V MƏQALƏ

Yadelli işğalçılara qarşı hər bir üsyan qanuni işdir və xalqın birin­ci borcudur.

STENDAL

Kollektiv şüuri təcrübə

Fəlsəfədə şüuri təcrübə aktual mövzu­lardan biridir. Ona yanaşmalar fərqlidir. İzahlar da, təbii ki, bir-birindən fərqli ola­caq. Bundan başqa, şüuri təcrübənin fərdi və kollektiv səviyyələri vardır. Fərdi səviy­yədə şüuri təcrübə insanın həyat yolunda şüurunda faktlaşmış hadisələri ifadə edir. Bu anlamda hər bir insanın başqasına bən­zəməyən şüuri təcrübəsi mövcud olur. 

Kollektiv səviyyədə şüuri təcrübənin müəyyən edilməsi daha mürəkkəb məsələ­dir. Kollekitv şüuri təcrübə toplumu təşkil edən fərdlərin, qrupların, sosial kəsimlərin, təbəqələrin dünya duyumu ilə kollektiv birgəyaşam üsulunun qarşılıqlı əlaqəsində formalaşır. Kollektiv şüuri təcrübə bu an­lamda konkret predmetləşmir, o şüur faktı kimi cəmiyyətin duyğusunda və davranı­şında təzahür edir. 

Əslində, kollektiv şüuri təcrübənin fəl­səfi izahı mürəkkəb məsələdir. Daha sadəsi konkret fəaliyyət sahələri üzrə onun təza­hür formalarını anlamağa çalışmaqdır. Bu baxımdan deyə bilərik ki, hər bir cəmiyyə­tin müharibə haqqında öz şüuri təcrübəsi mövcuddur. Onun qaynaqları etnik, sosial, psixoloji, dünya duyumu, birgəyaşamaq özəlliyi, özünütəşkil üsulu ilə əlaqəlidir. Bu zaman insanlar intuitiv olaraq kollek­tiv formada standart sayılan davranışlar edirlər. Müharibəni aparmaq və qələbəyə motivasiya olmaq da bu qəbildən olan fak­torlara bağlıdır. Yəni hər bir cəmiyyətin müharibə haqqında öz kollektiv şüuri təc­rübəsi vardır ki, tarixin bütün dönəmlərin­də özünü göstərir. 

Vətən müharibəsi şüuri təcrübə kimi 

Etiraf edək ki, Vətən müharibəsinin şüuri təcrübə kimi fəlsəfi araşdırılmasına rast gəlmirik. Bununla bağlı hansı fikir söylənsə, azdır – geniş və dərin araşdırıl­malıdır. Vacib saydığımız bir neçə məqa­mın üzərində dayanaq. 

Öncə onu vurğulayaq ki, Vətən müha­ribəsi anlayış kimi dövlətçilik şüurunun tərkib hissəsi olaraq götürülə bilər. Azər­baycanlıların tarixən dövlətə, dövlətçiliyə, hakimiyyət-cəmiyyət münasibətlərinə, fərdin toplumda yeri və roluna özəl mü­nasibəti formalaşmışdır. Bunun kökündə, ümumiyyətlə, qədimdən cəmiyyətin özü­nütəşkiletmə forması və dövlətin idarə edilməsi ənənəsinin xüsusiyyətləri dayanır. 

Özünütəşkiletmə

Azərbaycan cəmiyyətinin özünütəş­kiletmə fəlsəfəsi kökdən dövlət və döv­lətçilik anlayışları ilə vəhdətdə mövcud olmuşdur. Bu, kollektiv şüuri təcrübə baxı­mından prinsipial məqamdır. Çünki bir etnosun kollektiv şüuri təcrübəsində sosial var olmaqla dövlət kimi var olmaq vəhdət­dədirsə, bu, böhranlı situasiyalarda (müha­ribə bu qəbildəndir) kollektiv davranışın xüsusi formasını meydana gətirir. Azər­baycan nümunəsində bir müqayisə aparaq. 

Qədimdən azərbaycanlılarda dövlət və cəmiyyət anlayışları sinonim kimi işlədil­mişdir. Bu, “dövlət” və “el” anlayışlarının eyni semantik mənaya malik olmasında öz ifadəsini tapmışdır. Onun fonunda “pala­za bürün, elnən sürün” atalar sözü faktiki olaraq “həmişə dövlətinin yanında ol” an­lamını verir. 

Eyni zamanda, kollektiv şüurda döv­lətlə toplumlaşma formasının eyniliyi ailə, tayfa, tayfalar birliyi, xalq və millət səviy­yələrində standart təhlükəsizlik kodlarını formalaşdırır. Azərbaycanlılar dövlətin təhlükəsizliyi ilə fərdi, ailə, tayfa, xalq və millət səviyyyələrində təhlükəsizliyi eyniləşdirirlər. Yəni azərbaycanlı üçün özünün, ailəsinin, tayfasının, xalqının və bütövlükdə, cəmiyyətin təhlükəsizliyi ara­sında elə bir fərq yoxdur. 

Avropa filosofları bunun səbəbini, ümumiyyətlə, türklərdə qədimdən insa­nın “öz”ü ilə kollektiv “öz”ünü vəhdətdə təsəvvür edilməsində axtarırlar. Həmin sə­bəbdəndir ki, türk bəyi özü ilə toplumunu şüuri, etik, feili olaraq eyniləşdirir. Bu da avtomatik olaraq bəyin ədalətli olmasını və özünü tamamilə kollektiv fəzilətə həsr et­məsini nəzərdə tutur. Azərbaycanda ədalət­li, hüquqi, qanuni olmayanları əsl bəy kimi qəbul etməmişlər. 

Xarici təhdid qarşısında birləşmə

Beləliklə, belə alınır ki, Azərbaycan­da kollektiv təhlükəsizliyin təminatına xidmət edən savaş haqqında özəl təsəv­vürlərin ənənəsi vardır. Burada başlıca sosial-psixoloji məqam azərbaycanlıların xarici təhdid qarşısında sürətlə birləşməsi qabiliyyəti ilə bağlıdır. Bu birləşmənin si­farişi sosial mühitdən gəlmir, təbii olaraq azərbaycanlının mənəvi və əxlaqi dünya­sında spontan yaranır. Bu, azərbaycanlı­nın fərd, ailə və xalq səviyyələrində təh­lükələri bir-birindən ayırmaması ilə izah oluna bilər. Azərbaycanlının böhranlı hal­larda toparlanmaq fəlsəfəsinin əsasını hə­min reallıq təşkil edir. Bu səbəbdəndir ki, məsələn, Topxanada ağacların kəsilməsinə bütün Azərbaycan eyni reaksiyanı verdi – milyonlar küçələrə axışdı. Burada, əlbəttə, bir panik əlaməti də vardır, lakin sürətlə bir araya gəlməyin fəlsəfəsi baxımından olduqca vacib məqamdır. 

Fərd – kollektiv münasibətlərinin özəlliyi

Məsələ ondan ibarətdir ki, burada fak­tiki olaraq azərbaycanlıların fərd – kolllek­tiv münasibətlərinin başlıca özəlliyi əks olunmuşdur. Burada üç keyfiyyət ön sıraya çıxır.

Birincisi, dövlət – xalq eyniliyi. 

İkincisi, azərbaycanlının fərd olaraq daxilən fədakarlığa ailəsi və xalqı üçün can atması.

Üçüncüsü, azərbaycanlının “namus” və “qeyrət” kimi etik anlayışları ədalətli­lik, fəzilətlilik və ilahi vicdanlılığın sübutu kimi təhtəlşüurda qəbul etməsi. 

Yəni azərbaycanlı üçün namuslu və qeyrətliliyi, əslində, İlahi ədaləti, fəzilə­ti (xeyirxahlıq, hüquqilik, qanunilik an­lamlarında) və vicdanı, mövcud olmanın mənəvi və ontoloji təməl faktorları kimi qəbul etməklə birbaşa bağlıdır. 

Burada “ontoloji” termini vurğulanan faktorların, bütövlükdə, var olmanın ma­hiyyəti, məzmunu və məqsədinin üniver­sallığını ifadə edir. Azərbaycanlı psixo­logiyasında, ümumiyyətlə, dünyada həmin anlayışlardan kənarda yaşamaq “halal” deyildir, “təbii deyildir”, “dünyanın ruhu­na, İlahi qaydaya” ziddir. Məhz buna görə həmin dəyərlər uğrunda özünü qurban ver­məyə dəyər! 

Özünüfədaetmə

Bu üç faktorun aktuallaşması kifayət­dir ki, azərbaycanlı özünü ailəsi, dövləti və xalqı üçün fəda etsin. Tarixdə və müasir dövrdə bunun saysız-hesabsız nümunəsi vardır. 1990-cı il 20 Yanvar hadisələrində özlərini “Azərbaycan naminə!” deyib tank­ların altına atan gənclərimiz, erməni təca­vüzünə qurban getməmək üçün özünü uca qayalardan atıb, həyatına son qoyan qızla­rımız bunlara nümunədir. Kasıb ayaqqabısı ilə pensiyasını əsgərə aparan yaşlı insanı­mız gözəl nümunədir! Boxçasında olan hər şeyi orduya göndərən analarımız ən şanlı nümunədirlər! 

Komandos Mübariz İbrahimovun igid­liyi bunun yüksək fədakarlıq nümunələrin­dəndir! Şuşanın azadlığı uğrunda savaşda yaralandığını 1 saat 30 dəqiqə savaş yol­daşlarından gizlədən və səngərə çatanda huşunu itirən lənkəranlı “canavar” ləqəbli İsmayılovun igidliyi də həmçinin. Yoldaş­larını xilas etmək üçün özünü minanın üs­tünə atan şəkili komandos ayrıca nümunə­dir! Şübhə etmirəm ki, hər bir oxucunun bu kimi saysız-hesabsız faktları vardır! 

Dövlətçilik şüurunda vurğulanan əlamətlərin mövcudluğu azərbaycanlının Vətən müharibəsinə münasibətini sosial, psixoloji və ideoloji olaraq müəyyən edir. Buradan, bütövlükdə, Azərbaycanda şə­hidliyin və qaziliyin fəlsəfi anlamına ma­raqlı çıxış etmək olar. 

Şəhidlik fəlsəfəsi

Öncə, onu vurğulayaq ki, biz şəhid­liyin dini anlamı üzərində dayanmırıq. Şəhidliyin dini anlamına böyük hörməti­mizi ifadə etməklə bərabər, bu aspektdə kifayət qədər araşdırmaların olduğuna inanırıq. Bizim yanaşmamız sırf dünyəvi kontekstlə bağlıdır. Lakin müəyyən məqamlarda şəhidlikdə dini faktorun rolu­na da nəzər salacağıq. 

Beləliklə, yuxarıdakı qısa izahlar­dan belə alınır ki, Azərbaycanda şə­hidliyin kökündə fərdin təhtəlşüurda özü-ailəsi-eli-dövləti vəhdətini daşıması durur. Bu maraqlı sintez tarixən azərbay­canlının Vətən uğrunda savaşlarda davra­nışlarını motivə etmişdir. Onun ən yüksək təhzahürü isə çəkinmədən özünü qurban verməsində ifadə olunur. Təsadüfi deyil­dir ki, azəbaycanlılar adi məişət həyatında belə, ailəsi üçün özünü fəda etməyə hazır­dırlar. Ailənin ”təmiz adı” onun üçün yük­sək mənəvi və həyati dəyərdir. 

Onu da vurğulayaq ki, dövlətlə eli azərbaycanlı şüurunda eyniləşdirən və mo­tivəedici təsir göstərən mühüm faktor lide­rin fəaliyyətidir. Azərbaycanlılar qədimdən rəhbərlərinə (böyüklərinə, ağsaqqallara, hökmdarlarına) sədaqətli və sayğılı ol­muşlar. Bunun başlıca səbəbi toplumun özünütəşkili fəlsəfəsi ilə bağlıdır. Belə ki, burada üç faktor əsas rol oynayır. 

Birincisi, liderin yaratdığı ədalətli qa­nunlar. 

İkincisi, elitar məclisin (bəylər divanı­nın, parlamentin) qəbul etdiyi qanunlar.

Üçüncüsü, toplumu formalaşdıran özünütəşkil qanunu (ona “Yosun qanunu” deyirlər). Lider daim toplumun özünütəş­kil qanununu nəzərə almalıdır. Bu, Azər­baycan ailəsinin yaranması qaydalarına, ailədaxili münasibətlərə və ailəni idarə etməyə aid qaydalara əməl etməyi nəzər­də tutur. Onun formalaşmasında isə ailə tərbiyəsi başlıca rol oynayır. Yəni ədalətli liderin formalaşmasında ailə tərbiyəsi və ailə ənənəsinə münasibət ciddi rol oynayır. 

Azərbaycan toplumunun özüntəşkili­nin sonrakı mərhələləri olan tayfa, xalq və millət formaları üçün də qədimdən gələn kriteriyalar mövcuddur. Maraqlıdır ki, on­lara əməl etmək dərəcəsi Azərbaycanda li­derin ədalətliliyinin əsas göstəriciləri kimi qəbul edilir. Prezident İlham Əliyev bütün bu mənəvi keyfiyyətləri dəqiq gözlədiyinə görə cəmiyyət tərəfindən ədalətli lider kimi tam qəbul olunur. Bu məqam dövlət başçı­sının fəaliyyətində xalqın dəstəyini almaq üçün olduqca əhəmiyyətli rol oynayır. 

Şəhidliyi motivə edən digər məqam cəmiyyətin özünü formalaşdırmasında azərbaycanlının fərd kimi daxilən fəda­kar olmasının oynadığı rolla bağlıdır. Bu da psixoloji və sosiallaşma baxımından maraqlı və düşündürücü hadisədir. Azərba­yanlı ailənin, evin, yurdun və elin varlığı üçün daxilən fədakarlığa hazırdır. Buna, o, can atır. Görünür, burada “Yosun qanunu” xüsusi rol oynayır. Belə ki, cəmiyyətin bir­gəyaşam fəlsəfəsinin təməlində duran bu qanuna görə, inkişaf yalnız kökə bağlılıq şərti ilə mümkündür. 

Həmin məqam maraqlı şəkildə bizim təhtəlşüurda və şüurda “qanun” anlayışı ilə “hüquq” anlayışını eyniləşdirmişdir. Özü də burada “qanun” var olmanın “tə­bii hüququ” kimi dərk edilir. Buna görə də Azərbaycan cəmiyyətində hüquqi qa­nunlara əməl etməyin təməlində “insanın və toplumun təbii haqqını ədalətli müda­fiə etmək” anlamı durur. Yəni təbii haqlar hüququ müəyyən edir, əksinə yox. Bu da zaman-zaman hüquqla ədalət anlayışının toqquşmasına səbəb olur. 

Bunlar artıq təhtəlşüurda möhkəm yer almış inanclardır – onları dəyişmək im­kansızdır! Həmin məqamlar bir tərəfdən ənənəni yaşadır, digər tərəfdən istənilən kritik situasiyada kollektiv davranışı moti­və edir, ona konkret məzmun və yön verir. Fərdin şəhid olmağa can atması da bu kimi faktorladan qaynaqlanır. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru