Bizim ən böyük sərvətimiz bizim mədəni irsimizdir. Bizim ədəbiyyatı­mız, poeziyamız, musiqimiz, təkrarsız, nadir xalçaçılıq məktəbimiz, təsviri sənətimiz memarlıq abidələrimizdir. Bu mədəni irs bizi millət kimi qoru­yub saxlayır. Bu gün bu mədəniyyəti qorumaq, saxlamaq, təbliğ etmək hər birimizin mənəvi borcudur.

Mehriban ƏLİYEVA
Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti

Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondu­nun prezidenti Mehriban xanım Əliyeva haqqında yazmaq və fikir söyləmək böyük məsuliyyət tələb edir. Bu gün ölkənin ic­timai həyatında adı bütün sahələrə nüfuz etmiş birinci xanım barəsində, ölkə daxi­lində və xaricində onun geniş fəaliyyətini əks etdirən çoxsaylı kitablar və məqalələr nəşr olunub. Mehriban Əliyevanın mil­li-mənəvi dəyərlərin qorunması istiqamə­tində ölkəmizin hər yerində, o cümlədən Gəncədə həyata keçirdiyi genişmiqyaslı layihələri, Birinci xanımın fəlsəfi fikirlə­rini və onun gələcək dəyərlərini başa düş­mək üçün daha ətraflı məlumatların veril­məsi vacibdir.

Bir insan ömrü dahi şəxsiyyətlərin həyata keçirmək istədiyi xeyirxah işlərin başa çatdırılmasına bəs etmir, nə qədər çalışsan da vaxtın azlığı qalib gəlir. Bu baxımdan yaradılan Heydər Əliyev Fondu bu dahi şəxsiyyətin həyata keçirmək istə­diyi layihələri realizə etmək məqsədi ilə yaradılmışdı. 

Fonda rəhbərlik edən Mehriban xanı­mın 20 il ərzində həyata keçirdiyi layihələr dahi rəhbərin tövsiyələrinin bir qismini yerinə yetirmək, xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin araşdırılması, dünya mə­dəniyyətində əvəzsiz yerini, millətinin onurğa sütunu olan elm və təhsilin inkişaf etdirilməsi, torpağını, suyunu, havasını qo­rumaq naminə gördüyü işlər hər birimizə məlumdur və bunların izahlı formada təhlil edilməsi biz alimlərin borcudur.

Milli-mənəvi dəyərlərin tədqiq edilmə­si hər bir xalqın mədəniyyətinin inkişafın­da, onun milli şüurunun formalaşmasında mühüm rol oynayır. Tarixən xalqın mil­li-mənəvi irsini, mədəni dəyərlərini qoru­yub saxlamaq və gələcək nəsillərə ötür­mək görkəmli şəxsiyyətlərin adı ilə bağlı olmuşdur.

Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiy­yətə gələrkən dövlət dilinin elmi əsaslarla tədqiq edilməsini Elmlər Akademiyasında çıxış edərkən dilçi alimlərə ünvanladı və bir il möhlət verərək, bu haqda fikirlərini bildirdi: “Xalqın, millətin ana dili olmazsa, onun haqqı yoxdur ki, Vətən, nə də dövlət haqqında qərarlar və müzakirələr həyata keçirsin”.

Mehriban xanım fonda rəhbərlik etdi­yi dövrdə Azərbaycan dilinin müqayisəli tədqiqi və tarixi köklərinin araşdırılması sahəsində böyük layihələr həyata keçir­mişdir.

Müasir dövlətimizin Azərbaycan di­limiz kimi möhkəm mənəvi əsaslar üzə­rində qurulduğunu söyləyən Mehriban Əliyevanın çoxşaxəli fəaliyyətinə nəzər salsaq, onun bu dəyərlərin qorunub saxla­nılmasına göstərdiyi böyük diqqət və qay­ğının şahidi olarıq.

Mehriban xanım əsrlər boyu xalqı­mızın milli varlığının və özünəməxsus­luğunun ifadəsi kimi formalaşmış zəngin mənəvi irsini, milli düşüncə və dəyərlər sistemini, intellektual mülkiyyətini yad tə­sirlərdən qorumaq, zəngin mədəniyyətini bəşər miqyasında təbliğ etmək kimi çətin və şərəfli vəzifənin öhdəsindən layiqincə gəlir. Onun təşəbbüsü və dəstəyi sayəsin­də Azərbaycanın bir çox qədim tarixi, dini və mədəni abidələrin qorunması və bərpa edilməsi sahəsində mühüm işlər həyata ke­çirilmişdir. 

Milli-mənəvi dəyərlərimizin xaricdə, eləcə də ölkəmizdə mütəmadi təbliğ olun­ması onun dünyaya bəyan etdiyi yüksək tolerantlıq mədəniyyətinin nümunəsidir. Onun fəaliyyəti nəticəsində milli-mədəni incilərimiz muğam, kəlağayı, aşıq musiqisi və s. bir-birinin ardınca bəşəriyyətin qey­ri-maddi mədəni irsi siyahısına salınır. 

Qədim tarixə malik xalqımızın mil­li-mənəvi dəyərlərinin mənimsənilməsi və özününküləşdirilməsi ermənilər tərəfindən uzun illərdi ki, həyata keçirilir. Fondun ən önəmli fəaliyyətindən biri də ermənilərin bu niyyətlərinin ifşa olunması və digər mühüm layihələrdir.

Azərbaycanın birinci xanımı Gəncə və gəncəlilərdən də qayğısını əsirgəmə­yib. Fondun təşəbbüsü ilə şəhərimizdə milli-mənəvi dəyərlərin qorunması sahə­sində böyük layihələr həyata keçirilib, qə­dim məscidlərimizin bərpası, yeni məscid komplekslərinin inşası bu baxımdan mü­hüm əhəmiyyət kəsb edir.

Gəncə abidələri xalqımızın uzaq və qa­ranlıq keçmişinin öyrənilməsində müstəs­na əhəmiyyətə malikdir. Heydər Əliyev Fondu Gəncə şəhərində yerləşən tarixi mədəniyyət abidələrinin bərpasına xüsusi önəm verir. Şəhərimizdəki Cavad xan və Comərd qəssab türbələri, Gəncə memarlı­ğının incilərindən hesab edilən Şah Abbas məscidinin təmir olunması fondun həyata keçirdiyi xeyirxah layihələrdəndir.

1804-cü ildə Gəncə qalasını tutmaq istəyən rus işğalçı qoşunları ilə son nəfəs­lərinədək qəhrəmancasına vuruşan Cavad xan oğlu Hüseynqulu xan ilə birgə şəhid­lik zirvəsinə yüksəlirlər. Döyüşdən son­ra Cavad xan və oğlu Cümə məscidinin həyətində yerləşən Xan qəbiristanlığında dəfn edilirlər. Sovet hakimiyyətinin sonra­kı illərində Cavad xanın məzarını itirmək məqsədilə qəbiristanlıq ərazisində müxtə­lif təyinatlı tikililər inşa edilir. 1962-ci ildə aparılan qazıntılar zamanı təsadüfən Cavad xanın baş daşı və məzar yeri tapılır. Xanın nəşi Səbzikar qəbiristanlığına aparılaraq, orada qorunub saxlanılır, 1990-cı ildə Ca­vad xanın nəşinin qalıqları Gəncə əhalisi­nin tələbi əsasında öz əvvəlki yerində dəfn edilir və üzərində qranitdən abidə qoyulur.

Prezident İlham Əliyevin sərəncamı əsasında, 2005-ci ildə Heydər Əliyev Fon­dunun dəstəyi ilə Gəncə memarlıq üslubu­na uyğun olaraq xanın qəbri üzərində türbə ucaldılır. Əsrlər boyu Cavad xan haqqında məlumatlar təhrif olunmuşdur. Mehriban xanımın xalqına olan qayğısının nəticə­sidir ki, Cavad xan tarixdə layiq olduğu yeri almış və şəhərimizə gələn qonaqlar ilk növbədə xanın türbəsini ziyarət edirlər. Bütün buna görə gəncəlilər Mehriban xa­nıma daim minnətdarlıq hissi bəsləyirlər.

Nizami yurdu qədim Gəncə tarixi abi­dələrlə öz qədimiliyini və möhtəşəmliyini əsrlərdir ki, qoruyub saxlamaqdadır. Tarixə şahid olan bu abidələr sırasında yan-yana yerləşən, qədim Gəncə memarlığı üslubun­da Şərqin böyük memarı və riyaziyyatçı­sı olan Şeyx Bahəddinin layihəsi ilə inşa olunmuş Şah Abbas və Uğurlu xan karvan­saralarının xüsusi yeri var.

Şərqin əsas ticarət yolu (İpək yolu) üstündə yerləşən Gəncə öz karvansaraları ilə səyyah və tacirləri hər zaman heyran qoyub. Tarixçilər də onu qibtə hissi ilə xatırlayıblar. Bu baxımdan Gəncənin mad­di-mədəni abidələri içərisində Şah Abbas karvansarayı hər zaman gözəlliyi ilə seçi­lib.

Şah Abbas karvansarayı XVII-XVIII əsrlərdə Gəncədə ən nüfuzlu karvansaray hesab edilib. Bişmiş qırmızı kərpicdən ya­radılan karvansaraydan Çökək hamama və Şah Abbas məscidinə yeraltı yol olub.

Şah Abbas karvansarayı bazara yaxın ərazidə inşa edildiyindən tacirlərin gətirdi­yi malların bazarlara daşınmasını asanlaş­dırırdı. 

Memarlıq quruluşuna görə diqqət­çəkən daha bir məkan yaxınlıqdakı Çökək hamamdır. Hamamın əsas təyinatı məsci­də namaz qılmağa gələn müsəlmanların dəstəmaz almasına şərait yaratmaq olub. 

Şah Abbasın əmri ilə tikildiyi üçün el arasında ona Şah Abbas hamamı da de­yirlər. Çökək hamam adlandırılması isə onun çökəkdə yerləşməsindən irəli gəlir. Belə ki, suyun təzyiqini təmin etmək üçün hamam çökəkdə inşa edilib. Şəhərə gələn qonaqlar, dindarlar bu hamamdan yarar­lanıblar. 

2002-ci ildən “Çökək hamam” bey­nəlxalq əhəmiyyətli mədəniyyət abidəsi statusu alıb və Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə UNESCO tərəfindən müha­fizə olunur.

2013-cü ildə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə abidə təmir olunub. Yenidənbər­pa zamanı tarixi orijinallığı saxlanılmış, əvvəlki tikinti materiallarının oxşarından istifadə edilmişdir. 

Şah Abbas karvansarayının yaxınlı­ğında Uğurlu xan karvansarayı yerləşir. Mənbələrdə deyilir ki, Gəncə bəylərbəyi Murtuza Qulu xan Ziyad oğlunun qardaşı oğlu Uğurlu xanın vəsaiti ilə memar Şeyx Bahəddin Məhəmməd Amilinin planı üzrə nisbətən kiçik həcmli karvansaray tikilmiş və xan nəslinə məxsus olmuşdur.

Uğurlu xan bir siyasi xadim və sərkər­də olmaqla yanaşı, istedadlı şair və Divan sahibi kimi də şöhrət qazanmışdır. Şeirlə­rinin əksəriyyəti fars dilindədir. Müsahib Gəncəvinin Azərbaycan türkcəsində yaz­dığı cəmi iki qəzəli bu günümüzə gəlib çatmışdır. Hazırda dünyada ona məxsus Divanın üç nüsxəsi mövcuddur.

Prezident İlham Əliyevin müvafiq göstərişlərinə əsasən, Şah Abbas və Uğurlu xan karvansarayları əsaslı şəkildə əvvəlki görkəminə uyğun və müasir infrastrukturla təmin edilməklə yenidən bərpa olunub, ət­raf ərazi abadlaşdırılıb.

Tarixi mənbələr göstərir ki, çoxəsrlik tarixə, ulu ənənələrə və zəngin bədii təsvir vasitələrinə malik olan Azərbaycan me­marlığının özünəməxsus səciyyəvi xüsu­siyyətlərini özündə əks etdirən bu karvan­saray ən nüfuzlu qonaqların qəbulu üçün nəzərdə tutulub. Gəncə şəhərinin tarixi karvansaraylarının bərpasından sonra bu məkanlar yenə qonaqpərvərlik irsimizin təbliğində, turizm məqsədləri üçün istifa­dədə mühüm rol oynayır.

Gəncənin ən qədim abidələrindən olan VIII-IX əsrlərə (bəzi mənbələrdə VII əsrin 30-40-cı illərinə) aid edilən Comərd qəs­sab türbəsi özünəməxsus memarlıq üslubu ilə fərqlənən abidələrdəndir.

Gəncə sakinlərinin yaddaşında əfsanə şəklində qorunub saxlanan Comərd qəssab barədə müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Comərd haqqında çoxlu sayda əfsanə və rəvayətlər bu gün də Gəncənin yerli sa­kinləri arasında dolaşmaqdadır və hörmət əlaməti olaraq müsəlmanlar onun qəbri üzərində səkkizguşəli türbə də ucaltmışlar.

Hazırda Comərd qəssabın məzarı Gən­cə çayının sağ sahilində, İmamzadə komp­leksinin cənub istiqamətindən 1500 metr aralıda yerləşir. Baxımsız vəziyyətdə qalan türbədə tikinti işləri 2004-cü ildə Heydər Əliyev Fondu tərəfindən həyata keçirilib. Comərd qəssabın qəbri üzərində əvvəlki türbənin bənzəri olaraq qırmızı bişmiş kər­picdən 8 tağlı, üzəri günbəzlə tamamlanan məqbərə inşa edilərək şəhər sakinlərinin ixtiyarına verilib. Bu gün Comərd qəssab türbəsi yerli əhali tərəfindən mübarək mə­kan kimi ziyarət olunur.

Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə Gəncə şəhərində yerləşən Həzrəti-Zey­nəb məscidi də əsaslı şəkildə yenidən təmir və bərpa olunaraq istifadəyə verilmişdir. Azərbaycan Prezidenti və birinci xanım 2006-cı ildə Gəncəyə səfərləri çərçivəsin­də Həzrəti Zeynəb məscidini ziyarət etmiş­lər. 

(ardı var)

Fuad ƏLİYEV,
akademik, 

Sara ƏZİZOVA,
kimya üzrə fəlsəfə doktoru