Azərbaycan Səfəvilər imperiyası dağıldıqdan və Nadir şah Əfşarın qısamüddətli hakimiyyətindən sonra Çuxursəd bəylərbəyliyi ərazisində İrəvan və Naxçıvan xanlıqları meydana gəlmişdir. Şimali Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları da inzibati-ərazi quruluşuna görə mahallara, mahallar isə kəndlərə bölünmüşdür. 

İrəvan xanlığının yerləşdiyi coğrafiya haqqında rusdilli müəllif N.Dubrovin yazır ki, bu ərazi şimaldan Pəmbək, Şəmşəd­dil, Qazax sultanlıqları və Gəncə xanlığı, şərqdən Qarabağ və Naxçıvan xanlıqları, cənub və qərbdən isə İran və Osmanlı əraziləri ilə həmsərhəd idi. Rus ordusu­nun polkovniki S.Burnaşevin 1793-cü ildə Kurskda nəşr olunmuş “İranda Azər­baycan vilayətlərinin təsviri və onların si­yasi vəziyyəti” adlı əsərində Azərbaycan xanlıqlarının siyasi-coğrafi sərhədlərinin fasiləsiz müharibələr nəticəsində daim dəyişdiyi qeyd olunmuşdu.

Şimali Azərbaycan çar Rusiyası tərə­findən işğal olunduqdan sonra Rusiyanın maliyyə naziri qraf Y.Kankrinin Qafqaza göndərdiyi məmurlar tərəfindən tərtib olunmuş 4 cilddən ibarət olan “Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı əyalətlərinin statis­tika, etnoqrafiya, topoqrafiya və maliy­yə baxımından təsviri” adlı XIX əsrə aid mənbənin məlumatlarından aydın olur ki, İrəvan xanlığı məhsuldar Ağrı vadisini öz hüdudlarına almaqla şimaldan Şorəyəl, Pəmbək, Şəmşəddil, Qazax sultanlıqları, şimal-şərqdən Gəncə, şərqdən Qarabağ və Naxçıvan xanlıqları, cənubdan Xoy xanlığı, Maku xanlığı və Bəyazid paşalığı, qərbdən Kağızman və Qars paşalıqları ilə həmsərhəd idi. İrəvan xanlığının ərazisi ümumilikdə 11min kvadratverstə bərabər idi.

İ.Şopen isə yazır ki, İrəvan xanlığı qərbdə Arpaçaydan, Qızılkilsə kəndinin yanından şimaldan cənuba doğru uza­nır, sonra bir qədər şərqə tərəf dönmək­lə Arpaçayın aşağı axarı üzərindəki Hacı Bayramlı kəndinə doğru gedir, buradan çayı keçib qərbə doğru uzanır və Qəbir­dağ silsiləsinə çatır. Burada sərhəd Arazı keçir və həmin dağ silsiləsi ilə şimal-qər­bə tərəf – Koroğlu dağına qədər uzanırdı. Sonra əvvəlcə şimal-şərqə, daha sonra isə azacıq şimala dönməklə, su paylanan yüksəkliyə – Kiçik Ağrıya, bundan sonra isə şimal-qərbə – Araza qədər uzanırdı. 

Burada Arazın sərhəddini kəsərək Naxçıvanı Şərur düzənliyi ilə ayıran dağ silsiləsi ilə uzanır, daha sonra Gözəldərə dağ silsiləsi ilə Zəngəzur dağlarının şimal parçası ilə Göycə gölünü və onun şərqin­dəki dağları öz içərisinə alırdı. Bundan sonra isə xanlığın sərhədləri Pəmbək dağlarını və Alagözün şimal yamacını Ar­paçayla birləşdirən xətlə Bazarcıq kəndi­nin üstündən keçərək Qızılkilsə kəndinə qədər gəlib çatırdı.

Qərbi Azərbaycanın böyük bir hissəsi­ni əhatə edən Naxçıvan xanlığı da Zəngə­zur kəndindən başlayaraq, Araz çayı vadi­sinə qədər uzanırdı. Xanlıq şimal-şərqdən Dərələyəz dağları, cənub-şərqdən İlan­lıdağ, şimal-qərbdən isə Böyük və Kiçik Ağrı dağları ilə əhatə olunmuşdu. Naxçı­van xanlığı İrəvan, Qarabağ, Xoy və Maku xanlıqları ilə əhatə olunmuşdu. S.Zelinski Naxçıvan xanlığının xarici görünüşünü təsvir edərək yazırdı: “Susuz şoran çöl­lər, müxtəlif formada olan dağ qayalıqla­rı, dərə-təpəli sahələr, gözəl otlaq yerləri, təsəvvüredilməz düzənliklər, səs-küylü saysız-hesabsız vadilər və dərələrdən axan və yayda tamamilə quruyan dağ sel­ləri bu uzaq guşənin xarici aləmini özündə əks etdirir.”

Yuxarıdakı məlumatlardan göründü­yü kimi, Qərbi Azərbaycan əraziləri tarixi Azərbaycan torpaqları idi. XIX əsrin əvvəl­lərində Cənubi Qafqazda Rusiya işğalları başlayana kimi bölgənin coğrafi mövqeyi, inzibati-ərazi strukturunda elə bir ciddi də­yişikliklər olmamışdı.

XIX əsrin əvvəllərində Rusiya – Qa­carlar müharibələrinin gedişi və nəticə­sində Azərbaycanın şimal xanlıqları, o cümlədən İrəvan və Naxçıvan xanlıqları­nın əraziləri çar Rusiyası tərəfindən işğal olundu. Azərbaycanın şimal ərazilərində xanlıq idarəetmə sistemi ləğv olundu, əvvəlki inzibati-ərazi bölgüləri ciddi dəyi­şikliyə məruz qaldı. İnzibati-ərazi bölgüsü baxımından dəyişikliyə uğrayan bölgələr­dən biri də İrəvan və Naxçıvan xanlıqları­nın ərazisi idi.

Əvvəlcə, 1828-ci il martın 21-də İranla müharibənin başa çatması və Rusiya ilə İran arasında sülh bağlanması haqqında manifest verildi. I Pyotrun zamanından Azərbaycan torpaqlarının işğalı üçün onun etnik mənsubiyyətinin ciddi-cəhdlə dəyişdirilməsi burada təsbit edildi. Yeni işğal olunmuş İrəvan və Naxçıvan xanlıq­larının torpaqları “qədim Ermənistanın bir hissəsi” elan edildi. Elə həmin gün İrəvan və Naxçıvan xanlıqları əsasında “Erməni vilayəti”nin yaradılması barədə fərman verildi. Vilayət öz növbəsində əyalət (İrə­van və Naxçıvan) və dairəyə (Ordubad), mahallara bölünürdü. Vilayət rəisi hərbi generala tabe idi, mülki məsələləri icra edirdi. İrəvan əyalətinin sahə idarəçiliyi vi­layət məhkəmələri, 4 dairə rəisi və şəhər polisinin sərəncamında idi. Köçəri əhali iki sultan tərəfindən idarə olunurdu.

İrəvan əyalətinin 15, Naxçıvan əyalə­tinin 5, Ordubad dairəsinin də 5 mahalı var idi. Vilayətin 752 kəndindən 521-i İrə­van əyalətində, 179-u Naxçıvan əyalətin­də, 52 kənd isə Ordubad dairəsində idi. 1833-cü ildə vilayətin inzibati-ərazi qu­ruluşu və idarəetmə sistemində dəyişik­lik edildi. 1833-cü il iyunun 23-də qəbul edilmiş “Erməni vilayəti”nin idarəsinin quruluşu haqqında əsasnaməyə görə, İrəvan əyaləti 4 – İrəvan, Şərur, Sürmə­li və Sərdarabad dairələrinə bölündü. Dairələr mahallardan ibarət idi. İrəvan dairəsi Göyçə, Dərəçiçək, Qıxbulaq; Şə­rur dairəsi Şərur, Vedibasar, Qərnibasar və Zəngibasar; Sürməli dairəsi Sürməli, Dərəkənd-Parçenis, Sərdarabad dairə­si Saatlı, Talın, Seyidli-Axsaxlı, Abaran, Karpi və Sərdarabad mahallarından ibarət idi. 

Naxçıvan əyaləti və Ordubad dairəsi əvvəlki inzibati-ərazi bölgüsündə qalırdı. Yeni əsasnamə ilə idarə rəisinin səla­hiyyətləri xeyli genişləndirildi. Vilayətin mərkəzi İrəvan şəhəri idi. Vilayət idarə rəi­sinə tabe idi. Ən kiçik cinayət işlərinə hər­bi məhkəmələr baxırdı. Vilayətdə 2 qəza məhkəməsinin biri İrəvanda, digəri Naxçı­vanda yaradılmışdı. Hakim mütləq rus ol­malı idi. Bundan əlavə, daha iki nəfər rus məhkəmə heyətinə daxil edilirdi. Üçü rus olmaq şərti ilə beş nəfərdən ibarət olan qəza məhkəməsinin tərkibində bir erməni, bir tatar var idi.

Mahallar əvvəlki qaydada saxlanıl­mışdı. Kənd icmalarının başçıları da öz vəzifələrində qalmışdı. Naxçıvan və Ordu­badda polis idarələri Ehsan xan və Şahəli (Şıxəli) bəyin ixtiyarında idi. Onlar isə bila­vasitə “Erməni vilayəti” rəisinə tabe idilər. 

Göründüyü kimi, verilmiş çar fərma­nı bölgənin başı üzərini almış gələcək təlatümlərdən xəbər verirdi. Bu təhlükə təkcə bölgənin əvvəlki coğrafi mənzərəsi­nin dəyişdirilməsi ilə deyil, həm də etnik mənzərəsinin süni şəkildə dəyişdirilməsi, bölgəyə qeyri-millətlərin, ermənilərin kö­çürülməsi ilə yadda qalırdı.

Ziyad ƏMRAHOV,
AMEA Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent