IV MƏQALƏ

Lider açıq oynayır.

Teodor Ruzvelt

Liderliyin tarixi missiyasının “sınması”: ABŞ nümunəsi

Tarixi təcrübəyə görə, hər bir müstəqil dövlət üçün yeni tarixi mərhələdə yeni mil­li ideyanın cəmiyyət tərəfindən qəbul edil­məsi prinsipial xarakter daşıyır. Adətən, liderliyin tarixi missiyası bu nöqtədə “qı­rılır”. Belə halı XX əsrdə Almaniyada, Bö­yük Britaniyada, Misirdə, Fransada və indi ABŞ-də müşahidə edirik. Amerikada li­derliyin tarixilik xəttinin “sınmasını” Arçi Braunun (tanınmış müasir Amerika polito­loqu) bir ifadəsi yaxşı əks etdirir: “Ameri­ka dövlət kimi özünü yeniləşdirə bilmir!” 

İlk baxışdan paradoksal görünən bu tezisin arxasında tarixi faktlar dayanır. A.Braun 2016-cı ildə D.Trampın prezident seçilməsini Amerika cəmiyyətinin əksəriy­yəti “güclü lider hakimiyyətə gəldi” kimi qəbul etdiyini yazır. Gözlənilirdi ki, güclü lider cəmiyyəti və dövləti də güclü dərə­cədə yeniləşdirəcək. Lakin cəmi 5 il sonra ritorika dəyişdi: 2021-ci ildən başlayaraq, ABŞ cəmiyyəti “Tramp dəlidir” deyiminə üstünlük verdi (və ya elə göründü). 

Amerika cəmiyyətində siyasi lider haqqında təsəvvürlərin “güclü obrazından dəli obrazına transformasiyası” onu göstə­rir ki, Trampın dövləti yeniləşdirmək cəhdi baş tutmamışdır. Əslində, o bunu əsas tezi­sində ifadə edirdi: “Öncə Amerika!” Yəni “Amerika dünya lideridir” ideyası uğurla “Öncə Amerika!” ideyasına transformasi­ya olmadı. Bu da uzun illərdir ki, ABŞ-nin dövlət kimi imicini formalaşdıran, onu ta­rixi edən ideyanın yeni ideyaya keçid edə bilmədiynin göstəricisidir. XIX əsrdən başlayaraq ABŞ prezidentləri müəyyən yeni ideyaları ilə seçiliblər. 

Müxtəlif mərhələlərin prizmasında

XIX əsrin başlanğıcında Tomas Cefer­son kilsənin dövlətdən ayrılması ideyası­nın banilərindən biri sayılır. Bu, ideya ABŞ dövlətçiliyinin sonrakı taleyində təsirli rol oynamışdır. 

XIX əsrdə başqa bir ABŞ Prezidenti Ceyms Medison ölkə Konstitusiyası və haqlar haqqında “Bill”in müəlliflərindən olmuşdur. Onun bir məşhur kəlamını Ame­rikada çox sevirlər: “Bilik həmişə cahillik­dən güclü olacaq!”

Yenə XIX əsrdə Ceyms Monro məşhur “Monro doktrinası”nın müəllifidir. Onun bir fikri Amerika cəmiyyətinin ideya ana­tomiyası sayıla bilər: “Milli ləyaqət ən yüksək milli sərvətdir!”

Prezident Con Adams – XIX əsr: “əgər sizin hərəkətləriniz başqalarını daha çox arzu etməyə, daha çox öyrənməyə, daha çox iş görməyə və ən yaxşı olmağa ruhlan­dırırsa, onda siz əsl lidersiniz!”

Avraam Lonkoln XIX əsrdə ABŞ Pre­zidenti, vətəndaş müharibəsini dövlətin xeyrinə bitirən dövlət rəhbəri. Əsas ide­yası: “Yeni azadlığın yaranışı!” Bununla A.Linkoln yeni ideyası ilə tarixi liderlik səviyyəsinə yüksəlmişdir. 

XIX əsrin sonu XX əsrin başlanğıcın­da prezident olmuş Uilyam Makkinli yeni ideya vermişdir: “Vətənpərvərlik, təhlükə­sizlik və çiçəklənmə!”

XX əsrdə prezident olmuş Teodor Ruz­velt ABŞ üçün tarixi işlər görmüşdür. Baş­lıca ideyaları: “Hər bir kəs üçün ədalət!” və “Yeni millətçilik!”

XX əsr – Franklin Ruzvelt ABŞ-ni iq­tisadi böhrandan çıxaran “yeni kurs siyasə­ti”nin müəllifi. 

Con Kennedi – XX əsrin ikinci yarısı, prezident. “Yeni üfüq” ideyasının müəllifi! 47 yaşında qətlə yetirilmişdir ki, bununla ABŞ üçün “yeni üfüq” də bağlanmışdır.

Riçard Nikson XX əsrin ikinci yarısı, prezident. H.Kissincer onun liderliyini “ta­razlıq strategiyası” adlandırmışdır ki, bunu da tarixi hesab edirlər.

Ronald Reyqan ABŞ-ni böhrandan xi­las edən prezident. “Amerikada yenidən səhər açıldı” şüarının müəllifi!

Bill Klinton “Amerikanı dəyişmək za­manıdır” və “XXI əsrdə körpü” ideyalarını irəli sürmüşdür. Yəni, B.Klinton inanırdı ki, ABŞ yeniləşməlidir. 

XXI əsr kiçik Corc Buş. Əsas ideyası “nəticəverici islahatçı” idi. Yəni B.Klinton kimi kiçik C.Buş da hesab edirdi ki, ABŞ-da total islahatlar aparılmalıdır. Ancaq ta­rixdə İraq işğal savaşı ilə yadda qaldı. 

Barak Obama XXI əsr, prezident. “İrə­li” ideyasını irəli sürmüşdü. Bir neçə mü­haribə aparan və Amerikada səhiyyə sahə­sində “Obamacare” adlandırılan islahatlar proqramının müəllifi kimi tanınır. 

Donald Tramp “Amerikanı yenidən möhtəşəm edək!” ideyasının müəllifi. Onun “Öncə Amerika!” deyimi çox məş­hurdur. 

Nəhayət, Co Bayden sonuncu prezi­dent. Əsas ideyası “Amerikanı yenidən dirçəldək”. Lakin indi əksəriyyət ABŞ-nin yenidən durğunluğa düşdüyü qənaətində­dir. 

Yarımçıq cəhdlər

Bir qədər uzun görünən bu siya­hı, əslində, iki əsrdən çox bir müddətdə ABŞ-nin liderlərinin onu yeniləşdirmə cəhdlərinin dinamikasını əks etdirir. Belə görünür ki, müxtəlif ara mərhələdən asılı olmayaraq, hələlik, Amerikada tarixi lider­liyin kriteriyaları müəyyən olunmamışdır. Eyni zamanda, dövlət kimi yeniləşmənin ümumi yönünü tapa bilmirlər. Belə olma­saydı, D.Tramp üçün yeniləşmə C.Bayden üçün tənəzzül və bir çox amerikalı üçün “dəli liderin sayıqlamaları” olmazdı. 

Bundan sonra ABŞ-də tarixi liderliyin hansı əlamətlər üzrə müəyyən ediləcəyini demək çətindir. Lakin bu təcrübə göstərir ki, müasir mərhələdə dövləti və cəmiyyə­ti yeniləşdirmək olduqca məsuliyyətli və çətin məsələdir. Burada, yuxarıdakı nü­munələr də göstərir ki, dövlət qüdrətli olsa belə, əsas məsələ yeni milli ideyanı milli və dövləti maraqlara uyğun məzmunlaşdır­maqla bağlıdır. 

Görünür, burada yeni ideyanı məzmun­laşdıran zaman liderin strateji zəkasının tə­sir dərəcəsi faktoru ciddi rol oynayır. Bu məsələ üzərində dayanaq.

Liderin strateji zəkasının təsir dərəcəsi

Özlüyündə bu, hər bir müstəqil dövlət başçısı üçün aktualdır. Heç zaman avtoma­tik reallaşmır. Bunun üçün xüsusi hazırlıq və fəaliyyət üsulları lazımdır. İlham Əliyev yeni tarixi mərhələ üçün strateji zəkasının təsir dərəcəsini geniş yaya biləcək yanaş­madan uğurla istifadə edir. Onu sübut edən dörd faktın üzərində dayanmaq istərdik. 

Birincisi, II Qarabağ savaşı zamanı Azərbaycan həqiqətlərinə dünyanı inandır­maq.

İkincisi, 2020-2024-ci illərdə ictima­iyyətlə dialoq qurmaq. Bunun tərkibində 2024-cü ilin başlanğıcında yerli jurnalist­lərlə görüşdə ölkənin aktual problemlərini bəyan etmək. 

Üçüncüsü, prezident seçiləndən sonra andiçmə mərasimində yeni tarixi mərhələ­də qarşıda duran vəzifələri dəqiq ifadə et­mək. 

Dördüncüsü, II Şuşa Qlobal Media Forumunda dünya KİV nümayəndələrinə informasiya sahəsində aktual olan poblem­ləri anlatmaq. 

Vurğulanan məqamlar, bütövlükdə, yeni tarixi mərhələ üçün ciddi təsiredici rol oynayan məsələlərin ictimaiyyətə anladıl­ması ilə sıx bağlıdır. Bununla faktiki ola­raq dövlət başçısı yeni milli ideyanın zəru­riliyini ortaya qoyur. Eyni zamanda, yeni tarixi dövrdə Azərbaycan və dünya üçün aktual olan bir sıra məsələləri izah edir və çıxış yollarını göstərir. 

Zəfər savaşı və Azərbaycan həqiqətlərinin anladılması

Prezident İlham Əliyev mühairbənin gedişində jurnalistlərlə ünsiyyətə ciddi fi­kir vermişdir. Prezident 44 gün ərzində 30-dan çox müsahibə vermişdir. Onlar xarici jurnalistləri maraqlandıran suallar idi. 

Müsahibə zamanı Azərbaycan Prezi­dentinin müsahibinə hörmətlə yanaşması, fikirlərini aydın və məntiqi ifadə etməsi, hər bir məqamda Azərbaycan həqiqətlərini lakonik və inandırıcı ifadə etməsi və sülh tərəfdarı olduğu qarşı tərəfə tam aydın ol­muşdur.

Müsahibələrdə ifadə edilən cavablar o dərəcədə inandırıcı olmuşdur ki, qısa müd­dətdə onu dinləyənlərin fikri Azərbaycan haqqında kardinal surətdə dəyişmişdir. Bu zaman İlham Əliyev çəkinmədən ölkəyə atılan şər-böhtanlar haqqında açıq danış­mışdır. Nəticədə Azərbaycan Prezidenti qlobal miqyasda rəyləri ölkəmizin xeyrinə dəyişə bilmişdir. İnsanlar Azərbaycanın haqq uğrunda, öz müstəqilliyi və ərazi bü­tövlüyü üçün savaşdığını qəbul etmişlər. 

Prezident İlham Əliyevin müsahibələr­də nümayiş etdirdiyi yüksək informasi­ya ünsiyyəti mədəniyyəti, ədalətliliyi və müstəqil lider olması geniş miqyasda öz təsirini göstərmişdir. Bu hadisə ona görə tarixidir ki, lider 44 günə həm qalibiyyət­li müharibə aparmış və həm də çox çətin şərtlər daxilində rəhbəri olduğu dövlətin haqlı davrandığını sübut etmişdir. 

Bu cür informasiya savaşı yalnız yük­sək zəkaya sahib olanları qələbəyə apa­rıb çıxara bilir. Müqayisə üçün deyək ki, postsovet məkanında heç bir lider ölkəsi­nin haqlı olduğunu dünyaya tam sübut edə bilməmişdir. Məsələn, M.Saakaşvili ide­ya kimi nələrəsə dünyanı inandırdı, lakin praktiki olaraq dəstəyi ala bilmədi. Demə­li, inandırma tam olmamışdır. 

Yerli jurnalistlərlə ünsiyyət

Prezident İlham Əliyev 2024-cü ilin yanvarında Azərbaycan televiziya kanal­larının jurnalistləri ilə dialoq qurmuşdur. Həmin dialoqda Prezident Azərbaycanın qarşısında duran əsas məsələləri konkret ifadə etmişdir. Məsələn, Prezident bəyan etmişdir ki, yeni tarixi dövr başlayır. Onun təməli II Qarabağ savaşı və ondan əvvəl 1993-2003-cü illərdə Heydər Əliyevin fəaliyyəti mərhələsində qoyulmuşdur. Bu səbəbdən yeni tarixi mərhələni o dövrdə aparılan işlərin təməl təşkil etməsi şərti ilə xarakterizə etmək olar. Bununla bərabər, İlham Əliyev Azərbaycan cəmiyyəti üçün bir neçə baza tezisi də söyləmişdir. 

Məsələn, yeni milli ideyanın müəy­yən edilməsi, yeni gənc nəslin vətənpər­vər ruhda tərbiyəsi, yeni texnologiyaların geniş tətbiqi, ailə sisteminin daha da güc­ləndirilməsi, ölkənin müdafiə qüdrətinin daim artırılması, xarici siyasətin yeni tarixi mərhələnin özəlliklərinə uyğun inkişaf et­dirilməsi, sosial-iqtisadi tərəqqiyə davamlı olaraq istiqamətlənməsi, Türk dünyası ilə əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi və s. 

Onların sistem halında tətbiqi Azər­baycanı dövlət və cəmiyyət olaraq key­fiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəltməlidir. Dövlət başçısı yerli jurnalistlərə bu barə­də o dərəcədə inandırıcı bəhs etdi ki, dərhal toplum tərəfindən qəbul edildi. Azərbaycan cəmiyyəti kollektiv olaraq bu ideyaları cəmiyyətin yenilənməsinin mənəvi aspektdə aparıcı faktor olaraq görməyə başladı. Onlar bəyan ediləndən cəmiyyətin yeni tarixi mərhələ haqqında təsəvvürlərinin təməlində dayandı. Xüsu­silə, yeni milli ideyanın məzmunlaşması məsələsinə cəmiyyət çox həssas yanaşdı. Ziyalılar aktiv surətdə onun müzakirəsinə başladılar. Burada elmi araşdırmalarla konkret tezislərin formalaşdırılması para­lel aparıldı. 

Deməli, cəmiyyət bütöv kollektiv sə­viyyəsində Prezidentin ölkənin gələcəyi ilə bağlı irəli sürdüyü əsas tezisləri yeni tarixi dövrün komponentləri olaraq qəbul etmiş­dir. Bu da Prezidentin strateji zəkasının milli miqyasda təsir dərəcəsinin yüksək olduğunu göstərir. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru