Andranik və Njdenin silahlı dəstələri soyqırımı cəlladları idilər 

Azərbaycanın Qərb rayonlarının Naxçıvanla ma­neəsiz əlaqəsinin təmin olunması ilə bağlı 19 no­yabr 2020-ci il üçtərəfli Bəyanatın imzalanmasından 4 ilə yaxın vaxt keçib. Ermənistan bu öhdəliyi yerinə yetirmək istəmir, bununla bağlı müxtəlif manipulya­siyalarını davam etdirir. “Zəngəzur dəhlizi” adlandı­rılan bu ərazinin vaxtilə Azərbaycanın ayrılmaz his­səsi olduğu unudulmamalıdır.

Ermənilərin indi Sünik dediyi Qərbi Zəngəzurun Ermənistana verilməsi Ru­siyanın planı olmuşdur. 1920-ci ilin no­yabrına qədər isə bu ərazi Azərbaycana aid idi. Azərbaycan türklərinin burada ən min ildir yaşadığı danılmaz həqiqətdir. Ermənistan sovetləşmədən öncə Bakı­da 1920-ci il noyabrın 4-də Azərbaycan K(b)P MK Siyasi Bürosunun və RK(b)P Qafqaz bürosunun üzvlərinin keçirilən birgə iclasında (protokol №4, 2-ci bənd) bu məsələ müzakirə edilmişdi. Həmin iclasda belə Azərbaycana məxsus olan bir ərazini onun razılığı olmadan Rusi­yanın müqavilə ilə Ermənistana verməsi düzgün hesab edilməmişdi. Bu zaman Ermənistan hələ sovetləşdirilməmişdi. 1918-ci il 4 iyun Batum anlaşması ilə Ermənistanın tanınan 9 min kvadratkilo­metrlik ərazisinə Zəngəzur torpaqlarının da daxil edilməsi bu iclasdan öncə heç vaxt gündəmdə olmamışdı . Ermənilərin həmin ilin yayında İstanbula göndərdik­ləri heyətə Ermənistanın bəzi ərazilər hesabına genişləndirilməsi tələbləri ilə çıxış etmələri tapşırılmışdı. Onların Os­manlı dövlət rəhbərləri ilə görüşlərində Qərbi Zəngəzurun Ermənistana veril­məsi tələbləri birmənalı şəkildə rədd edilmişdi.

Birinci Ermənistan Respublikasının baş naziri və xarici işlər naziri Aleksandr Hatisyan “Ermənistan Respublikasının doğulması və inkişafı” adlı əsərində bu­nunla bağlı indiyədək məlum olmayan bəzi mühüm məsələləri dilə gətirib. O yazırdı:

“Birinci iclasda Vehib Paşa şəxsən məndə olan tarixi xəritədə Ermənista­nın sərhədlərini çəkdi. Bu xəritəni həm Trabzona, həm də daha sonra İstanbu­la, Gümrü və Avropaya özümüzlə apa­rırdıq. Vehib Paşa xəritəyə işarə edərək və Türkiyənin səylərini izah edərək dedi:

"Görürsünüzmü, tale Türkiyəni Qərb­dən Şərqə sürükləyir. Biz Balkanları tərk etdik, Afrikanı da tərk edəcəyik, amma Şərqdə məskunlaşmaq lazımdır. Qanı­mız, dinimiz, dilimiz oradadır. Bunun da təbii cazibəsi var. Qardaşlarımız Bakı­dadır, Dağıstanda, Türküstandadır, siz isə bizim yolumuzu kəsirsiniz...Qazax və Gəncəyə gedən yolumuzu kəsmək istəyirsiniz, bizim əsas arqumentimiz buradadır, biri Qars-Ahırkələkdir, o biri də Şərur-Naxçıvan-Zəngəzurla gedir.” Ermənilərə açıq şəkildə bildirilmişdi ki, Türkiyənin Şərqə açılan yoluna çıxması ağır nəticələr verə bilər. Həmin dövrdə Qərbi Zəngəzura erməni silahlıları ayaq qçmışdılar və Andranikin və Njdenin quldur dəstələri bu ərazini Azərbaycan türklərindən təmizləmək “tədbirlərinə” start vermişdilər. Qaregin Njdeyə Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Daşnak­sutyun partiyası tərəfindən müasir Er­mənistanın ərazisində və sonra isə di­gər ərazilərdə yaşayan azərbaycanlılara qarşı gizli etnik təmizləmə həyata keçir­mək həvalə olunmuşdu. O, bu sahədə xüsusi "nailiyyətlərini" qeydə almışdır. Zəngəzura gələndən sonra Njdenin başçılığıı altında həqiqətən Azərbaycan əhalisinə qarşı əsil soyqırımı həyata keçirilirdi. Erməni silahlılarının bura­ya gəlişindən sonra yüz minlərlə insan Zəngəzurdan qaçmağa məcbur edilərək yollarda həlak olmuşdu. Etiraf etdiyi yazışma və sənədlərdə Njde 32 tatar (Azərbaycan) kəndlərini məhv etməsi ilə öyünür. 

Hələ 1918-ci il avqustun əvvəllərin­də yenə Andranik meydanda idi. O, öz başkəsənləri ilə qəflətən Zəngəzur və Qarabağ torpaqlarında görünmüş və dinc azərbayçanlı əhaliyə qanlı divan tutmağa başlamışdı. Bu münasibətlə Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti özünün 1918-ci il 15 avqust tarixli 461 №-li rəsmi məktubu ilə Er­mənistan hökumətinə müraciət edərək bu rüsvayçılıqlara son qoymağı və And­ranikin quldur dəstəsini Azərbaycan ərazisindən geri çəkməyi tələb etmişdi. Ermənistan hökuməti həmin məktuba cavabında riyakarlıqla bildirmişdi ki,”...general Andranik, həm də onun dəstəsi artıq çoxdan erməni qoşunlarının tər­kibindən və siyahısından çıxarılmışdır, bundan sonra onlar Ermənistan rəh­bərliyinə, onun vəzifəli şəxslərinə tabe olmaqdan imtina etmişlər”. 

O zamankı erməni höküməti Njde­nin qətllərinə də guya onun Ermənistan Respublikasına tabe olmaması kimi bəhanələr gətirir və mövcud Ermənis­tan Respublikası ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını bildirirdi. Njdenin dəstələri 1919-1920-ci illərdə Azərbaycan ordu­su ilə döyüşlərdə iştrak edirdi. Ən gərgin döyüşlər 1920-ci ilin mart ayında qedir. Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra Njde Sovet ordu­sunun hərbi birləşmələri ilə də döyüşlər aparırdı. 

1920-ci ildə Njde Zəngəzurda "Dağ­lıq Erməni Respublikası"nın yaradılma­sını elan etmiş, Qarabağ və Naxçıvan­da yaşayan azərbaycanlı əhalinin də kütləvi qətllərini təşkil etmişdir. Zəngə­zurun müsəlman əhalisinə qarşı erməni vəhşilikləri əslində 1919-cu ilin dekab­rından etibarən yenidən şiddətlənmişdi. Müsəlmanlar yaşayan Oxçu, Şabadan, Atqız, Pordavdan kəndlərinə qarşı ge­niş hərbi əməliyyatlar başlanmışdı. Özü də bu vaxt əməliyyatlarda artıq erməni Ararat Respublikasının rəsmi nizami ordusu da iştirak edirdi. Lakin Ararat Respublikası hökuməti riyakarcasına bu işlərlə heç bir əlaqəsinin olmadığını, bu zorakılıqların guya ancaq Andranikin, Njdenin dəstəsi və başqa erməni quldur dəstələri tərəfindən törədildiyini bildirirdi. ADR hökümətinin yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının məruzəsində Zəngəzur qəzasında 115 müsəlman kəndinin ermənilər tərəfindən dağıdıldı­ğı göstərilir. Həmin kəndlərdə 3257 kişi, 2776 qadın və 2196 uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yara­lanmışdı. Şahidlərin ifadələri əsasında tərtib olunmuş məruzədə ermənilərin törətdikləri cinayətlər haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. Vagudi kəndin­də erməni vandalları 400-dən yuxarı azərbaycanlı əhalinin sığınacaq tapdığı məscidə əvvəlcə əl qumbaraları atmış, sonra isə ona od vuraraq, adamlarla bir­likdə yandırmışdılar. 

Qaniçən quldurlar həmin kənddən qaçıb, canını qurtarmaq istəyən uşaq və qadınların başlarını qılınc və xəncərlərlə üzmüş, İmişli kəndini qətl-qarət edərkən südəmər uşaqları süngülərə taxaraq göyə qaldırmış, öldürülənlərin meyitləri­ni tikə-tikə doğramışlar. Meyitlər o qədər eybəcərləşdirilmişdi ki, onları tanımaq mümkün olmurdu. Quldur dəstələri bütün müdafiəsiz müsəlman kəndlərini talan etdikdən sonra hər yeri və hər şeyi oda qalayırdılar. Kəndlərdən hansısa biri mü­dafiə olunmağa cəhd göstərdikdə müha­sirəyə alınır və yerlə-yeksan edilirdi. 

Bu hadisələrin iştirakçısı olan ermə­ni bolşevik A.Lalayan yazmışdı: "Türk qadınları və uşaqlarının, qocalar və ye­niyetmələrin məhv edilməsində daşnak dəstələri... maksimum "şücaət" göstər­dilər. Daşnak dəstələrinin ələ keçirdiyi kəndlər canlı insanlardan "azad olunur" və eybəcərləşdirilmiş meyitlərlə dolu xa­rabazara çevrilirdi". Erməni vəhşiliyinin miqyasını yalnız bu faktlar deyildir Şa­hidlərin dediyinə görə, bütün bu cinayət­lər bilavasitə Andranikin və Njdenin başçılığı ilə həyata keçirilmişdir. 

Zəngəzuru Azərbaycanın tərkibində sayan və bu ərazidə türklərin qarşısına çıxmayacağı öhdəliyini götürən Ermə­nistan bəhanə gətirirdi ki, guya bu silahlı qüvvələr Ermənistan hökümətinə tabe deyillər. Belə çıxırdı ki, Njde, Andranik və digər quldurbaşıların Ermənistanın milli qoşunları və dövlət orqanları ilə heç bir əlaqəsi yoxmuş və Ermənistan Res­publikasının hökuməti onların məsuliy­yətsiz hərəkətlərinə guya cavabdeh de­yildir. Cinayətlər məhz bu qaniçənlərin adına yazılmalıdır. Elə isə nədən bu qul­durlar Ermənistanda qəhrəman hesab olunur? Türk-müsəlman öldürdüklərinə görəmi? Kəndlərimizi xarabazara çevir­diklərinə görəmi? Qərbi Zəngəzurdan bütün azərbaycanlı əhalini qovub çıxar­dıqlarına görəmi? 

(ardı var)

Qafar ÇAXMAQLI,
XQ-nin Türkiyə müxbiri