XX əsrin əvvəlində başlayan istiqlal savaşının hərəkatının məntiqi nəticəsi kimi yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mübariz milli mətbuatın təşəkkülünü də təmin etmişdir. O zaman davamlı şəkildə aparılan ideoloji-siyasi mübarizələrdə mətbuat orqanları ön plana çıxmışlar. 28 May – Müstəqillik Günü ilə əlaqədar redaksiyamızın qonağı olan tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar jurnalist Akif Aşırlı ilə istiqlal dövrünün mətbuatı mövzusunda söhbət apardıq. 

– Akif müəllim, bilirik ki, siz 1870–1920 və 1920–1990-cı illəri əhatə edən iki “Mətbuat tarixi” kitabının müəllifi­siniz. Eyni zamanda, cümhuriyyət döv­rü mətbuatının müxtəlif aspektləri, o dövrün qaranlıq səhifələri ilə bağlı bir sıra araşdırma məqalələriniz var. Bu­günün “pəncərə”sindən 105 illik mə­safədə milli mətbuatımızın mənzərəsi necə görünür? 

– Bəri başdan deyim ki, AXC dövrü mətbuatı milli mətbuat tariximizdə xüsu­si bir mərhələ təşkil edir. İstiqlal mətbuatı cümhuriyyətin ömrü qədər qısa ömrü ol­muş tarixi salnaməmizdir. Bu mərhələni digərlərindən fərqləndirən başlıca amil odur ki, burada artıq senzuralı mətbuat­dan yox, açıq, demokratik mətbuatdan danışılır. Milli mətbuatımızın ilk nü­munəsi olan "Əkinçi" qəzetinin yaran­dığı 1875-ci ildən 1918-ci ilin mayına qədərki dövrdə ana dilində cəmi 40 adda qəzet çıxmışdısa, 23 aylıq Cümhuriyyət zamanı qəzetlərin sayı 200-dən çox olub. 1918-ci ilin sentyabr ayının 15-də Qafqaz İslam Ordusu Bakını erməni-bolşevik iş­ğalından azad edəndən sonra Azərbaycan mətbuatı özünün yeni dövrünə qədəm qoyub. Bu, “Azərbaycan” qəzetindən başlayıb. Elə Bakının azad edilməsi xə­bərini ertəsi gün Gəncədə Yelizavetpol qubernatorunun mətbəəsində çap olunan "Azərbaycan" qəzeti xəbər verib. Dörd səhifədən ibarət olan bu qəzetin iki sə­hifəsi Azərbaycan türkcəsində, iki sə­hifəsi isə rus dilində buraxılıb. Gəncədə ilk dörd sayı çıxmış “Azərbaycan” sonra Bakıya köçürülüb və 1920-ci ilin 27 aprel tarixinədək nəşr olunub. 

Qəzet Bakıya köçdükdən sonra oktyabrın 3-də 5-ci sayı 4 səhifədən ibarət olmaqla nəşr edilib və bu sayında fəaliyyət istiqamətlərinin "gündəlik icti­mai, ədəbi, iqtisadi türk qəzetəsi" olması proqramlaşdırılıb. Cümhuriyyətin ilk rəs­mi mətbu orqanı sayılan "Azərbaycan" dövlət tərəfindən maliyyələşir və dövlət mətbəəsində gündəlik nəşr olunurdu. Gəncədə çıxan ilk dörd sayından sonra Bakıda 1918-ci ildə 75, 1919-cu ildə 358, 1920-ci ildə isə 85 sayı işıq üzü görüb.

– O dövrün daha hansı mətbu nəşrlərin adını çəkmək olar? 

– Azərbaycan Cümhuriyyəti Par­lamentinin üzvü, "İttihad" partiyasının sədri Qarabəy Qarabəyov nəşrləri hesab olunan "İttihad" və "Yeni həyat" qəzet­lərinin də bəlli ideoloji-siyasi istiqamət­ləri vardı. Cümhuriyyət dövründə tək Bakıda deyil, Gəncədə, Şuşada, Tiflisdə, İrəvanda və digər bölgələrdə də müxtəlif ideya-siyasi istiqamətli mətbu orqanlar çap olunub. Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşanın siyasi müşa­viri kimi Türkiyədən Azərbaycana gələn Əhməd bəy Ağaoğlu Gəncədə "Türk yurdu" qəzetini nəşr etdirib. Çox təəssüf ki, Azərbaycan uğrunda gedən hərbi sa­vaş və mətbəə imkansızlığı ucbatından bu qəzetin cəmi iki sayı işıq üzü görüb. Tiflisdən Gəncəyə köçən milli hökumət Azərbaycanın bütövlüyü savaşında mət­bu imkanların zəifliyini hiss edib və bir sıra tədbirlər görməyə başlayıb. 

O vaxt əsas məfkurə Vətəni sevmək, millilik, türkçülük, turançılıq, öz mil­li ordusuna sahib olmaq iddiası idi. O dövrkü mətbuat milli dövlətçilik qurulu­şuna hesablanmışdı. Eyni zamanda, AXC dövründə bolşevik mətbuatı da, müstəqil Azərbaycanın tərəfdarı olan, iqtisadiyya­tımızı özündə əks etdirən milli nəşrlər də var idi. 1919-cu ildə “Övraqi-nəfsi” adın­da ilk mədəniyyət jurnalımız nəşr olun­du. Təəssüf ki, o dərginin cəmi 6 sayı işıq üzü gördü. Aparıcı mövzusu Azərbayca­nın milli-mədəni tarixi, islahatlar, teatr tarixi və görkəmli aktyorların həyatı ilə bağlı idi. “İstiqlal” qəzetində müstəqilli­yin möhkəmlənməsi uğunda mücadilə öz əksini tapmışdı. Onun başlığında verilən Tofiq Fikrətin məşhur misraları bu qəzet üçün epiqraf seçilmişdi: 

Millət yoludur, haqq yoludur tut­duğumuz yol,

Ey haqq! Yaşa, ey sevgili millət, yaşa var ol! 

Get-gedə pərvəriş tapan AXC mət­buatı çoxdilli idi. Rus, gürcü, fransız, polyak, alman dillərində qəzetlər çap olunurdu. 1919-cu il oktyabr ayının 29-da Mətbuat Nizamnaməsi qəbul edilib. Biz hazırkı “Media haqqında” qanunun ana müddəalarını, fəlsəfəsini nəzərdən keçirsək, görərik ki, kökləri gedib AXC-nin həmin Nizamnaməsinə qədər çıxır. Məsələn, “Media haqqında” qanunda yazılır ki, Azərbaycan Respublikasının hər bir vətəndaşı qəzet təsis edə, naşir ola bilər. Həmin bənd AXC Nizamnaməsin­də də var idi. 

"İstiqlal" qəzetinin 1918-ci ildə 7, 1919-cu ildə 28, 1920-ci illərdə isə 15 sayı işıq üzü görüb. M.Ə.Rəsulzadə, Seyid Hüseyn, Mirzə Bala Məhəmməd­zadə, Ə.Həmdizadə, Ümmugülsüm, Əh­məd Cavad, Əli Yusif, Cəfər Cabbarlı, Məhəmmədəli Rəsulzadə kimi dövrün qüdrətli qələm əhli "İstiqlal"ın əsas yara­dıcı sütunlarını təşkil edirdi. 

– Milli mətbuatda calanma həm də o dövr ictimai-siyasi xadimlərinin ək­səriyyətinin jurnalist olması sayəsində yaranmışdı. Məhəmməd Əmin Rəsul­zadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Cey­hun və Üzeyir Hacıbəyli qardaşları, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Həsən bəy Ağa­yev və başqaları əsl mətbuat fədailəri idi. 1937-ci ildə repressiya qurbanı ol­muş publisist Xəlil İbrahim də həmin sıradandır. Ancaq onun haqqında bil­gilərimiz yetərli deyil. 

– Doğrudur. Aparıcı sütunları adları çəkilən və çəkilməyən şəxsiyyətlər olan demokratik yönümlü mətbuat orqanla­rı xalqı narahat edən problemlərə həs­sas yanaşır, həllini gözləyən məsələlərə toxunur, azadlıq, istiqlalçılıq, türkçülük ideyalarını təbliğ edir və bir növ siyasi maarifçilik işi aparırdı. "Açıq söz" qəzeti 1918-ci ilin 4 yanvar tarixli sayında ilk dəfə olaraq cümhuriyyətçilik fikrini or­taya qoyaraq, qurulacaq dövlətin ideoloji təməl prinsiplərini açıqladı: "Türkləş­mək, islamlaşmaq, müasirləşmək" şüarı­nı müdafiə edirik..." 

Çeşidli mətbu orqanlar arasında daha geniş oxucu auditoriyasına Azərbaycan Cümhuriyyətinin fəaliyyəti ilə bağlı nəşr­lər malik idi. Çünki bu tip mətbu orqanlar zəngin tarixi ənənələrə, özündən əvvəlki milli mətbuat nümunələrinə əsaslanırdı­lar. 

Sizin xatırlatdığınız Xəlil İbrahim “Azərbaycan” qəzetinin rus dilində nəşri­nin redaktoru, tənqidçi, teatrşünas və tər­cüməçi idi. Çiynində daha çox yükü daşı­yan, cəfakeş maarifçi olub. Bu günlərdə mənim tərtibatımda onun məqalələrindən ibarət olan yeni bir kitab ictimaiyyətə təqdim edildi. Kitabın adı “İstiqlal ya­zıları”dır. Ona görə ki, burada tamamilə istiqlala, müstəqilliyimizə yönəlmiş yazı­lar var. Bunlar Xəlil İbrahimin “Azərbay­can”, “Açıq söz”, “İqbal”, “Kommunist” qəzetlərində çap olunmuş məqalələridir. Onun “Kommunist” qəzetində Şuşaya, bu əzəli yurdumuzun milliləşməsi yönü­mündə aparılacaq islahatlara dair yazıları da var. 

Həmin dövr Azərbaycanda çox mürəkkəb siyasi təbəddülatlarla xarak­terizə olunur. Bir tərəfdən Stepan Şa­umyanın başçılıq etdiyi Bakı Xalq Ko­missarları Sovetinin "Qızıl Qvardiyası" yaranmış şəraitdən istifadə edərək Bakı, Quba, Şamaxı, Salyan, Kürdəmir kimi şəhər və qəsəbələri dağıdıb viran qoyaraq Gəncəyə doğru hərəkət edir, digər tərəf­dən isə Zəngəzuru işğal edib Qarabağa hücum edən Andranik də Gəncəyə hücu­ma hazırlaşırdı. 

Qarabağın azad olunması, Azərbay­can və Türkiyənin milli hərbi qüvvələ­rinin, çoxsaylı könüllülərinin qatıldığı Qafqaz İslam Ordusunun Gəncədən başlayan ilk hərəkatı barədə də Xəlil İbrahim yazıb. Qarabağda ermənilərin silahlanması, Azərbaycan əhalisinə qar­şı törədilən soyqırımıları ilə bağlı onun yazıları diqqət çəkir. Şuşa təmizlənəndə Xəlil İbrahim özü də orada idi və tarixi hadisəyə biganə qala bilməzdi. 

Oktyabr ayının 6-da həmin əməliy­yata başlanıldı və ayın sonunda uğurla yekunlaşdı. Həmin vaxt Xəlil İbrahimin “Azərbaycan” qəzetində 4 yazısı çap olunub ki, hamısını həmin kitaba daxil etmişəm. O yazılarda xeyli maraqlı fakt­lar var… Şuşanın giriş qapısında tağlar yaradılır. Qafqaz İslam Ordusu həmin şərəf tağlarının içərisindən keçir. Ermə­nilər də silahlarını təhvil verib bu keçi­di izləyirlər. Sanki Vətən müharibəsində 44 günlük Zəfər Yürüşümüzün başqa bir variantı 1918-ci ildə yaşanıb. Qafqaz İslam Ordusu hərəkatı, Türkiyə və Azər­baycanın milli qüvvələrinin birliyi qürur yaradır. 

– Akif müəllim, istiqlal dövrü mətbuatından da göründüyü kimi, Azərbaycan və Türkiyə tarixin bir çox dönəmlərində birlikdə olublar. Bildiyi­miz qədərincə, Çanaqqala və Sarıqa­mış döyüşlərində bizim soydaşlarımız da yaxından iştirak edib və şəhid olub­lar. 

– Elədir ki, var. Mən bu barədə “Sa­rıqamış əsirlərinin dramı” kitabında yaz­mışam. Balkan əməliyyatı başlayanda azərbaycanlılar ora gedib Qafqaz könül­lüləri birlikləri yaratmışdılar. Çanaqqa­ladakı məzarlıqlara baxdıqda görürük ki, ora Təbriz, Gəncə, Tiflis və Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin adları qeyd olunub. Fakt budur. Bu, əsl qardaşlıq yardımlaş­ması idi… 

“Nargin adasında türk əsgərləri” ki­tabımda yazmışam ki, Birinci Dünya savaşında Qafqaz cəbhəsində əsir götü­rülən türkləri Nargin adasına gətirirdilər. Oradakı əsir barakları indi də qalır. Tür­kiyədən TRT, NTV kimi kanallar gəlib film çəkiblər. Mən də o filmlərdə iştirak edib faktlar açıqlamışam. Qafqaz cəbhə­sində əsir götürülən əsgər və zabitlər Türk Ordusu üçün əhəmiyyətli olduğuna görə İstanbulda və yaxud Bakıda olan müəyyən milli-mədəni mərkəzi qurum­lar onları arayıb-axtarırdılar. Deyirdilər ki, bəs, bizim ordumuzdan filan yüzba­şımız, minbaşımız Nargin adasındadır. Bakıya gəlib siyahı əsasında onları tapır, qayıqlara mindirib gətirirdilər İsmailiyə mehmanxanasına. Orada onların libasla­rını dəyişirdirərək, saxta pasport düzəldir və Astaradan, İran üzərindən keçirirdilər Türkiyəyə. Bizimkilər də onlara hər cür yardımçı olurdular. Yəni bu, qardaş köməyi idi. Türkiyə–Azərbaycan müna­sibətlərində bu köklər də var. Qürur du­yulası tarixidr.

– Həmin dövrün mətbuatında 31 mart soyqırımı necə əksini tapıb?

– Mənim 15 il bundan əvvəl çap et­dirdiyim kiçikhəcmli bir kitabımda 31 Mart soyqırımı ilə bağlı hadisələrdən danışılır. Xəlil İbrahimin də bir neçə məqaləsi orada yer alır. O, həyəcanlı şə­kildə soyqırımını anladıb və “Birlik tələb olunur, birləşəyin”, – deyə haray çəkib. Eyni zamanda, əhalini şayiələrə uyma­mağa, təmkinli olmağa səsləyib. Martın 18-i gecə 46 nəfər müsəlman əsgəri ilə Qırmızı Qvardiya arasında baş vermiş hadisədən dolayı şəhərdə böyük həyəcan yarananda “Vətəndaşlar, rahat və sakit olunuz”, – deyə əhaliyə müraciət edib. Azərbaycanın istiqlalı uğrunda təmkinli şəkildə mübarizə aparmağa səsləyib. 

31 Mart soyqırımı həm də Azərbay­can mətbuatının soyqırımı idi. Anadil­li mətbuat orqanlarımızın ən sonuncu nömrəsi 1918-ci ilin 30 martında çıxıb. Ondan sonra düz 5 ay yarım – sentyabr 15-nə, Bakı işğaldan azad olunana qə­dər Azərbaycan dilində milli məfkurəyə xidmət edən qəzet nəşr olunmayıb. Ye­ganə “Hümmət” qəzeti olub. O qəzetdə Nəriman Nərimanovun Şaumyana çox sərt cavabları, Daşnaksütyun partiyasına ittihamları var. Anadilli nəşrlər tədricən bərpa edilib. 

– Araşdırmaları davam etdirirsi­nizmi? 

– Bildiyiniz kimi, mən həm də “Şərq” qəzetinin təsisçisi və baş redaktoruyam. Gündəlik qəzet nəşr etmək vaxt tələb edir. Rəqəmsal jurnalistikaya keçid pro­sesi sürətlə gedir. O baxımdan çalışırıq ki, işin ahəngini pozmayaq. Eyni zamanda, saytımız aktiv şəkildə fəaliyyətini davam etdirir. YouTube kanalımız da var. Yalnız həftəsonu çalışıram ki, mətbuatımızın tarixi örnəklərinə nəzər yetirim. Cüm­huriyyət dövründə informasiya siyasəti və informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı araşdırmalara başlamışam. Maraqlıdır ki, cümhuriyyət dövründə informasiya siyasəti necə olub. Deməli, Azərbaycan milli hakimiyyətinin tərkibində Mətbuat bürosu var idi. Fəaliyyəti işıqlandırılma­yıb. Büroya müxtəlif materiallar gəlirdi, onların nə dərəcədə həqiqətə uyğun ol­ması, hansı siyası qüvvənin maraqlarına xidmət etməsi barədə qeydlər edilirdi. Bax, həmin qeydlər əsasında cümhuriy­yət dövründə informasiya təhlükəsizliyi mövzusunun üzərində işləyirəm. Araş­dırmaları sistemləşdirib çapa verəcəyəm. 

– Maraqlı müsahibə üçün sağ olun.

Qələmə aldı:
Əli NƏCƏFXANLI, “Xalq qəzeti”