“Forerin evi” taxtadan, alman memarlıq üslubuna xas elementləri olan yaraşıqlı bir binadır. İlk baxışda küçədəki digər tikililərdən o qədər də seçilmir. Çünki eyvanları oyma sənəti ilə işlənmiş, taxta darvazaların yuxarı hissəsində sahibinin adı həkk olunmuş bu cür evlər Göygöl rayonunda az deyil. Konkret bu evə gəldikdə isə o vaxt alman Forer qardaşlarının malikanəsi olub. 

Qısaca məlumat verim ki, Forerin adı bu rayonda şərabçılığın tarixi və inkişafı ilə bağlıdır. 1850-ci illərdə Forer soyadlı bir nəfər Helenendorfdakı (Göygöl şəhə­rinin keçmiş adı) həyətində üzüm becə­rib, şərab çəkirmiş. Deyilənə görə, içkiyə də meylli adam imiş. Yadımdadır, uzun illər rayon memarlıq və tikinti şöbəsinə rəhbərlik etmiş, Göygölün tarixini yax­şı bilən Fikrət İsmayılov deyirdi ki, XIX əsrdə bir qrup avropalı rayonda qonaq olarkən həmin Forer haqqında onlara məlumat verirlər. Qonaqlar da onu axta­rıb tapırlar. Forer onları içkiyə qonaq edir və şərab çox xoşlarına gəlir. 

Qonaqlar həmin şərabdan alıb Avro­paya aparırlar. Forerin şərabının şöhrəti hər yerə yayılır. Forer artıq xaricdə tanı­nır və onun kustar üsulla çəkdiyi şərab bir brendə çevrilir. Müştərisi çoxalan Forer isə həvəslənərək yeni boş torpaq sahələri alır və üzümlüklər salır. Sonra­dan isə 4 oğlunu da bu işə cəlb etməklə Avropada məşhurlaşan “Forer qardaşla­rı” səhmdar cəmiyyəti yaradır. Yeri gəl­mişkən qeyd edim ki, SSRİ dönəmində dünyanın 60-dan çox ölkəsinə özünün məhsullarını satan o zamankı Xanlar Şərab Zavodunun (indiki “Göygöl Şərab Zavodu”ASC) əsasını da alman Forer qardaşları qoyublar. 

...Forerin evinin arxadakı həyətinə, oradan da eyvanlı ikimərtəbəli binalar­dan birinin zirzəmisinə düşürük. Dəmir pilləkənlərlə aşağı düşdükcə hərarətin azaldığını hiss edirik. Sonra qarşımı­za uzun bir tunel çıxır, daha sonra sa­ğa-sola yollar ayrılır. Hansı yolun hara getdiyini ayırd etmək çətindir. Paralel istiqamətdə daha bir tunel, sonra daha bir neçə müxtəlif otaqlar... Sanki, bir labi­rintə düşmüşəm və düşünürəm ki, mənə Göygölün tarixi memarlıq abidələrinin daha yaxından tanıdılmasında böyük köməklik göstərən rayon icra hakimiyyə­tinin baş məsləhətçisi Vüqar Hüseynov, regional mədəniyyət idarəsinin rayon üzrə nümayəndəsi Nurəddin Babayev (BDU-nun jurnalistika fakültəsinin pro­fessoru, unudulmaz müəllimimiz Nurəd­din Babayevin nəvəsi), Heydər Əliyev Mərkəzinin direktoru Araz Mehdiyev, Gənclərin İnkişaf və Karyera Mərkəzinin rayon nümayəndəsi Raul Abbaszadə yaxşı ki, buradadırlar, geri qayıdanda da yolu onlar göstərirlər.

– Bura ki, əməlli-başlı bir şəhərdir, yeraltı şəhər, deyə heyrətimi gizlədə bilmirəm.

– Heç sakinlərin böyük əksəriyyəti bilmir ki, yaşadıqları şəhərdə yaraltı bir “şəhər” də var, – deyə Vüqar Hüseynov söhbətə aydınlıq gətirir, rayon icra haki­miyyətinin başçısı Elvin Paşayev eşidən kimi bura gəldi. Qapılar bağlı, içəri də keçmək mümkün deyildi. Çünki tullantı­lar, torpaq qalağı girişi tutmuşdu, həm də içəri qaranlıq idi. Dərhal göstəriş verdi, böyük bir iş başlandı. Buradan onlarla maşın tör-töküntü çıxarıldı, səliqə-səh­man yaradıldı, işıq xətləri çəkildi...

Hiss etdim ki, həm Vüqar Hüseynov, həm də bu gənc kadrların hər biri doğma rayonun, Göygöl şəhərinin tarixini dün­yaya tanıtmaq üçün başlanan işin, yeni turizm layihəsinin böyük fayda verəcə­yinə əmindirlər.

– Bilirsiniz, Göygöldə alman irsinin nümunələrini addımbaşı görmək müm­kündür. Lakin “bu şəhəri almanlar salıb” fikri ilə heç cür razılaşmıram, – V.Hüsey­nov dediklərini əsaslandırmağa çalışır: “Onlar 18-ci əsrin 20-ci illərində bu yer­lərə köçürülüblər. Nədir, burada insan yaşamırdı? Sözün deyilişinə fikir vermək lazımdır. Bəli, almanlar Göygöldə çox iş görüblər, şərabçılığın bünövrəsini qoyub­lar, unukal tikililəri olub, öz adət-ənənələ­rini yaşadıblar”. 

Təbii ki, icra hakimiyyəti nümayən­dəsinin dediklərində müəyyən həqiqət­lər var. Məsələn, 1941-ci ildə Mikoyanın təşəbbüsü, Stalinin göstərişi ilə burada yaşayan almanlar Sibirə və Qazaxıstana sürgün edildilər. Bir qədər keçmiş yerli sakinlər gördülər ki, ermənilər yavaş-ya­vaş həmin alman evlərini zəbt etməyə başlayıblar. Halbuki o dövrədək Göygöl­də bir nəfər də olsun erməni yox idi. Son­radan ermənilərin sayı o qədər artdı ki, onlar uzun illər rayonda rəhbər vəzifələr tutdular, hətta Qasparyan adlı birisi və­zifəcə birinci şəxs oldu.

...Rayonun sonuncu alman sakini­nin ev muzeyi də məndə qəribə hisslər oyatdı. Bu, Viktor Klaynın evi idi. Soruşa bilərsiniz ki, almanların hamısını 1941-ci ildə sürgün etdikləri halda Klayn bizim günlərə kimi bu şəhərdə necə qalmışdı? Məsələ burasındadır ki, milliyyəti qarışıq almanlara toxunmurdular, sürgün etmir­dilər. Viktorun anası alman, atası polyak idi. Elə Stalin repressiyasından sağ qur­tarmasının səbəbi də atasının milli mən­şəyi idi.

“Viktorun evi” necə var, eləcə də saxlanılıb. Qədim əşyalara, məişət qab­larına, az qala, 150 yaşı olan, kökdən düşmüş alman istehsalı olan pianino­ya, ibadət otağına, şərab çəlləklərinə, qurğularına heyranlıqla baxdım. Dedilər ölümündən bir qədər qabaq öz vəsiyyəti ilə buranı Cənubi Qafqaz Almanlarının Mədəniyyət Mərkəzinə çevirmişik. Ev Mədəniyyət Nazirliyinin balansındadır. 

1854-cü ildə almanlar tərəfindən inşa edilmiş “Lüteran” alman kilsəsində də olduq. Xeyli müddətdir ki, burada rayo­nun tarix-diyarşünaslıq muzeyi fəaliyyət göstərir. Amma görünür, bu yer muzey üçün müvəqqətidir. Çünki son dövrlərə kimi rayon polis idarəsinin yerləşdiyi di­gər tarixi memarlıq binası həm muzey, həm də digər eksponatlar nümayiş et­dirmək üçün daha əlverişlidir. Həm də 2017-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyinin ba­lansına verilmiş Heydər Əliyev, 22 ün­vanda yerləşən bu binanın bir hissəsin­də tarix-diyarşünaslıq muzeyi adı altında təmir işləri aparılmışdır. Baxdığım həmin hissədə bu gün alman irsi nümayiş et­dirilir. Halbuki burada ərazi böyükdür, qarşısında geniş həyəti də var. Yəni açıq səma altında muzey də yaratmaq olar. 

Yeri gəlmişkən, aparılmış arxeolo­ji tədqiqatlar zamanı rayon ərazisində eramızdan əvvəl ikinci minilliyin sonu – birinci minilliyin əvvəllərinə aid yaşayış məskənləri, kurqanlar və digər memarlıq abidələri aşkar edilmişdir. Hər yeri tə­mir olunduqdan sonra kilsədəki muzey eksponatlarını da bura gətirməklə həm alman irsini, rayonun qədim tarixini, orta əsrlər və müasir dövrünü, eləcə də Bö­yük Vətən müharibəsi dövrünü özündə əks etdirən ekspozisiya zallarının yara­dılması və beləliklə də Tarix-diyarşünas­lıq Muzeyinin bir ünvanda yerləşməsinə imkan yaranar. “Lüteran” alman kilsə­sində isə Alman Mədəniyyət Mərkəzinin yaradılması daha münasibdir. Burada xarici ölkələrdən gələn turistləri rayonun tarixi ilə daha yaxından tanış etmək olar. 

Onu da qeyd edək ki, Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən rayon ərazisində qeydiyyata alınmış 33 tarixi abidəni turist marşrutuna daxil etməklə turizm sahə­sinin zənginləşməsinə, eyni zamanda, digər iqtisadi sahələrin də inkişafına nail olmaq mümkündür. Elə yuxarıda təsvir etdiyimiz, “yeraltı şəhər” adlandırdığımız yerin turist marşrutuna salınması rayona xeyli valyuta qazandıra bilər? Almanlar öz keçmişinə hörmətlə yanaşan, onun­la qürurlanan, əcdadlarının qoyub get­dikləri irslə yaxından tanış olmağa can atan xalqdır. Niyə bu imkandan istifadə etməyək?

Məlumat üçün bildirim ki, ölkə prezi­dentinin tapşırığına əsasən, bölgənin tu­rizm mərkəzinə çevrilməsi istiqamətində rayonda ardıcıl iş aparılır. Bu sahənin in­kişaf perspektivlərinin müəyyən edilməsi üçün işçi qrupu yaradılmış, fəaliyyət pla­nı müəyyənləşdirilmiş və digər işlər hə­yata keçirilməkdədir. Daha çox yerli və xarici turist cəlb etmək üçün “Milli Yay­laq Festivalı”, Yeni ilin gəlişi ilə əlaqədar “Qış nağılı” kimi tədbirlər keçirilmişdir. Müxtəlif maraqlı işlərin həyata keçirilmə­si də nəzərdə tutulur.

Daha vacib bir məsələ. İşğaldan azad edilmiş Kəlbəcərə və Laçına gedən bir yolun da Göygöl rayonu ərazisindən keçməsini nəzərə alsaq, yuxarıda sada­ladığımız işlər də həyata keçdikdən son­ra həmin istiqamət üzrə hərəkət edən turistlərə bölgənin zəngin tarixini nüma­yiş etdirmək və onların vaxtının səmərəli keçməsinə imkan yaranmış olar.

Mədəniyyət Nazirliyinin yeni rəhbər­liyi tarixi-memarlıq abidələrinin qorunub saxlanması, mədəni irsin təbligi və belə­liklə də ölkəyə turist axınının güclənməsi istiqamətində müəyyən işlər görməyə başlayıb. Ümid etmək olar ki, Göygöl rayonunda yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələlər – tarix-düyarşünaslıq muzeyi­nin hərtərəfli təmirdən sonra bir ünvana köçürülməsi, kilsədə Alman Mədəniyyət Mərkəzinin yaradılması, alman izləri­ni qoruyub saxlayan zirzəminin turizm marşrutuna daxil edilməsi üçün müvafiq layihələrin hazırlanıb həyata keçirilmə­si rayonda turizmin inkişafına töhfəsini verəcəkdir.

Göygöl Azərbaycanın sirli-soraqlı, qədim tarixi olan bölgələrindəndir. Bura­da turizm marşrutlarını tədricən şaxələn­dirmək və həmin istiqmətlərdə müəyyən işlər aparmaq çox vacibdir. Qəzetimizdə vaxtaşırı bu barədə digər maraqlı yazılar veriləcək.

Hamlet QASIMOV, 
“Xalq qəzeti”nin bölgə müxbiri, 

Göygöl rayonu