Güney Azərbaycanın qərbində, əyalət mərkəzindən 90 kilometr şimalında yerləşən Salmas mahalı Urmiya–Xoy və Xoy–Urmiya–Təbriz yolunun üstündə yerləşir. Şimaldan Xoy, cənubdan Urmiya, şərqdən Urmiya gölü və qərbdən Türkiyə Cümhuriyyəti ilə qonşudur.

Salmas şəhəri düzənlik ərazidə, dəniz səviyyəsindən 1350 metr yük­səklikdə yerləşir. 2,5 min kv.km ərazidə olan mahal 2 bölgədən– (Mərkəzi, Kuh­sar), 2 şəhərdən (Salmas, Təzəşəhər) və 7 rayondan (Zolaçay, Kərəsəni, Kanatbroj, Ləkistan, Çahrıq, Şapıran, Şınatal) ibarətdir. Ən böyük çayı Zola çayı su təminatda və kənd təsərrüfatın­da önəmli rol oynayır. Digər su qaynaq­ları mahalın qərbində olan Ərəvil, Sa­rıçiçək və Sarı Daş dağlarından axan çaylardır.

Salmas mahalında Azərbaycan türkləri yaşayır. Əhalisinin sayı 2016-cı ildə aparılan rəsmi siyahıyaalmaya görə, 180,7 min nəfər olub. Ötən əsrdə mərkəzi hökumətin siyasəti nəticəsində mahalın etnik tərkibinin dəyişdirilmə­sinə cəhd göstərilsə də, bu, demək olar ki nəticə verməyib. Burada az sayda kürd və xiristian da məskundur. 

Salmas mahalı və şəhərinin adı ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülüb. Bir sıra tarixçi və araşdırmaçı şəhərin adı­nın miladdan öncə VIII yüzillikdə hökm sürən Assur hökmdarı Salmasarla bağlı olduğunu bildirir. İbni Hoqəl 978-ci ildə yazdığı “Surətü-lərz” kitabında Salmas şəhərini abad, firavan şəhər kimi təsvir edib və burada daşdan hündür saray­ların tikildiyini qeyd edir. Müqəddəsi 985-ci ildə yazdığı “Coğrafiyayi-ərəbi” əsərində Salması çoxsaylı bazarları və daşdan inşa edilmiş hündür məscidləri olan şəhər kimi göstərib. Bəzi tədqiqat­çılar Salmas şəhərinin adının türkcə Solmaz sözündən götürüldüyünü iddia edir. 

Bir çox tarixçi isə türk kökənli “as və ya az” sözünə istinad edi: bu qədim və tanınmış türk tayfalarından birinin adı­dır. “As” sözü türklərin mifologiyasında önəmli yer tutan “Aşina”, yəni ana qurd, yol göstərən qurdu nişan verir. Arxeoloji tapıntılara söykənənlər Salmasda sak­ların yaşadığını bildirirlər. Onların fikrin­cə, Alp Ər Tunqa onların xaqanı olub və siyasi-hərbi çaxnaşmalarda Urmiya gölündəki adada öldürülərək basdırılıb.

1891-ci ildə Salmas şəhərində baş verən güclü zəlzələ nəticəsində şəhə­rin əksər hissəsi dağılıb, hazırkı şəhər xarabalıqların yaxınlığında inşa edilib. Azərbaycanın bir çox yerlərində olduğu kimi, Salmas şəhərinin adı da Pəhləvi sülaləsi dövründə dəyişdirilərək “Şah­pur” qoyulub. Ancaq 1979-cu ildən son­ra şəhərin adı yenidən özünə qaytarılıb.

Daban təpəsindən əldə edilən arxe­oloji tapıntılar bu yerin ən qədim yaşa­yış məskənlərindən biri olduğunu sübut edir. Aparılan araşdırmalarla, 14 min il öncə burada ilkin insan yaşayış məs­kənləri və əkinçilik nümunələri aşkar edilib. Tədqiqatçılar Azərbaycan Res­publikasının Füzuli rayonunda yerləşən Azıx mağarası ilə Salmas ətrafında olan yaşayış məskənlərində insan ya­şayışının eyni dövrdə başladığını bildi­rirlər.

Ötən əsrin əvvəllərində Azərbayca­nın bir çox yerlərində baş verən soyqırı­mı Salmasda da olub. Güney Azərbay­canda “Cilovluq hadisəsi” kimi tanınan qırğında Qərbi Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində qətliamlar törədən ermə­nilər Salması da yağmalayıb və minlər­lə insanı qətlə yetiriblər.

Salmas mahalının iqtisadiyyatı, əsasən, əkinçilik və maldarlıq üzərində qurulub. Kiçik sənaye müəssisələri və fərdi müəssisələr də fəaliyyət göstərir. Sənaye şəhərciyində əsasən metal və qida məhsulları istehsal edilir. Mahalda əl işləri sənayesi insanların məşğullu­ğunda əhəmiyyətli rol oynayır. Mineral patron, gip daşı, traverten kimi mad­dələr ixrac edilir. Kənddə isə istehsal edilən əsas məhsullar buğda, arpa, şəkər çuğunduru, tütün, noxud, lobya, yemiş, kartof, qarpız, albalı və qozdur. Ərazi nisbətən dağlıq olduğundan bu­rada geniş və zəngin otlaqlar var və maldarlıq inkişaf edib. Ağartı məhsulları başqa bölgələrə də ixrac edilir. Arıçılıq da geniş yayılıb və əldə edilən keyfiy­yətli bal ölkənin başqa bölgələrinə gön­dərilir.

Güney Azərbaycanın başqa böl­gələri kimi, Salmasda da əl işləri sə­nayesi geniş yayılaraq, bir çox ailə­nin gəlir mənbəyinə çevrilib. Burada, əsasən, xalça, kilim, həsir, cecim, zilu, səbəttoxunur, ipliklər hazırlanır, kera­mika malları düzəldilir. Xüsusilə kənd əl işləri ilin soyuq aylarında əhalinin əsas məşğuliyyətlərindən sayılır. Şəhərdə bu işlər fərdi sexlərdə aparılır.

Salmas şəhəri XX əsrdə Güney Azərbaycanın siyasi tarixində önəmli rol oynayıb. Məşrutə Hərəkatında və 1945-ci ildə Milli Hökumətin qurulma­sında mahal bir sıra sahələrdə birinci olub. Məşhur inqilabçı, İranda ilk elek­tirik mühəndisi Heydər xan Əmioğlu da salmaslıdır.

Salmas mahalında tarixin müxtə­lif dövrlərinə aid olan yüzlərlə abidə, təpə, qəbiristanlıq və s. mövcuddur. Kiçik haftaxan, Qara qışlaq, Bilqeys dağı, Ağ ziyarət, Təzə şəhər, Dərşək, Şirəçi, Gavur çiçək, Şeydan, Vərdan, Təmrab, Qabaq tətələri, Şor göl, Hədər məkanları, Gavur, Çehriq qalaları, Xan taxtı daş yazıları və s. keşmişin qiymətli yadigarlarıdır. Salmasda Antik təpələrin arxeologiya araşdırmaları bu şəhərin müxtəlif dövrələrdə yaşayış mərkəzi olduğundan xəbər verir. Onlardan əldə edilən tarixi əşyalar bölgədə şumerlər zamanından mədəniyyətin mövcud ol­duğunu, sonralar Qutti, Hurri, Manna və Urartunun bu torpaqlarda iz burax­dığını göstərir.

Salmas mahalının görməli və gəz­məli yerlərindən bir neçəsi aşağıdakı­lardan ibarətdir: Koroğlu hədər qalası, Köhnəşəhər imamzadası, İmamzada Bərgüşad, Xorxora şəlaləsi, Urmiya gölü ətrafı təbii gəzinti yerləri, Təmər şəlaləsi, Çehriq qalası, Acvac kəndi və orada yerləşən Yarıq qala; Zolaçay dərəsi, Çiçək gölü, Ağ Ziyarət gölü, İsti su bulaqları, Xan taxtı qaya yazıları, 9 min illik tarixi olan Əhrəncan qalası, Muğancıq qalası, Şeyx hamamı və s.

Hazırladı:
T.RÜSTƏMLİ
XQ