Tarixi unutqanlıq isə bu toplumu indiki məğlubiyyətə sürüklədi

2020-ci ildə 44 günlük müharibə nəticəsində kapitulyasiya aktına – 10 noyabr üçtərəfli Bəyannaməsinə imza atan Ermənistan üzərinə götürdüyü öhdəliyi ye­rinə yetirmir. Azərbaycanın Qərb ərazilərindən Naxçıvana uzanacaq kommuni­kasiya xətlərinin, maneəsiz keçidin əldə edilməsini manipulyasiya edir, dördün­cü ildir ki, bu işi ayrı ayrı ölkələrin spekulyasiya predmetinə çevirmişdir. 

Sənədə imza atan Ermənistanın baş naziri N. Paşinyan ölkəsində haqlı olaraq “kapitulyant” adlandırılır, çünki müharibə­də məğlub olmuş Ermənistan qalib ölkə Azərbaycanın şərtlərini qəbul etmiş və bir gülllə atılmadan işğal altında olan Ağ­dam, Laçın və Kəlbəcər erməni silahlı bir­ləşmələrindən boşaldılmışdır. Bu, məğlub ölkənin kapitulyasiyası deməkdir və Er­mənistan Azərbaycanın tələblərini yerinə yetirməlidir.

Ermənistanın indiki durumu 1920-ci illərə çox bənzəyir. O zaman da Ermənis­tanın daşnak hakimiyyəti işğalçılıq niyyəti ilə Türkiyənin bir sıra ərazilərinə iddia or­taya qoymaqla, bəzi əraziləri işğal etmiş və 1918-ci il 4 iyun Batum Anlaşması ilə tanınan Ermənistan Respublikasının 9 min kvadrat kilometrlik ərazisini geniş­ləndirmək planlarını işə salmışdı. Hətta Şərqi Anadolunun bəzi torpaqları Ermə­nistanın nəzarətinə keçmişdi. 

Təbii ki, Türkiyə bu işğalla barışmaya­caqdı. O zaman TBMM hökumətinin or­duları hərəkətə keçib ermənilərin dərsini vermişdir. 1920-ci il noyabrın 6-da Kazım Karabəkir paşanın komandanlığı ilə Türk Ordusu Gümrüyə daxil olarkən erməni əhalisi “Xilaskar Türk Ordusuna alqışlar!” şüarı ilə qalibləri qarşılamışdılar. Belə bir şüarın gerçək olduğu erməni dilində olan sənədlərdə və bəzi müəlliflərə məxsus ki­tablarda təsdiqlənir.

Türk ordusu Aleksandropola yaxınla­şanda Gümrüdə keçirilən mitinqdə çıxış edənlərdən biri demişdi: “Bizi müttəfiqlə­rin cəhənnəmindən azad etməyə gələn türk azadlıq ordusuna salamlar olsun”. Erməni tarixçi Tatul Hakopyan “Ermənilər və türklər. Araratdan baxış” adlı kitabın­da tarixi qaynaqlara istinadən bunların həqiqət olduğunu yazmışdır. Erməni qa­dınların türk ordusu qarşısına duz-çörəklə çıxdığı faktları da ermənicə qaynaqlarda yer almışdır. 

Qarsın ermənilərdən təmizlənməsin­dən bir həftə əvvəl, 1920-ci il oktyabrın 23-də Ankara TBMM hökuməti Cənubi Qafqazda milli qüvvələrlə daşnak quldur­ları arasında baş verən qarşıdurmalar­la bağlı bəyanat vermişdi: “Ermənistan bu torpaqlarda yaşayan türkləri məhv etmək və ya zorla köçürmək niyyətində­dir, türklərin əhalinin yarısını təşkil edən ölkədə xaos yaşanır, müsəlman əha­li çətin durumdadır. 1919-cu ilə qədər İrəvan Müsəlman Liqasının tərtib etdiyi rəsmi statistikaya görə, XIX əsrin sonla­rında təkcə Ermənistanın dövlət olaraq elan edildiyi quberniyalarında 199 türk kəndi yandırılmışdır. Bunlar azmış kimi daşnak hakimiyyəti tərəfindən 1920-ci il sentyabrın 24-də sərhəd mövqelərimizə hücum edilmişdir. Məqsəd Ərzurumu al­maq idi. Düşməni darmadağın etdikdən sonra Sarıqamış bölgəsində qoşunları­mız erməniləri təqib etdi. Erməni quldur dəstələrinin təqibi, torpaqlarımızdan çıxa­rılması, sərhədlərimizin müdafiəsi millə­timizin həyati hüququdur".

1920-ci il noyabrın 5-də Türkiyə Or­dusu şəhərə (Gümrüyə) girməzdən bir gün əvvəl müdafiə naziri Ruben Ter-Mi­nasyan şifrəli teleqrafla baş nazir Ohan­canyanı belə məlumatlandırmışdı: "Əs­gərlərimiz döyüşmək istəmir, sülh istəyir. Danışıqlara başlamağı, barışmağı təklif edirəm. Müharibəni davam etdirsək, hər şeyi itirəcəyik”.

6 noyabr 1920-ci ildə Türk Ordusu Aleksandropola (Gümrüyə) daxil oldu. Həmin gün Qarabəkir paşa atəşkəs şərt­lərini və Aleksandropol qalasını və stansi­yasını təslim etməyi tələb etdi. Noyabrın 11-də Rusiyanın xarici işlər naziri Çiçerin Atatürkə məktub yazaraq Türkiyənin Er­mənistana hücumunun dayandırılmasını istədi. Lakin həmin gün bir neçə yerdə dö­yüşlər yenidən başladı. Türklər Cacurda­kı erməni qoşunlarını geri oturtdu, ermə­nilər Hamamlıya (Spitak) çəkildilər. Son hərbi əməliyyat olan Ağın cəbhəsində qızğın döyüşlər gedirdi. Nalbənd stansi­yasından Qarakilisəyə qədər erməni-türk neytral zonası elan olundu. Eyni vaxtda Ermənistan rəhbərliyi türklərlə barışmaq üçün Moskvaya vasitəçilik üçün müraciət etdi. Xarici işlər naziri Çiçerin B.Mdiva­nini Ermənistan-Türkiyə danışıqlarında nümayəndə təyin etdi. O, 1919-cu ilin oktyabrından Mustafa Kamal hökuməti dövründə Rusiyanın Ankaradakı səfiri və­zifəsində çalışırdı.

Noyabrın 18-də Ermənistanın xari­ci işlər naziri Sarkis Araratyan və Kazım Qarabəkir paşa Gümrüdə atəşkəs sazişi imzaladılar. Atəşkəsin son günü noyabrın 25-i idi və ondan bir gün əvvəl sülh da­nışıqları başlamalı idi. Noyabrın 23-də Ermənistan yeni hökumətinin Hatisyanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti türklər­lə danışıqlara başlamaq üçün Gümrüyə gəldi. Bu hadisə ilə bağlı dövrün erməni qəzetlərində məqalələr dərc olunub. 

"Arac" (İrəli) qəzetinin 23 noyabr 1920-ci il "Güzəştə doğru" adlı məqalə­sində yazılırdı: "Əcnəbilərin gücünə arxa­lanaraq hər zaman "Böyük Ermənistan"ı bir anda yaratmağa çalışan bizlər bu sarsıdıcı məğlubiyyətdən sonra əmin ol­duq ki, böyük ümidlər nə qədər illüziyalı və zərərlidir. Biz əsl siyasətçi olsaydıq, özümüzdən çox xarici güclərə əsaslanan millətçiliyimizlə siyasi məqsədlərə ön­cülük edə bilməyəcəyimizi qəbul etsəy­dik, öz gücümüzün həqiqi çəkisini dəqiq ölçə bilsəydik, heç vaxt bunun arxasınca getməzdik. Bu gün Ermənistan–Türkiyə dostluğunu hələ də qeyri-mümkün edən bütün maneələri qətiyyətlə aradan qaldır­mağa səmimi şəkildə çalışmalıyıq”.

Eyni qəzet bir gün sonrakı nömrəsin­də “Güzəşt problemi, bizim yönümüz” adlı məqalədə yazırdı: “Biz türklərlə dil tap­malıyıq. Bizim siyasətimiz "Erməni xalqı­nın "fiziki varlığını" təmin edəcək dövlətin mövcudluğunu qorumağı və təsdiqləmə­yi tələb edirsə, o, rusyönümlü deyil, türk yönümlü olmalıdır. Əgər erməni xalqı son Avropa müharibəsində rusyönümlü olma­saydı, türklərin yanında olsaydı, yəqin ki, bir çox qırğınlardan xilas ola bilərdilər. Etiraf etməliyik ki, yadellilərə arxalanaraq sülhə nail ola bilmərik. Güclü qonşumuz olan türklərlə öz taleyimizi özümüz inamla müəyyən etməyə çalışmalıyıq”.

Ermənistan Türkiyə ilə müharibədə məqlubiyyətini qəbul etdi və 1920-ci il de­kabrın 2-də TBMM hökuməti ilə Ermə­nistan Respublikası arasında Aleksand­ropol (Gümrü) anlaşması imzalandı. Bu anlaşmanın 4-cü bəndinə görə, Ermənis­tanın 1500 nəfərdən çox olmayan hərbi kazarma və müvafiq sayda zabit, habelə lazımi sayda jandarm saxlamaq hüququ var idi. Müdafiə məqsədi ilə yalnız ağır müdafiə topları ilə silahlandırılan qalalar ola bilərdi. Hərbi xidmət ləğv edilirdi.

Bu, Ermənistanın kapitulyasiyası demək idi. 15 maddəlik həmin sənədə Ermənistanın baş naziri Xatisyan və Ka­zım Qarabəkir paşanın imzası atılmışdı. 

Ermənistanın indiki durmuna çox bən­zəyir. 44 günlük savaşdan sonra 10 no­yabr 2020-ci ildə Ermənistan kapitulyasi­ya aktına imza atmamışdırmı?

Qafar ÇAXMAQLI,
XQ-nin Türkiyə müxbiri