“Dövlət iki şeydən sarsıla bilər: günahkar cəzasız qalanda və günahsıza cəza veriləndə”.
Heydər ƏLİYEV

Hələ Sovet İttifaqı dövründə ümummilli liderin 21 aprel 1978-ci il tarixdə qəbul edilmiş Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasının hazırlanmasında, qəbulunda və həmin konstitusiyaya Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında 73-cü maddənin daxil edilməsi ilə bağlı böyük xidmətləri olmuşdur. Bu, ümummilli liderin ana dili məsələsindəki prinsipiallığının nəticəsidir. 

Azərbaycan Sovet İttifaqı dövrün­də ana dilinə Konstitusiya səviyyəsin­də dövlət dili statusu verilmiş yeganə müsəlman respublikası idi. Başqa cür ifadə etsək, həmin dönəmdə Sovet İtti­faqının 15 respublikasından yalnız iki­sində – Gürcüstanın və Ermənistanın konstitusiyalarında dövlət dili haqqın­da maddə var idi. Digər respublikala­rın heç birinin əsas qanunlarında, o cümlədən, Baltikyanı respublikaların konstitusiyalarında belə bir maddə əks olunmamışdı.

Ümummilli liderin rəhbərliyi ilə ha­zırlanmış Azərbaycan SSR-in 1978-ci il Konstitusiyasının 33-cü maddəsin­də göstərilirdi ki, Azərbaycan SSR-də qadınlar və kişilər bərabər hüquqlara malikdirlər. Qeyd etmək vacibdir ki, Azərbaycan Sovet İttifaqının tərkibin­də olmasına baxmayaraq, məhz qadın hüquqları məsələsində dünyanın bir sıra aparıcı və demokratik ölkələrini üstələmişdi. 

Əsas Qanun respublikamızın hər bir vətəndaşına təhsil almaqda, seçdiyi ixtisas üzrə işləməkdə bərabər hüquq və təminatlar verir, hərtərəfli ahəngdar inkişaf üçün hər cür şərait yaradırdı. 

Ümummilli liderin 1969–1982-ci illərdəki əvəzsiz xidmətlərinə nəzər saldıqda bir daha aydın olur ki, Heydər Əliyev hələ o dövrdə böyük təcrübəsi və siyasi iradəsi sayəsində ölkəmizdə qanunçuluğun möhkəmləndirilməsinə nail olaraq müstəqilliyimizə zəmin ya­radan uzaqgörən və müdrik addımlar atmışdır.

Ümummilli lider 1993-cü ildə xalqı və dövləti böyük təhlükələrdən qoru­maq üçün xalqın təkidli xahişinə cavab verərək hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra ölkədə ictimai-siyasi sabitliyi, qanunçu­luğu bərpa etmiş, eyni zamanda insan hüquq və azadlıqlarının təminatına xid­mət edən hüquqi islahatların müəllifi ol­muşdur. Ulu öndərin müstəqil Azərbay­cana rəhbərliyi illərində bütün sahələrin inkişafında tərəqqi dövrü başlanmışdı. Məhz bu dövrdə ölkəmizin inkişafı və çiçəklənməsi üçün fundamental işlər görülmüşdü. 

Heydər Əliyev şəxsiyyətinin rəhbər­liyi ilə hazırlanaraq 12 noyabr 1995-ci il tarixdə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilmiş müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyası ölkənin gələcək inki­şaf prioritetlərini müəyyənləşdirməklə yanaşı, insan hüquq və azadlıqlarının təminatını dövlətin ali məqsədi kimi müəyyən etdi. Konstitusiyanın 48 mad­dəsi əsas insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına həsr olunmuşdur. 

Azərbaycan Respublikasının Kon-stitusiyası insan hüquqlarının təsbi­tində paternalizm konsepsiyasından qətiyyətlə imtina etdi. Əsas Qanunda insan hüquq və azadlıqları dövlət ha­kimiyyəti iradəsinin təzahürü kimi in­sanın mövcudluq faktı, insanın təbiəti ilə şərtlənən azadlıq ölçüsü kimi götü­rülməklə, insan hüquqlarının təsbiti və müdafiəsi təbii hüquq norması üzərin­də quruldu. 

Konstitusiyanın 24-cü maddəsinin ikinci hissəsində bildirilir ki, "hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozul­maz və ayrılmaz hüquqları və azadlıq­ları vardır". Bu müddəanın söykəndiyi fəlsəfəyə görə insan hüquqları onların normativ təsbitindən kənar və asılı ol­mayaraq mövcuddur və konstitusiya­mızda öz əksini tapmış əsas hüquq və azadlıqların siyahısına daxil olmaqla insan hüquqlarının qanunvericilikdə, xüsusilə, Əsas Qanun səviyyəsində pozitivləşdirməklə onların dəqiq hüquqi prosedurlar vasitəsilə lazımi müdafiəsi üçün prinsipial əhəmiyyət kəsb edir.

İnsan hüquqları sahəsində bey­nəlxalq standartları adekvat əks etdir­məklə yanaşı, Azərbaycan Respublika­sı Konstitusiyasının 12-ci maddəsinin ikinci hissəsində, eyni zamanda belə bir mütərəqqi müddəa nəzərdə tutulmuş­dur – "Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilir".

İnsan hüquqlarının konstitusiya təsbitinin əsasında duran mühüm prin­siplərdən biri də Əsas Qanunun 25-ci maddəsində əks olunmuş bərabərlik hüququdur. Belə ki, bərabərlik hüququ­nu təmin etmədən insanın bütün digər hüquq və azadlıqlarının real qorun­masına nail olmaq mümkün deyildir. Buna görə də konstitusiyanın 25-ci maddəsində göstərilir ki, hamı qanun və məhkəmə qarşısında bərabərdir. Kişi ilə qadının eyni hüquqları və azad­lıqları vardır. Dövlət irqindən, etnik mənsubiyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziy­yətindən, qulluq mövqeyindən, əqidə­sindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabər­liyinə təminat verir. İnsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, etnik, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaş­dırmaq qadağandır.

Konstitusiyada Azərbaycan Res­publikası vətəndaşlarının siyasi hüquq və azadlıqları da geniş təsbit olunmuş­dur. Seçki və dövlətin idarə olunmasın­da iştirak etmək hüququ bütün digər siyasi hüquq və azadlıqları ehtiva edən ən ümumi hüquqlardır. 

Konstitusiyada öz əksini tapmış di­gər siyasi hüquq və azadlıqlar arasın­da vətəndaşlıq hüququnu, cəmiyyətin siyasi həyatında iştirak etmək hüququ­nu, dövlət orqanlarına şəxsən və ya kollektiv surətdə şikayət və təkliflər göndərmək və bu orqanların fəaliyyəti­ni tənqid etmək imkanı verən müraciət hüququnu qeyd etmək olar. 

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası insan və vətəndaşla­rın sosial-iqtisadi və mədəni hüquq və azadlıqlarının təsbit edilməsində də prinsipcə yeni ideologiyaya əsas­lanır. Bu, ilk növbədə, onunla bağlıdır ki, vətəndaş cəmiyyətinin mənafeyinin dövlət mənafeyindən üstün olduğu elan edilir. Buna əsaslanaraq, Əsas Qanun mühüm hüquq olan mülkiyyət hüququna, o cümlədən əqli mülkiyyət hüququna təminat verir. Əmlakın tam müsadirəsinə yol verilmir. 

Ümummilli lider Heydər Əliyev göstərirdi ki, "bizim konstitusiyamız Azərbaycan Respublikasının tarixi ənənələrini, xüsusiyyətlərini əks etdirir. O, Azərbaycan Respublikasında de­mokratik hüquqi dövlətin qurulmasını, ölkəmizdə olan bütün vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını təmin edəcək­dir. Bu, bizim özümüzün Konstitusiya­mızdır, müstəqil Azərbaycan Respub­likasının Konstitusiyasıdır". Ulu öndər yazırdı: "Konstitusiya elə bir sənəddir ki, o, gərək uzun müddət yaşasın. Onun ömrü uzun olmalıdır. Konstitusi­ya elə bir sənəddir ki, o dövlətin təməl dirəklərindən birini təşkil etməklə yana­şı, uzunmüddətli proseslərə təsir gü­cünə malik olaraq həm bu günü, həm də gələcəyi tamamilə əks etdirə bilmə­lidir".

Konstitusiyanın 23-cü maddəsi Azərbaycan dilinin dövlət dili olması­nı özündə əks etdirir. Ümummilli lider söyləyirdi: "Dil ən böyük sərvətdir. Di­limiz zəngindir, çox ahəngdar dildir, dilimizin söz ehtiyatı çox böyükdür, şəxsən mən bu dili sevirəm. Ana dilini bilməyən tarixini bilməz". Ölkəmizdə bələdiyyələrin yaranması, formalaşma­sı və hüquqi bazası ümummilli liderin adı ilə bağlıdır. Belə ki, yeni konstitusi­yada seçkili bələdiyyə orqanlarının ya­radılması nəzərdə tutulmuşdur. Əsas Qanunun dördüncü bölməsi bütövlük­də yerli özünüidarəetməyə həsr olun­muşdur. Adıçəkilən bölmədə öz əksini tapmış 142-ci maddədə göstərilir ki, yerli özünüidarəni bələdiyyələr həyata keçirir. Bələdiyyələr seçkilər əsasında yaradılır. Bələdiyyələrin statusunun əsasları Konstitusiya ilə, bələdiyyələrə seçkilərin qaydaları isə qanunla müəy­yən edilir.

Ulu öndərin təşəbbüsü ilə 2 iyul 1999-cu ildə "Bələdiyyələrin statusu haqqında" Azərbaycan Respublikası­nın Qanunu və "Bələdiyyələrə seçkilə­rin qaydaları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 7 dekabr 1999-cu ildə "Bələdiyyə mülkiyyətinə əmlakın verilməsi haqqında" Azərbay­can Respublikasının Qanunu, 14 aprel 2000-ci il tarixdə "Bələdiyyələrin bir­gə fəaliyyəti, birləşməsi, ayrılması və ləğv edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu, habelə bələ­diyyələrlə bağlı digər qanunlar qəbul edilmişdir.

Müstəqil Azərbaycan Respublika­sının Konstitusiyası nəinki ölkənin, habelə xalqın dövlətçilik iradəsini, su­verenliyini ifadə edən hüquqi sənəd olmaqla, cəmiyyətin ictimai-siyasi ins­titutlarının fəaliyyətini, vətəndaş cəmiy­yətinin formalaşmasının və inkişafının hüquqi təminatçısı qismində çıxış edir. İlk dəfə olaraq konstitusiyada hakimiy­yətin yeganə mənbəyinin xalq olması prinsipi öz əksini tapmışdır. Həmçinin hakimiyyət bölgüsü – qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətləri kimi təsbiti­ni taparaq onların səlahiyyətləri, hüquq və vəzifələri müəyyən edilmişdir.

Prezident Heydər Əliyevin gərgin əməyinin bəhrəsi olan Konstitusiya­nın suveren Azərbaycanın müstəqillik yolunda daha inamla addımlamasın­da, mədəniyyətimizin və milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasında, əhali­nin rifahının yaxşılaşdırılmasında rolu danılmazdır. Əsas Qanunda öz əksini tapmış bir çox müddəalar, əslində, dahi şəxsiyyətin ideya və baxışlarının, hüquqi düşüncələrinin təcəssümüdür.

Ümummilli liderin hakimiyyətə ye­nidən gəldiyi gündən gördüyü işlərə nəzər saldıqda çox əhəmiyyətli bir in­kişaf dialektikasının şahidi oluruq. Belə ki, əvvəl dövləti yaratmaq, sonra şəx­siyyətin ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar hüquqlarına tə­minat verilməsi konstitusiyanın mühüm müddəalarından biridir. Bu müddəa hüquqi yardım almaq, məhkəmədə müdafiə olunmaq, vəkilin köməyindən istifadə etmək, məhkəmə qərarların­dan şikayət vermək, təqsirsizlik pre­zumsiyası hüququnu və digər hüquqla­rı əhatə edir. 

Ulu öndərin apardığı humanist si­yasət nəticəsində 1995-ci ildə amnis­tiya və əfv təsisatları bərpa edilmişdir. Ümummilli liderin hakimiyyəti dövrün­də 1996–2003-cü illər ərzində 7 amnis­tiya aktı qəbul edilmiş, əfv qaydasında 3091 şəxs müxtəlif cəzalardan azad edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Konsti­tusiyasının qəbulu ilə hüquq yaradıcı­lığı əhəmiyyətli dərəcədə fəallaşdı və qüvvədə olan qanunvericilik aktlarının konstitusion normalara uyğunlaşdırıl­masına başlanıldı.

Ölkəmizdə məhkəmə-hüquq sis­teminin müasirləşdirilməsi, bu kon­tekstdə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün səmərəli mexanizmlərin yaradılması, habelə qanunların aliliyinin təmin olunması üçün bir sıra mühüm addımlar atıldı. İslahatların hüquqi bazasının yaradıl­ması, insan hüquq və azadlıqlarının qorunması sahəsində mühüm sənəd­lər qəbul edildi, respublikamız müxtəlif konvensiyalara qoşuldu, qanunveri­cilik, icra və məhkəmə hakimiyyətinin qarşılıqlı fəaliyyətinin təmin edilməsi məqsədilə müvafiq tədbirlər həyata keçirildi. Cəmiyyətdə hüquq münasi­bətləri sisteminin xarakterində müsbət dəyişikliklər baş verdi, genişmiqyaslı məhkəmə-hüquq islahatları nəticəsin­də məhkəmə icraatının mahiyyətcə yeni modelinin yaranması prosesinə başlanıldı.

Ümummilli liderin təşəbbüsü ilə həmçinin 10 iyun 1997-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikası Konstitusi­yasının müddəaları əsasında işlənib hazırlanmış "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" Azərbaycan Respublikası­nın Qanunu qəbul olundu. Qanun ölkə­də üçpilləli məhkəmə sistemini nəzər­də tutur. Apellyasiya qaydasında işlərə baxılması prosedurunu özündə ehtiva edən prinsip də həmin Qanunla müəy­yənləşdirilir. Ölkəmizdə bu sistem üzrə yaradılmış məhkəmələr 1 sentyabr 2000-ci il tarixdən fəaliyyət göstərir. 

Azərbaycan Respublikasının Kon-stitusiyası əsasında 29 dekabr 1998-ci il tarixdə Naxçıvan Muxtar Respublika­sının Konstitusiyasının təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası­nın Konstitusiya Qanunu qəbul edildi. Ulu öndərin təşəbbüsü ilə 24 avqust 2002-ci il tarixdə keçirilmiş referen­dumda Əsas Qanun daha da təkmil­ləşdirildi və ilk dəfə olaraq Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (Ombudsman) təsisatının yaradılması ilə bağlı müddəalar öz əksini tapdı. 24 avqust 2002-ci il tarix­də Konstitusiyaya edilmiş dəyişikliklər mühüm əhəmiyyətə malik olmuş, həm­çinin Konstitusiya Məhkəməsinin fəa­liyyətinin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymasına imkan vermişdir. Belə ki, 2002-ci il Konstitusiya islahat­larından sonra ayrı-ayrı şəxslərə, məh­kəmələrə və Ombudsmana da Konsti­tusiya Məhkəməsinə birbaşa müraciət etmək hüququ verilmişdir. Şübhəsiz ki, bütün bunlar, ilk növbədə, Konstitusiya Məhkəməsinin timsalında hüquqların müdafiəsi üçün əhəmiyyətli bir vasitə­nin əldə edilməsi deməkdir. Xüsusilə də konstitusiya şikayətinin verilməsinin mümkün olduğu məsələlərin dairəsi daha geniş müəyyən edilmişdir. Təc­rübəyə əsaslanaraq deyə bilərik ki, fərdi şikayət institutu Konstitusiyanın aliliyinin təmin edilməsinin səmərəli vasitələrindən biri kimi insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi baxımından kifayət qədər effektiv imkanlar yaradır.

Bildirməyi zəruri hesab edirik ki, Konstitusiya Məhkəməsinin mövcud olduğu ölkələrin əksəriyyətində şi­kayətin predmeti yalnız iş üzrə tətbiq edilən və ya edilməli olan qanunun Konstitusiyaya uyğunluğu məsələsi ola bilər. Halbuki ölkəmiz daha mütərəqqi təcrübəni qəbul edərək konstitusiya şi­kayətinin predmetinə normativ hüquqi aktlarla yanaşı, məhkəmə və bələdiyyə aktlarının Konstitusiyaya və qanunlara uyğunluğunun yoxlanılmasını da daxil etmişdir.

Ümummilli liderin təşəbbüsü ilə 24 dekabr 2002-ci ildə qəbul edilmiş "Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçi­rilməsinin tənzimlənməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Konstitu­siya Qanunu tənzim etdiyi məsələlərin dairəsinə görə xüsusi önəm kəsb edir. Həmin Konstitusiya Qanunu Azərbay­canda insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsini "İnsan hüquqla­rının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında" beynəlxalq Konvensiya­ya uyğunlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Ümummilli lider qeyd edirdi ki, insan hüquqları olmayan ölkədə vətəndaşlıq hüququndan danışmaq yersizdir. Məhz insan hüquqlarının genişləndirilməsi cəmiyyətin inkişafına, demokratiyanın təntənəsinə şərait yaradır. Hər bir in­san azaddır, lakin hər bir vətəndaşın hüquqlarını ölkənin demokratik qanun­ları müəyyənləşdirir.

Müstəqil Azərbaycan Respublikası­nın qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri respublikada dövlət quruculuğu prosesi təşkil etmək idi ki, ümummilli lider bunu uğurla həyata keçirdi. İnsan, söz və din azadlığı – bunların hamısı demokratik, sivilizasiyalı cəmiyyətin yaranmasına inkan verən şərtlərdir ki, müstəqil Azərbaycan dövlətində məhz 1993-cü ildən başlayaraq, bu prinsip­lər bərqərar olmağa başladı. Ümum­milli liderin hakimiyyətə gəlişi ilə insan hüquqlarının qorunması üçün bütün təminatlar yaradıldı. Ulu öndər and iç­diyi kimi, Azərbaycan Respublikasının demokratik hüquqi dövlət kimi inkişaf etdirilməsinin təminatçısı oldu.

Heydər Əliyevin memarı olduğu müstəqil Azərbaycan bu gün də çox etibarlı və mübariz əllərdədir. Azərbay­can Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev ölkə rəhbərliyinə gəldiyi ilk illərdən başlayaraq, kompleks isla­hatlar həyata keçrilməklə, qanunverici­liyin təkmilləşdirilməsi, ordu quruculu­ğu və ümumiyyətlə, bütün sahələrdə iri addımlarla inkişaf mərhələsinə qədəm qoyuldu. Cənab Prezidentin böyük səyi nəticəsində ölkəmiz tamhüquqlu dövlət kimi dünya siyasi xəritəsində öz layiqli yerini tutmaqla, regionda söz sahibinə çevrildi.

Məhz Ali Baş Komandan İlham Əliyevin qətiyyəti və peşəkarlığı ilə 30 illik işğala son qoyuldu. Bu tarixi zəfər­lə məğlubiyyət damğasını üzərimizdən götürdük və bütün dünyada qalib döv­lət, qalib xalq kimi yenidən tanındıq, xalqımız qalibiyyət sevincini yaşadı.

Bu qələbənin müəllifi İlham ƏliyevinMüzəffər Ali Baş Komandanlığı ilə Azərbaycan Ordusudur. Azərbaycan Respublikası ordu quruculuğunu in­tensiv şəkildə həyata keçirən, müasir döyüş imkanlarına malik ölkə kimi 44 günlük Vətən müharibəsi ilə Azərbay­can Ordusunun tarixi qələbəsi ilə yad­da qaldı.

Ənvər SEYİDOV,
hüquq elmləri doktoru,yazıçı