımlar atır.

Beləliklə, beynəlxalq aləmdə Azər­baycanın haqlı olaraq COP29-a evsa­hibliyi 2024-cü ilin ən mühüm hadisəsi və ölkəmizin “yaşıl iqtisadiyyat”a keçid strategiyasının məntiqi davamı kimi qiy­mətləndirilir. Azərbaycan Prezidenti cə­nab İlham Əliyevin müvafiq sərəncamı ilə 2024-cü ilin ölkəmizdə “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan edilməsi də bu missiyaya verilən dəyərin parlaq nü­munəsidir. 

Bütün bunlar Azərbaycanın COP29-un, Kioto Protokolunun Tərəflər Görü­şünün 19-cu və Paris Sazişinin Tərəflər Görüşünün 6-cı sessiyalarının təşkilini də ən yüksək səviyyədə həyata keçirəcəyini deməyə əsas verir. 

Onu da qeyd edim ki, COP29 “yaşıl enerji”yə keçid məsələsində ən önəm­li maarifləndirmə işidir. Hazırda “yaşıl enerji”yə keçidi dəstəkləyən, ilk növbədə, Avropa ölkələridir. Çünki bu ölkələrdə ar­tıq demək olar ki, bütün faydalı qazıntılar tükənib. Həm də dünyada qlobal istiləş­mə baş verir. Bu isə özü-özlüyündə ciddi fəsadlar yaradır. Ona görə də əksər inki­şaf etmiş ölkələr ümumi daxili məhsulun 2 faizə qədərinin “yaşıl enerji”yə keçidə sərf edilməsini qarşıya mühüm məqsəd olaraq qoyub.

“Yaşıl enerji”yə keçid üçün Azər­baycanda ən uyğun bölgələr Qarabağ və Şərqi Zəngəzur hesab edilir. Belə ki, adları çəkilən bu iqtisadi rayonlarda hər şey sıfırdan başlanılır. Söhbət burada “yaşıl tikinti”, “yaşıl kənd təsərrüfatı”, “ya­şıl nəqliyyat”dan gedir, yəni “sıfır tullantı” diqqət mərkəzində saxlanılır. Çünki bu, “yaşıl enerji”yə keçidin əsas tələbi, əsas prinsipidir. Tullantısız texnologiyadan isti­fadəyə də mütləq şəkildə yanaşılır. 

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Respub­likasında ümumi elektrik enerjisi istehsa­lında bərpaolunan enerji resurslarının pa­yının 2030-cu ilədək 30 faizə çatdırılması nəzərdə tutulur. İndi bu rəqəm 7-10 faizə qədərdir. Bizdə hazırda günəş və külək elektrik stansiyaları qurulur. “Yaşıl ener­ji” heç vaxt tükənmir, daim bərpa olunur. Qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan, Gürcüs­tan, Rumıniya və Macarıstan hökumətləri arasında “yaşıl enerji” sahəsində strateji tərəfdaşlığa dair saziş imzalanıb ki, bu da ölkəmizdən Avropaya uzanan “yaşıl enerji” dəhlizi deməkdir. “Yaşıl enerji”yə keçid həm də iqtisadi baxımdan zəruridir, çünki bu genişmiqyaslı layihənin gerçək­ləşdirilməsi nəticəsində çoxsaylı iş yerləri açılır. 

Bu gün dünyada alternativ enerjidən istifadə edən əsas iki dövlət var: İslan­diya və Kanada. İslandiya artıq 90 faiz “yaşıl enerji”dən yararlanır. Dünyada al­ternativ enerjinin növlərinin çox olduğunu xatırlatsaq, Azərbaycanın da bu sahədə geniş imkanlara malik olduğunu əminlik­lə söyləmək olar. Xüsusilə Bakıda həm külək, həm də günəş enerjisi boldur.

Bu gün dünyada “yaşıl enerji” isteh­salına keçidə xüsusi əhəmiyyət veri­lir. Çünki planetimizdə qlobal istiləşmə sürətlə gedir. Bir sabah ayılıb görə bilərik ki, bütün Avropa, 40-dan çox ölkə suyun altında qalıb. Ona görə ki, qlobal istiləş­mə kütləvi surətdə buzlaqların əriməsinə səbəb olur. Deməli, karbon emissiyaları azalarsa, temperatur da idarə oluna bilər. Bütün bunlar isə, heç şübhəsiz, insan sağlamlığına təsir edən amillərdir. Cə­miyyət də təbiətə, ətraf mühitə həssas yanaşmalıdır. Tullantılar düzgün idarə olunmalıdır. Tullantısız, daha az tullantı ilə yaşamaq diqqətlə, vaxt itirmədən öy­rənilməlidir. Bu gün küçələrdə tullantılar var. Bunlar hamısı həm də vətəndaş mə­suliyyətidir. Eyni zamanda, təbii ki, ətraf mühiti çirklənmədən xilas etmək üçün tullantısız texnologiyaya keçmək son dərəcə zəruri məsələdir. Beləliklə, Azər­baycan nəinki “yaşıl enerji”dən istifadə­ni 2030-cu ilədək 30 faizə çatdıra bilər, həm də 2050-ci ilədək bu göstəricini 50 faizədək qaldıra bilər. Bu zaman biz, eyni zamanda, neft, qaz kimi təbii sərvətlərə qənaət etmiş olarıq. 

Cəmilə Əhmədova:

– Bugünkü söhbət də bir daha təs­diqləyir ki, hazırda iqlim dəyişikliyinin yaratdığı böhranın qarşısının alınması beynəlxalq aləmi ciddi düşündürən, na­rahat edən məsələrdən biridir. Çünki sə­nayeləşmiş dünyada kimyəvi tullantılar və çirklənmə ciddi iqlim böhranına səbəb olur ki, bu da öz növbəsində sağlamlıq və ətraf mühitə ziyan vurur. Buna görə də fikrimcə, səhiyyə sahəsi ilə bağlı prioritet istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi zəru­ridir. Başqa sözlə, hazırda, əsasən, inki­şaf etmiş ölkələrdə kimyəvi çirklənmənin, sənaye və hərbi tullantıların yaratdığı iqlim problemlərinin aradan qaldırılması yolları müəyyənləşdirilməli və buna yol verən, sağlamlıq və insan həyatını təh­lükə ilə üz-üzə qoyan, tullantıları və çirk­lənmələri yaradan qurumların məsuliyyət daşıması qanuni şəkildə tənzimlənməli­dir. 

Heç kəsə sirr deyil ki, sənaye və hərbi tullantılar toplandığı ərazilərin yaxınlığın­da, sənaye və ya kənd təsərrüfatı sahələ­rinin ətrafında yaşayan əhali zərərli kimyəvi maddələrdən və pestisidlərdən zəhərlənməyə məruz qalır ki, bu da in­sanlarda tənəffüs problemləri, nevroloji pozğunluqlar və reproduktiv problemlər kimi sağlamlıq üçün mənfi təsirlərə gə­tirib çıxarır. Sənayenin inkişafı fonunda yaranan kimyəvi çirklənmə insan sağ­lamlığına və ətraf mühitin korlanması­na ciddi risklər yaradır. Bu, əslində, son nəticədə iqlim dəyişikliyinə gətirib çıxarır və genişmiqyaslı səmərəli mübarizə təd­birlərinin gerçəkləşdirilməsi zəruriliyinə təsir göstərir. Təbii ki, belə bir şəraitdə əhalinin sağlamlığına və ətraf mühitin mühafizəsinə yönələn siyasətin təbliği vacibdir. Bu baxımdan beynəlxalq tədbir olaraq COP-ların keçirilməsi qlobal önəm daşıyır. 

Bu məqamda bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, iqlim dəyişikliyi suyun, tor­pağın və havanın ekoloji çirklənməsini daha da sürətləndirir. İqlim dəyişmələri, temperaturun artması çirklənmə səviy­yəsinin yüksəlməsinə, onun coğrafiyası­nın geniş miqyas almasına təsir göstərir. Ümumiyyətlə, temperaturun artması ilə atmosferdəki mövcud qazların səviyyə balansı pozulur və nəticədə zəhərli qaz­lar əmələ gəlir. Şübhəsiz ki, belə hal ətraf mühitin sürətlə çirklənməsinə əlverişli şə­rait yaradır. 

Yeri gəlmişkən, Dubayda keçirilən COP28-in ilk günü insan sağlamlığına həsr olunmuşdu. Həmin tədbirdə belə bir mövzunun önə çəkilməsi COP-un tarixin­də bir ilk idi, yəni iqlim dəyişmələri, tem­peraturun artması ilə insan sağlamlığına təhlükələrin yaranması beynəlxalq alə­min diqqət mərkəzinə gətirilirdi. COP28 çərçivəsində iqlim dəyişmələri və insan sağlamlığı ilə bağlı bəyannamənin hazır­lanması və bu bəyannaməyə 120 ölkə­nin müsbət yanaşması qeyd edilən fikrin bariz ifadəsi, iqlim dəyişmələrinin həya­tımızın bütün sahələrinə, eləcə də sağ­lamlığımıza təsirsiz ötüşmədiyinin daha bir təsdiqi idi. 

İnanıram ki, Azərbaycanda keçirilə­cək COP29 bu yöndə beynəlxalq aləmə böyük fayda gətirəcək, fərdlərin, biznes dairələrinin və hökumətlərin iqlim dəyişik­liyi, onun təsirləri və həlli yolları haqqında məlumatlılığını daha da artıracaq, həm­çinin ətraf mühitə nəzarət tədbirlərini gücləndirəcək. Bütün bunlarla bərabər, COP29 dünyada mövcud olan çağırış­ların həlli yollarına, necə deyərlər, qapı açacaq. 

Vaqif BAYRAMOV,
Mirbağır YAQUBZADƏ,
Elşən AĞALAR (foto)
XQ