“Savaş” anlayışı və döyüş düşüncəsi

I MƏQALƏ

Müharibə Vətəni qoruyanlar üçün aydınlığa çıxmış borcdur.

Gi de MOPASSAN

Müharibəyə fəlsəfi yanaşmalar

Müasir dövrdə hər bir insan üçün “mü­haribə” sözü aydın, mənası konkret olan və silahlı toqquşma ilə əlaqəli hadisədir. İnsanların böyük əksəriyyəti müharibə haqqında bundan o tərəfi düşünmürlər və əslində, düşünməyə də ehtiyacları yoxdur. Bundan başqa, sadə insanlar üçün hər bir müharibə dağıntıdır, ayrılıqdır, şikəstlikdir və ölümdür. Bunlar adi insan şüurunda mü­haribə haqqında təcrübədən gələn ümumi təsəvvürlərdir. 

Lakin tarixin elə bir dönəmi yoxdur ki, müharibələr olmasın. Bu anlamda mü­haribə, ümumiyyətlə, bəşəriyyətin möv­cudluğunun universal faktorlarından biri kimi görünür. Əlbəttə, tam humanist və sırf etik, xeyirxah insan şüuru bu fikrə dərhal etiraz edir və müharibəsiz həyatın daha gözəl, təbii və faydalı olduğu tezi­sini müdafiə edir. Tam razılaşırıq! Lakin bəşəriyyətin mövcud olduğu müddətdə bu cür düşüncənin xoş arzular və istəklərdən, humanist niyyətlərdən o tərəfə keçdiyini təsdiq edən faktlar da yoxdur. 

Buna görə də, müharibənin fəlsəfəsinin yaranması tamamilə təbii və zəruri hadisə­dir. Müharibə fəlsəfəsi fəlsəfənin bir sahə­sidir. Burada müharibənin səbəbləri, mü­haribə ilə insan təbiəti arasında qarşılıqlı əlaqələr və müharibənin etikası öyrənilir. 

Bəli, müharibəni filosoflar və alimlə­rin öyrənməsi zərurətdir. Əlbəttə, müdrik, ağıllı, humansit insanlar bir çox mühari­bənin qarşısını almaqla böyük fayda ver­mişlər, dağıntıların, ölümlərin önünü kəs­mişlər. 

Misal üçün, Makedoniyalı İsgəndərin Bərdə hökmdarı Nüşabənin müdrik, ağıllı və humanist arqumentləri qarşısında geri çəkilərək müharibə etmədən Azərbaycan­dan uzaqlaşması şanlı və ibrətverici tarix­dir. 

Ancaq tarixdə elə eybəcər, insanlığın qəbul etmədiyi, şərçil, böhtançı, təcavüz­kar, iblisanə hərəkət edən fərdlər, qruplar, cəmiyyətlər və hətta ölkələr olur ki, bunun qarşısını kəsmək ciddi zərurətə çevrilir. Çünki, bütövlükdə, bəşəriyyəti, insanlığı və həyatı o cür parazitlərdən təmizləməklə insanlığı yaşatmağa davam etmək imkanı yaranır. Bu yolu göstərən dəyərlərdən biri də fəlsəfə və elmdir. 

Nümunə. Keçən əsrdə Avropa iki dəfə Dünya müharibəsinə sürükləndi. Hər iki­sinin motivi başqasının ərazilərini zəbt etmək, onu boyun əyməyə məcbur etmək, öz hegemonluğuna hüquqi əsas yaratmaq olmuşdur. Bu xislətin on milyonlarla insa­nın məhv olmasına aparıb çıxardığını indi kiçik yaşlı uşaqlar da dərsliklərdən bilir­lər. Ancaq bəziləri üçün bu fəlakət yenə də ibrət dərsi olmamışdır. Bununla yana­şı, Avropadakı həmin böyük müharibələri fəlsəfi əsərlərdən öyrənmişlər və bu proses davam edir. Bundan baqşa, fransızlar Fran­sa inqilablarını fəlsəfi, tarixi, filoloji, sosi­oloji, kulturoloji və s. aspektlərdə hələ də öyrənməkdə davam edirlər. Yəni müharibə elə bir fenomendir ki, eyni zamanda, həm tarixdir, həm də müasirlik!

Müharibə və yaddaş

Azərbaycanlıların da dövlətçilik tarixi və ənənəsi kontekstində aparmağa məcbur olduğu müharibələri, xüsusən 44 günlük Vətən müharibəsini fəlsəfi araşdırması çox aktualdır. Bu, həm özümüzü tarixi rakurs­da adekvat dərk etmək, həm də II Qarabağ savaşının həqiqi fəlsəfi dərkinə nali olmaq üçün zəruridir. 

Məsələn, Vətən müharibəsinin tarixi yaddaşımızda yerini və rolunu fəlsəfəsiz müəyyən etmək imkansızdır. Tarixi yaddaş kontekstində Vətən müharibəsinin anlamı isə zəngindir. Hətta onun kökünün keçən əsrin əvvəllərinə gedib çıxdığını deyə bilə­rik. Bu məqamı bir qədər də konkretləş­dirək. 

XX əsrin əvvəllərində ermənilərin sə­bəbsiz olaraq türk-müsəlman qövmünə qarşı törətdikləri saysız-hesabsız terrorlar unudulmur. Həmin terrorlarda həyatını itiriən milyonlarla insanın tapdalanmış haqqını kimlər və necə bərpa edə bilərlər? Bütövlükdə, bu məsələnin qoyuluşu üçün onun fəlsəfi-elmi-hüquqi təqdimatı gərək­dir. Yəni, öncə biz problemi lazımi səviy­yədə araşdırıb, təqdim etməli və bu əsasda dünya miqyasında ona uyğun fəaliyyət göstərməliyik. Deməli, dünyanın qəbul edəcəyi, faydalı və universal ola biləcək üsul tapmaq gərəkdir. 

Bunun fonunda XX əsrin ikinci onilli­yində yaradılmış Azərbaycan Demokratik Respublikasının ona qarşı aparılan işğalçı müharibələr kontekstində fəlsəfi dərki də­rinləşməli və genişlənməlidir. O cümlədən, həmin dövrdə ADR uğurlu özünümüdafiə, ərazini bərpaedici, hüquqlarını qoruyucu uğurlu Vətən müharibəsi apara bilsəydi, bəlkə də II Qarabağ müharibəsinə ehti­yac qalmazdı. Bu acı təcrübəmizin Zəfər savaşımızın fəlsəfi kontekstində dərki də aktualdır. 

Böyük Qurtuluş və Qayıdış yolu

Sonra. XX əsrin 90-cı illərində Cənubi Qafqazda azərbaycanlılara qarşı törədilən terror aktlarını bir anlığa xatırlayaq. O cümlədən, Bakıda bu sətirlərin müəllifi də məlum metro hadisəsində həyatını itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə gəlmişdi. O anda met­roda olan və heç bir şeydən xəbəri olmayan Bakı sakinləri dəhşətli terrorun qurbanı oldular. Hər birimiz partlayış və yanğının qurbanına çevrildik. Bir çoxumuzun (onla­rın sırasında uşaq, qadın, gənc, qoca ... da vardı) həyatı orda terror qurbanı kimi son­landı! Ədalət naminə deyin, bunu görən və yaşayan insanın terroru törədənlər haqqın­da adi və fəlsəfi düşüncələri necə ola bilər? 

Bunları mühaşidə edib humanizm dərsi vermək istəyənlərlə terrorun, müharibənin amansız reallığını yaşamıış iştirakçı insa­nın müharibəyə baxışları arasında fərq də buradan qaynaqlanır. 

Bu anlamda həm də, həmin insanlar üçün (terror qurbanları üçün) Vətən mü­haribəsi real təcrübənin verdiyi dərslərdən çıxarılan nəticədir. Yəni Vətən savaşı, sö­zün həqiqi mənasında, terrordan, ölümdən, itkidən, ləyaqətsizlikdən, anaların və bacı­ların qınayıcı baxışlarından, oğulların qar­şısında boynubüküklükdən, erməni sırtıq­lığı, həyasızlığı, dayanmayan təhqirləri və sataşmalarından, qardaş və dost xalqların ittihamedici baxışlarından qurtuluş mey­danı idi! Vətən müharibəsi bizim müasir tarixi yaddaşımızın ləyaqət və uğur mey­danı, Zəfər bayrağının sancıldığı mənəvi, psixoloji məkandır! 

Vətən müharibəsi Qurtuluş olduğu qə­dər də, Qayıdışdır! İşğaldan Qurtuluşdur! Böyük Azərbaycan dövlətçiliyi ənənəsinə, azadlıq aşiqliyinə, müstəqillik canatmasına və konkret tarixi torpaqlara Böyük Qayıdı­şın ilk müjdəsi, sədası, nəfəsi və ruhudur! 

Tarixi torpaqların Qurtuluşu ilə onla­ra Qayıdışın fəlsəfəsi arasında bağlantını, tarixi keçidi məhz Vətən müharibəsi bərpa etdi. 

Vətən müharibəsi müasir dövlətçiliyi­mizin əsas prinsiplərinin döyüş meydanın­da sınağı nümunəsi oldu. 44 gündə Azər­baycan rəhbərliyinin hansı tarixi-siyasi və hərbi-mənəvi zəfər qazandığının fəlsəfi anlamı əvəzedilməzdir. Bunlar aydınlaş­malı və milyonlara çatdırılmalıdır! 

Bir neçə sual

Hər bir xalqın nümayəndələrinin oxşar faktları və təcrübələri mövcuddur. Buna görə də “müharibə nədi?”, “müharibəsiz olmazmı?”, “ümumiyyətlə, müharibəni fəlsəfi necə izah və təsnif etmək olar?” kimi fundamental suallar meydana gəlir. Onlara cavablarda hələ də yekdil mövqe yoxdur. Lakin bundan müharibənin fəl­səfəsini yaratmaq problemi zərrə qədər də aktuallığını itirmir. Xüsusilə, haqsızlıq gör­müş xalqlar üçün bu məsələ elmi, nəzəri, psixoloji və real həyatı yaşamaq baxımın­dan daha da aktualdır. Cəmiyyət apardığı savaşın əsl mənasını anlamalı, məqsəd və məramı haqqında düzgün təsəvvürə malik olmalıdır ki, özünə inamını saxlasın, real sülhsevərliklə saxta mərhəmət, real barışla qondarma və hiyləgər tələ qurmaq arasında fərqi vaxtında görə bilsin ki, bir də o oyun­lara toplum olaraq düşməsin.

Bütün bunlar bəşəriyyət üçün mü­haribənin adi təcrübə kimi təsəvvürü ilə yanaşı, onun fəlsəfi və elmi dərkini də əbədi olaraq aktual etmişdir. Müharibəni ensiklopediyalarda ümumi olaraq belə tərif edirlər: Müharibə dövlətlər və dövlət qrup­ları arasında silahlı qüvvələrin geniş tətbiq edildiyi toqquşma prosesidir. Bizim üçün bu tərif yetərlidir, çünki müharibənin həm iştirakçılarını, həm məzmun və məqsədini və həm də bəşər həyatında tutduğu yeri lakonik ifadə edir. Müharibənin fəlsəfi an­lamı da müharibənin özü qədər qədimdir. 

Filosoflar müharibə haqqında 

Qədim yunan filosofları (burada biz Şərqə müraciət etmirik) müharibəni ədalət­li və ədalətsiz kateqoriyalarına bölmüşlər. Aristotel ədalətli müharibəni (“Politika”da yazır) iki qrupa ayrırdı. Birinci qrupa öz dövlətini qorumaq uğrunda aparılan mü­haribəni aid edirdi. İkinci qrupa inkişaf etməmiş dövlət üzərində nəzarət məqsədi daşıyan müharibəni aid edirdi (ikinci qrup müasir mərhələdə ciddi şübhələr oyadır). Ancaq burada Aristotel özünü idarə edə bilməyən dövlətlərin mövcudluğunun fay­dası olmadığı şərtini qoyur. 

XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərin­də Frensis Fukuyama sanki Aristotelin bu mövqeyini müdafiə edir və beynəlxalq aləmdə zəif dövlətlərin qeyri-müəyyənlik, terror, təhdid, cinayət mənbəyi olduğu fik­rini irəli sürür. Məsələn, Ermənistan zəif dövlət kimi sadalanan həmin keyfiyyətsi­ziliklərin hamısına malikdir. Onun mövcud olmasının dünyaya hansı faydası ola bilər?

Siseron isə Aristotel kimi məsələni ge­niş götürmür. O hesab edirdi ki, təcavüz­karın dəf edilməsi və cəzalandırılması na­minə aparılan müharibə ədalətlidir. Siseron başqa varinatı qəbul etmirdi.

E.Kesariyski zalımın (“tiran”) cilov­lanmasına xidmət edən savaşları ədalətli müharibə hesab edirdi. 

Müqəddəs Avqustin isə hər bir insan və dövlətin günahsızları zalımdan qoru­maq borcunun olduğu tezisinə əsaslana­raq, “ədalətli müharibə” (bella iusta) hesab edirdi. Bu anlamda özünümüdafiə və vu­rulan ziyanları neytrallaşdırmaq üçün apa­rılan qisas müharibəsini ədalətli müharibə adlandırırdı. O yazırdı ki, zalımdan günah­sızları qorumaq üçün silahdan istifadə et­mək ilahi ədaləti pozmur. Çünki Yaradan hər bir insana yaşamaq haqqı vermişdir. Bununla yanaşı, Avqustinə görə, ədalətli müharibəni qanuni dövlət başçısı ədalət­li nəticələr naminə apara bilər. Yalnız bu zaman ədalətli müharibənin səbəbləri də ədalətli olur. 

Deməli, Avqustinə görə, ədalətli mü­haribə üç komponentin vəhdətidir: ədalətli səbəb (özünümüdafiə, günahsızların qo­runması, vurulan zərəri neytrallaşdırmaq üçün qisas almaq) – qanuni başçı (müasir anlamda, legitim lider) – ədalətli məqsəd (burada ədalətlilik mənəvi dəyər keyfiy­yəti ilə hüquqiliyin sintezi kimi başa dü­şülməlidir). Sonuncu tezisdə məqsədin ədalətli olmasında mənəvi-əxlaqi dəyər aspekti ilə yanaşı, hüququn ödənməsi şər­tini qoymağımız çox vacibdir, çünki döv­lətlərarası münasibətdə əsas tənzimləmə faktoru hüquqdur və buna görə də liderin məqsədi beynəlxalq hüquqa uyğun gəlirsə, tam mənada ədalətlidir. 

Azərbaycanın Vətən müharibəsindəki təcrübəsi bunu tam təsdiq etmişdir. Prezi­denti İlham Əliyev II Qarabağ savaşının nəticələrini ümumiləşdirərkən tarixi ədalət (sosial, tarixi, siyasi və mənəvi ədalətlilik) ilə yanaşı, beynəlxalq hüquq normalarının bərpasını (liderin məqsədinin ədalətli ol­masını) vurğulamışdır. Deməli, Avqustin Azərbaycanın Vətən müharibəsini dərhal “böyük ədalətli müharibə” kimi qiymət­ləndirərdi. Lakin onun Qərbdəki xələflə­ri bu fəlsəfi həqiqəti dərk edə və ya dərk etdiklərini dillərinə gətirmək vicdanına və cəsarətinə malik ola bilmədilər!

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru