VIII MƏQALƏ

Hər bir xalqın özünün böyük milli ideyası var.

İvan Oxlobıstin

Bundan əvvəlki məqalədə vurğuladı­ğımız kimi, milli ideya ilə milli təhlükəsiz­liyin qarşılıqlı əlaqəsi kifayət qədər geniş faktorları əhatə edir. Onları iki qrupa – xa­rici (regional və qlobal miqyaslardan olan təsirlər) və daxili faktorlara bölmək olar. Daxili faktorları milli təhlükəsizlik kon­tekstində milli ideya stimullaşdıra bilər. Onun reallaşması isə güclü lider – güclü dövlət – güclü cəmiyyət vəhdəti sayəsin­də baş tutur. Burada aparıcı rol, təbii ki, güclü liderə məxsusdur. Çünki tarixən ən mürəkkəb situasiyalarda çıxış yolunu li­der müəyyən edir və cəmiyyəti arxasın­da aparır. Hazırkı mərhələdə liderin rolu daha da artmışdır. 

Beləliklə, milli təhlükəsizliyin təmina­tının daxili faktorları kimi güclü lider, güc­lü dövlət və güclü cəmiyyətin birgə fəaliy­yəti üçün müvafiq “xarici mühit” olmalıdır. Burada “xarici mühit” və ya “ətraf mühit” dedikdə məsələnin geosiyasi kontekstini nəzərdə tuturuq. 

Milli ideyanın geosiyasi konteksti

Burada dövlətin güclü olması mühüm şərtdir. XXI əsrdə dövlətçiliklə bağlı apa­rılan tədqiqatlarda geosiyasi problemlərin zəif dövlətlərin mövcudluğundan qaynaq­landığı haqqında tezis xüsusi yer tutur. Bu kontekstdə Frensis Fukuyama yazır ki, “dövlət özünü yeniləşdirə bilməlidir” ki, real gücü dinamik olsun və istənilən də­yişən situasiyaya yaradıcı tərzdə uyğun­laşa bilsin. Eyni zamanda, F.Fukuyama güclü dövlət kontekstində siyasi identik­lik və suverenlik kimi faktorların mütləq nəzərə alınmasını ayrıca vurğulayırdı. 

Belə çıxır ki, müasir Qərb politoloji fikrində müstəqil dövlətin güclü olmasını regional və qlobal miqyaslarda ciddi təsiri olan faktor hesab edirlər. Burada bir neçə məqam ön plana çıxır: dövlətin özünü ye­niləşdirməyi bacarması, siyasi və mədəni identiklik (özünütanıma) və suverenlik. Bu faktorlar XXI əsrdə dövlətin güclü və müstəqil olması üçün vacib şərtlərdir. 

Buradan belə məntiqi nəticə alınır ki, hər bir müstəqil dövlətin gücünün mütləq geosiyasi konteksti vardır. Dövlətin özü­nü daim yeniləşdirə bilməsi, suverenlik və siyasi-mədəni identikliklə bağlılığı isə məsələni birbaşa milli ideyaya yönəldir. Bununla Azərbaycan üçün yeni tarixi mərhələdə güclü dövlətçiliklə milli ide­yanın həyata keçməsi arasında əlaqənin təbiiliyi və geosiyasi əsaslılığı aydın olur. 

Bunlarla yanaşı, milli ideyanın geo­siyasi kontekstinin iki səviyyəsinin möv­cudluğu aydınlaşır. Birincisi, cəmiyyət və dövlətdə özünüinkişaf (özünü güc­ləndirmə mənasında) potensialının daim aktuallaşması və reallaşması şəraitinin mövcudluğu. İkincisi, dövlətin regional və qlobal inteqrasiya proseslərində milli təhlükəsizliyi təmin etmək şərti ilə fəal iştirakı. 

İkinci faktor birincidən qaynaqlanır. Çünki cəmiyyət və dövlət daim özünü gücləndirmək mexanizmlərinə malik de­yildirsə, başlanğıcda uğurlu görünən na­iliyyətlər hansısa məqamda “qırıla” bilər. Dövlət ətrafdan olan mənfi təsirləri neyt­rallaşdırmaq qüdrətini bununla itirə bilər. O halda milli ideyanın reallaşması proses olaraq dayanır və bütövlükdə, deqradasi­ya mərhələsi başlayır. 

Deməli, dövlətin və cəmiyyətin daxi­li gücü və onun daim aktuallaşa bilməsi regional və qlobal inteqrasiyada milli maraqlardan və milli ideyalardan çıxış edərək, iştirakın bazasıdır. Bu daxili əlaqə praktikada konkret inteqrasiya mo­dellərinə dövlətin milli ideyanın mahiyyəti kontekstində aktiv reaksiya verməsi və mümkün variantlardan ən uyğun olanını seçməsi məsələsi ilə sıx bağlıdır. Bu­radan Cənubi Qafqazda hazırda hansı geosiyasi inteqrasiya modellərinin özünü göstərdiyi məsələsini milli ideya konteks­tində araşdırmağın vacibliyi özlüyündə aydın olur. 

Öncə onu vurğulayaq ki, indiki mər­hələdə regionda inteqrasiya Avropa İtti­faqı, ABŞ, Rusiya (Avrasiya inteqrasiya modeli çərçivəsində), Çin və Türk Dövlət­ləri Təşkilatı layihələrinin rəqabəti şərai­tində özünü göstərir. Bir sıra tədqiqatlar­da son illərə qədər regionda inteqrasiya layihəsi kimi TDT-ni nümunə gətirmir­dilər. Lakin artıq TDT qlobal miqyasda qəbul edilən güclü inteqrasiya layihəsi­dir. İndi TDT olmadan Cənubi Qafqaz da daxil olmaqla geniş geosiyasi məkanda (Avrasiyada) hansısa real inteqrasiya la­yihəsindən danışmaq mümkün deyildir. Bunun geosiyasi-nəzəri sübutu vardır. 

Məsələyə H.J.Makkinderin “Herat­land” (Yer kürəsinin “ürəyi”) nəzəriyyəsi prizmasında baxsaq, Qafqaz və Mərkə­zi Asiya qlobal geosiyasi proseslərin mərkəzi kimi təsəvvür edilə bilər. H.Mak­kinderin özü də Avrasiya kontekstində Xəzər hövzəsinə və Mərkəzi Asiyaya xü­susi qiymət verirdi. 

Bundan başqa, Z.Bzejinski əsərlərin­də Azərbaycanı Qərblə Asiya arasında “əsas geosiyasi körpü” kimi təqdim edir­di. Henri Kissincerin də buna bənzər fikir­ləri mövcuddur. 

Bu geosiyasi məkanda isə bir neçə türk dövləti yerləşmişdir. Avropanın cə­nubundan başlayaraq Qafqazdan keç­məklə Mərkəzi Asiya və Çinə qədər geniş ərazidə, bir tərəfdən də şimalda Rusiya və cənubda İranla həmsərhəd məkanda türk dövlətləri yerləşir. Türk dövlətləri­nin Avrasiya miqyasında geosiyasi yeri və rolu tam dəqiqləşmədən burada heç bir inteqrasiya layihəsi reallaşa bilməz. Buna görə də TDT-yə diqqət son zaman­lar ayrıcadır. 

Hazırda politoloqlar iki variantdan birinin reallaşacağı qənaətindədirlər. Bi­rinci variant: mərkəzində TDT-nin olduğu geosiyasi inteqrasiya modeli, ikinci vari­ant: TDT ilə yanaşı, Cənubi Qafqazda və Mərkəzi Asiyada pozitiv rol oynaya bilə­cək hansısa böyük geosiyasi gücün birgə iştirakı ilə yaranan inteqrasiya layihəsi. Hər iki variant üçün əsas rol oynayacaq dövlət Azərbaycandır. Çünki Azərbaycan həm coğrafi, həm geosiyasi, həm də mə­dəni aspektlərdə vurğulanan inteqrasiya layihələrinin mərkəzinə düşür. 

Bütün bunlara baxmayaraq, mili ide­ya məsələsi olduqca geniş və strateji xarakterli faktordur və ona görə də indi mövcud olan hər bir inteqrasiya layihəsi konteksti araşdırılmalıdır. 

Cənubi Qafqazda Aİ-nin inteqrasiya strategiyası

Avropa İttifaqının müxtəlif coğra­fi və geosiyasi istiqamətlərdə yeritdiyi siyasətdə qonşuluq siyasəti və geniş­lənmə bir-biri ilə sıx əlaqədə həyata ke­çirilir. Burada əsas məqsəd Aİ-nin Şərq və Cənub istiqamətlərində təsirini artır­maq və özünə sərf edən geosiyasi mü­hit yaratmaqdan ibarətdir. Bu məqsədlə “Şərq tərəfdaşlığı” adlı xüsusi proqram da hazırlanmışdır. Bu proqrama Cənubi Qafqazın üç dövləti də daxildir (Azərbay­can, Gürcüstan və Ermənistan). Şərqi Avropadan isə Ukrayna və Moldova. 

Belə çıxır ki, Aİ qonşuluq və genişlən­mə siyasətlərini yaxın qonşuları öz geosi­yasi təsir orbitinə daxil etmək kimi strateji bir məqsədə çatmaq üzərində qurur. İl­lərdir ki, Aİ-nin Cənubi Qafqazdakı fəaliy­yətində məhz bu məqam üstünlük təşkil edir. Lakin meydana bir sıra ziddiyyətlər çıxmışdır ki, onlar Aİ-nin Cənubi Qafqaz­da inteqrasiya layihəsinin tam olaraq uğurlu olacağına ciddi suallar meydana gətirir. Həmin sualların bir qismi “Şərq Tərəfdaşlığı” proqramı çərçivəsində Azərbaycan tərəfindən səsləndirilmişdir. 

Prezident İlham Əliyev “Şərq Tərəf­daşlığı”nın Vilnüs (2013-cü il) və Praqa (2014-cü il) sammitlərində Aİ-nin as­sosiativ üzvlüklə bağlı qoyduğu şərtlər daxilində əməkdaşlığın davam etməsinin Azərbaycan üçün məqsədəuyğun olma­dığını ifadə etmişdir. Assosiativ üzvlüyün yalnız bir tərəfin maraqlarını nəzərə al­dığı və suverenliyə ziyan vurduğu Bakı tərəfindən bildirilmişdir. Bunun əvəzində Azərbaycan rəhbərliyi Aİ-yə yeni əmək­daşlıq paketi təklif etmişdir.

Əvvəlcə müqavimətlə qarşılanan təkliflər paketinin 2020-ci ilə qədər 90 faizi razılaşdırılmışdır. Azərbaycan rəh­bərliyinin gətirdiyi arqumentlər göstərir ki, başlıca suallar məhz milli maraqlar və milli ideyanın reallaşması perspektivləri ilə bağlıdır. Konkret olaraq, Azərbaycan suverenliyin təmini və ərazi bütövlüyünün bərpası üçün geniş imkanların yaradıl­masını (həmin mərhələ üçün milli ideya­nın əsas tezisi) ön plana çıxarmışdır. 

Bu məqamda Aİ-nin Cənubi Qafqaz siyasətində yerli dövlətlərin milli maraqlar və milli ideya kontekstində başlıca şərtlə­rini nəzərə almaq istəməməsi aydın olur. Bu, o deməkdir ki, Brüsselin inteqrasi­ya layihəsinin daxili ziddiyyətləri vardır. Həmin ziddiyyətlər təşkilatın qonşuları hesabına genişlənməsi planları ilə bunu reallaşdırma mexanizmləri arasındadır. O cümlədən, Cənubi Qafqazda geosiyasi inteqrasiya bu ziddiyyətlər fonunda real­laşa bilməz.

2013-2014-cü il Rusiya-Ukrayna böh­ranı bu tezisin doğrulunu təsdiq edən faktlardandır. Bundan əvvəl – 2008-ci ildə Aİ-nin Rusiyanın Gücüstanın iki bölgəsini işğal etməsinin qarşısını ala bilməməsi də ciddi faktlardandır. Məhz bu hadisə Qərbin siyasi şüurunu, sözün həqiqi mə­nasında, şoka saldı və Qafqaz istiqamə­tində siyasətə düzəlişlər etmək zərurətini qəbul etdilər. Nəticədə 2015-ci ildə Aİ “Yeni Qonşuluq Siyasəti” adlanan sənədi hazırladı. Lakin bu sənəddə də Cənubi Qafqaza ədalətli yanaşma və real inteq­rasiya yaratmaq ruhu görünmür. Bundan başqa, milli maraqların qorunmasına və suverenliyə tam təminat verən Azərbay­canın təkliflər paketi də neçə illərdir ki, tam olaraq razılaşdırılmır. Əsas maneə­ni də Azərbaycan tərəfi bəyan etmişdir: Brüssel enerji sahəsində Azərbaycanın milli maraqlarına və suverenliyinə cavab verən mövqe nümayiş etdirmir.

Beləliklə, Avropa İttifaqının Cənubi Qafqazda inteqrasiya layihəsi milli ma­raqlar, suverenliyin tam təmini və milli ideyanın reallaşması üçün zəruri olan şə­raitin yaradılmaması səbəblərindən ger­çək perspektivli model təsiri bağışlamır. II Qarabağ savaşından sonra Brüsselin Azərbaycana və regiona münasibətdə tutduğu mövqe də bu tezisi təsdiq edir. Aİ, faktiki olaraq, Azərbaycanın haqlı qələbəsini nəinki qəbul etmək istəmədi, hətta regionu qarışdırmaq üçün addımlar atmağa başladı. Xüsusilə Fransa konst­ruktiv olmağın bütün şərtlərini pozaraq, birbaşa dağıdıcı işlər görməyə çalışdı. Əlbəttə, bu şərtlər daxilində hansısa həqiqi inteqrasiyadan bəhs etmək müm­kün deyildir. Deməli, Cənubi Qafqazda Aİ-nin nüfuz qazanması şansı çox olsa da, səhv mövqeyi ilə bu imkandan özünü məhrum edir. 

Bunlar onu ifadə edir ki, yeni tarixi mərhələdə Azərbaycan Brüsselin Cənu­bi Qafqazda inteqrasiya layihəsinə son dərəcə ehtiyatla yanaşacaqdır. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitki, fəlsəfə elmləri doktoru