Təhlükəsizlik çağırışları və Azərbaycan sivilizasiyası

(əvvəli https://xalqqazeti.az/az/siyaset/166774-yeni-dovrun-ideoloji-esaslari)

Türkiyə nümunəsi və mavi vətən

“Soyuq müharibə”nin başa çatma­sı Türkiyəyə tam sülh gətirmədi, əksinə, Balkanlarda, Qafqazda, Yaxın Şərqdə və Şərqi Aralıq dənizində qeyri-sabitlik və münaqişələr Ankaranın ənənəvi təh­lükəsizlik problemlərini daha da artırdı. Türkiyənin ən mühüm daxili problemlə­rinin separatçı PKK və fundamentalist hərəkatlar olduğu, milli təhlükəsizliyə xarici təhdidlərin isə Yunanıstan və Suri­yadan qaynaqlandığı düşünülür. 1990-cı illərdə Türkiyənin təhlükəsizliklə bağlı qərar qəbul edən şəxsləri daxili təhdid­ləri gündəmdə ön plana çıxarsalar da, daxili və xarici aktorlar arasında artan əlaqələr ölkənin mülki və hərbi qurumları­nı hərəkətə gətirdi. Bu səbəbdən, Türkiyə çəkindirici gücünü artıraraq, yeni müttə­fiqlik əlaqələrini inkişaf etdirərək, onları zərərsizləşdirməyə çalışdı.

“Soyuq müharibə”dən sonra imkan­ları və strateji əhatə dairəsi genişlənən Türkiyə təhlükəsizlik sahəsində də yeni genişlənmələr etdi. Bu dövrdə etnik mən­subiyyətin və mərkəzdənqaçma qüvvələ­rinin dünya siyasətinə təsirinin artması Türkiyədə suverenlik və xaricdə maraq­ların müdafiəsi məsələlərini gündəmə gətirdi. 2000-ci illərdə Türkiyənin qlobal, regional və ikitərəfli daxil olmaqla müxtə­lif səviyyələrdə yaradılan təhlükəsizlik siyasəti, qlobal bir aktor və regional güc olmaq istəyi çərçivəsində formalaşdı. Bu kontekstdə beynəlxalq təşkilatlara üzv­lük, fəal diplomatiya və ikitərəfli müna­sibətlərdə irəliləyiş yeni təhlükəsizlik si­yasətinin mühüm elementlərinə çevrildi. Müəyyən müddət ərzində bu istiqamətdə “yumşaq güc” amilləri ön plana çıxsa da, ortamüddətli perspektivdə təhlükəsiz­lik sahəsində narahatlığın böyük ölçü­də coğrafi mövqedən qaynaqlandığı və ənənəvi çərçivədən kənara çıxa bilməyə­cəyi başa düşüldü və buna uyğun siyasət aparıldı. 

Bu dövrdə ölkənin təhlükəsizlik təsəv­vürlərinin dəyişməsində ictimai rəyin rolu və təsiri də artdı. Daxili və xarici təzyiqlərə görə, Türkiyənin təhlükəsizlik dairəsi ge­nişlənərək, ictimaiyyəti və medianı da əhatə etdi. Bu məqamda təhlükəsizliklə bağlı rəsmi anlayış genişlənərək təkcə hərbi siyasətlə bağlı məsələləri deyil, həm də daha geniş iqtisadi və siyasi məsələləri də əhatə etməyə başladı. Bu şəraitdə ölkənin birliyini və müdafiəsini təmin etməklə yanaşı, birgə müdafiə və böhranların idarə edilməsi əməliyyatla­rında iştirak, kütləvi qırğın silahlarının ya­yılması, həyati resursların axınının kəsil­məsi, böyük insan qruplarının nəzarətsiz hərəkətləri, kiber risklər, müharibə, tərk­silah və terrorizmə dəstək, təxribat və ci­nayət kimi asimmetrik təhdidlərlə müba­rizə, həmçinin sosial-iqtisadi fərqliliklərin aradan qaldırılması kimi məsələlər XXI əsrin əvvəllərində Türkiyənin təhlükəsiz­lik siyasətin konseptuallaşdırmasına gə­tirib çıxardı.

15 İyul çevriliş cəhdindən sonra Pre­zident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın liderliyin­də milli təhlükəsizlik mövzusunda yeni bir doktrina qəbul edən Türkiyə ölkəyə daxil olmadan məhv etmək məqsədilə sərhəd­dən kənarda hərbi əməliyyatlar həyata keçirdi. Müxtəlif ölkələrlə hərbi əməkdaş­lığa dair müqavilələr bağlayaraq, bazalar qurdu, yalnız bir “yumşaq güc” olmaqla ki­fayətlənməyərək addım-addım öz bölgə­sində hərbi gücə çevrildi. Türkiyə müdafiə sənayesinə qoyulan sərmayə ilə hərbi eh­tiyaclarını ödəməklə yanaşı, əhəmiyyətli bir ixracatçı mövqeyinə nail oldu.

Xüsusilə 15 İyul çevriliş cəhdindən sonra Türkiyənin milli təhlükəsizliyi və si­yasət anlayışında ciddi dəyişikliklər oldu. Bu nöqtədə çevriliş cəhdi hadisəsinə ge­dən prosesdə Türkiyənin həm PKK, həm də İŞİD terror təşkilatlarının hədəfinə çevrilməsi Suriya balansı ilə birlikdə şərh olunmuş və Türkiyəyə qarşı yönəldilmiş təhdidləri öz mənbəyində məhv edilməsi üçün yeni təhlükəsizlik doktrinası qə­bul edildi. Bu çərçivədə “Fərat qalxanı” əməliyyatına start verildi. Suriyanın daxi­lində geniş bir ərazi İŞİD və PKK-dan tə­mizlənərək təhlükəsizlik zolağı yaradıldı.

Türkiyə PKK terror təşkilatının Suriya­da İŞİD-lə mübarizə görüntüsü arxasında ABŞ-ın təşəbbüsü ilə bir terror dövləti qurma səylərini gördü və bunun qarşısı­nı almaq üçün inamlı addımlar atmağa başladı. “Fərat qalxanı” əməliyyatından sonra “Zeytun budağı” əməliyyatı ilə Af­rin, “Sülh çeşməsi” əməliyyatı ilə isə Tel Abyad və Rasulayn kimi bölgələr terror­dan təmizləndi. Bu əməliyyatlara Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə yanaşı, Türkiyənin təlim keçdiyi suriyalı müxalifət qrupları da qatılmışlar. Türkiyə yenə İdlib bölgəsində “Bahar qalxanı” əməliyyatını həyata keçirərək, bölgədəki humanitar böhranın qarşısını almağa cəhd göstərmişdir. 

Türkiyə İraqın şimalında da sərhəd­dən kənarda əməliyyatlarını davam et­dirir. Qətiyyətli əməliyyatlarla bölgədəki PKK terror təşkilatının ünsürləri, yüksək ranqlı kadrları İraq–Suriya ərazisində zərərsizləşdirir. Türkiyə bütün bu hərbi əməliyyatlarda öz quru və hava nəqliyyat vasitələrində, xüsusən də öz müdafiə sə­nayesi tərəfindən istehsal edilən pilotsuz uçuş aparatlarından çox səmərəli şəkildə istifadə edir. 

Türkiyə İraq və Suriyada əməliyyat­ları davam etdirərkən, digər tərəfdən də Liviyadakı Milli Həmrəylik Hökuməti ilə hərbi müqavilələr bağlayaraq bu ölkə­də əhəmiyyətli bir hərbi güc mövqeyi qazandı, Qətərdə hərbi bazalar qurdu, Somalidə dövlət inşası işləri həyata ke­çirdi. Türkiyə yeni bir hərbi doktrina ilə artıq “yumşaq güc”ə sahib olmaqdan çox yayındırıcı bir hərbi güc mövqeyindədir. Ankara daxili müdafiə sənayesi ilə silah sistemlərini istehsal və ixrac edə biləcək bir güc halına gəlmişdir.

Türkiyənin xarici siyasəti hər zaman dinamikliyi və qətiyyətliliyi ilə fərqlənib. Qardaş ölkə, təbii ki, zamanın çağırış­ları fonunda öz milli maraqlarına uyğun hərəkət edib. Bununla bərabər, huma­nizm və bəşəri əxlaq prinsipləri heç vaxt arxa plana keçməyib. Son aylar Türkiyə­nin xarici siyasət kursunda müəyyən də­yişikliklər baş verir. Belə ki, rəsmi Anka­ra indi yaxın və uzaq dövlətlərlə kəskin rəqabətdən daha çox hərtərəfli əmək­daşlığa üstünlük verməyə çalışır. Tür­kiyə böyük dövlətçilik ənənələrinə malik dövlətdir. Regionda və dünyada baş verən proseslər, onların mümkün təsirləri diqqətlə araşdırılır və xarici siyasətin pri­oritetləri müəyyən edilir. Türkiyə hazırda qlobal siyasətə təsir göstərən bilən əsas aktorlardan birinə çevrilib.

Qardaş Türkiyənin regional və qlo­bal təhlükəsizlik strategiyasında “Mavi Vətən” anlayışını irəli sürməsi milli təh­lükəsizliklə bağlı təhdidlərin ölkənin xari­cinə çıxarmaqla onun mübarizəsinə söy­kənir. Bir zamanlar ölkə daxilində terrorla mücadilə edən qardaş Türkiyə bu gün ölkə hüdudlarından xaricdə terrorun bir­dəfəlik kökünü kəsir. 

Lozanna müqaviləsindən sonra Tür­kiyənin Mavi Vətən sularında hüquqları­nın təmin edilməsində Türkiyə xarici si­yasətinin beş uğurlu təşəbbüsü mühüm əhəmiyyət kəsb edir:

– Bunlardan birincisi 1936-cı ildə qə­bul olunmuş Montrödür. Montrö Türkiyə­nin suverenliyi altında Qara dənizə gi­riş-çıxışlara nəzarət edən müqavilə kimi tarixə düşdü. 1936-cı il Montrö müqavilə­si 1809-cu ildən sonra Türkiyənin suve­renliyini gücləndirən ən əhatəli və uğurlu müqavilədir.

– İkincisi, Mustafa Kamal Atatür­kün sağlığında 1937-ci ildə başlayan və 1939-cu ildə sona çatan Hatayın vətənə ilhaqıdır. Beləliklə, Türkiyə İsgəndərun körfəzini öz nəzarətinə alaraq Şərqi Ara­lıq dənizindəki varlığını gücləndirdi.

– Üçüncüsü, 1974-cü ildə Kiprdəki soydaşlarının köməyinə gələn türk əs­gərləri İskəndərun körfəzindəki suveren­lik sahəsindən yararlanaraq böyük qələ­bə qazandılar. Kipr Sülh Əməliyyatının nəticələrindən biri də Türkiyənin dəniz və hava suverenliyini qorumasının nə qədər əhəmiyyətli olmasıdır.

– Dördüncüsü, Türkiyə 1992-ci ildə Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkila­tının (QDİƏT) yaradılmasının təşəbbüs­karı olmuşdur. Montrö müqaviləsi Qara dənizə giriş-çıxışlara nəzarəti Türkiyənin suverenliyinə buraxdığı halda, QDİƏT Türkiyənin Qara dənizdəki Mavi Vətəni­nin sərhədlərinin müəyyən edilməsi üçün əsas oldu. Beləliklə, Qara dəniz sahili ölkələri arasında eksklüziv iqtisadi zona­lar (EİZ) müəyyən edildi və Türkiyə neft və təbii qaz kəşfiyyatı apararaq uğurlu nəticələr əldə etdi.

– Beşincisi, Şərqi Aralıq dənizi ilə bağlı Liviya ilə Türkiyə arasında 2019-cu ildə imzalanmış EİZ müqaviləsidir. Belə ki, Ankara Şərqi Aralıq dənizində Tür­kiyəni təcrid etməyə çalışan qüvvələrə rasional və real reaksiya verib və Cənubi Kipr Rum Administrasiyası və Yunanıs­tan ilə EİZ müqaviləsi imzalayan Misir və İsrail kimi ölkələr üçün daha sərfəli mə­kan açdı.

Hazırkı reallıqlarda Talassokratiyaya (qədim, orta əsrlər və ya müasir dövrdə bütün iqtisadi, siyasi və mədəni həyatı torpaq ehtiyatlarının çatışmazlığı və ya xüsusi coğrafi yerləşmə səbəbindən bu və ya digər şəkildə dəniz, dənizçiliklə bağlı fəaliyyətə yönəlmiş dövlətin alt nö­vüdür, naviqasiya və dəniz məkanlarına və/və ya sahilyanı rayonlara nəzarəti əks etdirir) böyük önəm verən qardaş Türkiyə havada, suda və quruda çevik və opera­tiv məqsədlərə çatmaqla yanaşı, həm də uzunmüddətli strategiyalar formalaşdırır. 

2023-cü il prezident seçkilərindən sonra Türkiyə Cümhuriyyəti öz müstəqil­liyinin ikinci yüzilliyinə qədəm qoydu. Tür­kiyənin geosiyasi və təhlükəsizlik mühiti yüksək rəqabətli və məhdudlaşdırıcı ola­caq və bu mərhələdə Ankaranın strateji istiqaməti ilə bağlı rəqabət aparan geosi­yasi layihələr baş verəcək. 2023-cü il tək­cə daxili siyasət baxımından deyil, həm də Türkiyənin regional və qlobal strateji oriyentasiyası baxımından ölkənin ikinci əsrinin başlanğıcı oldu. Bu nöqtədə seç­kilər Türkiyənin geosiyasətini formalaşdı­racaq ən dominant qüvvəyə çevrildi. 

Türkiyə yeni əsrlə bağlı ideoloji, si­yasi, təhlükəsizlik baxışlarını yenilədi. Haqqında bəhs etdiyimiz yenilənmələr, dəyişikliklər, konseptual yanaşmalar sis­temi Azərbaycan üçün də öz aktuallığı­nı qoruyur. Prezident İlham Əliyev 20 il ərzində Azərbaycana rəhbərlik etdikdən sonra torpaqlarımızın bütünlüyünü təmin edərək yeni eraya qədəm qoydu. Qələ­bə və Zəfər dövrünün terminalogiyası, baxışları, yanaşmaları və konsepsiyası da dəyişməlidir. 

Prezident İlham Əliyev yeni dövrdə Türk dünyasına, türk ailəsinə, Türk Döv­lətləri Təşkilatına və Türkiyə ilə qardaşlıq münasibətlərinə xüsusi əhəmiyyət verir. 2024-cü il fevralın 14-də Prezidenti İlham Əliyev Milli Məclisdə andiçmə mərasimi zamanı nitqində beynəlxalq təşkilatlarla bağlı bundan sonra da öz addımlarımızı atacağımızı, ilk növbədə, Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində səylərimizi davam etdirəcəyimizi vurğuladı. “Bu, bizim üçün prioritetdir, mən bunu açıq demək istə­yirəm, yəqin ki, indi aparılan siyasət də hər kəsə bunu aydın göstərir. Bu, bizim üçün əsas beynəlxalq təşkilatdır, çünki bu, bizim ailəmizdir. Bizim başqa ailə­miz yoxdur. Bizim ailəmiz Türk dünyası­dır. Əgər kimsə hesab edir ki, biz başqa yerdə ailə axtarmalıyıq, deyə bilərəm ki, bizi heç yerdə gözləmirlər və bunu artıq gizlətmirlər. Əgər əvvəlki illərdə, xüsu­silə işğal dövründə bizi çaşdırmaq üçün, yəni, gözdən pərdə asmaq üçün müəy­yən vədlərlə cəlb etməyə çalışırdılarsa, indi o maskalar da yırtıldı və açıq-aydın burada ayrıcı xətlər müşahidə olunur. Bizim ailəmiz Türk dünyasıdır. Biz özü­müzü çox yaxşı hiss edirik. Türk Dövlət­ləri Təşkilatına üzv olan bütün ölkələrlə qardaşlıq münasibətlərimiz var və bizim siyasətimiz Türk Dövlətləri Təşkilatını gücləndirməkdir. Bu, böyük coğrafiyadır, böyük ərazidir, böyük hərbi gücdür, bö­yük iqtisadiyyatdır, təbii sərvətlərdir, nəq­liyyat yollarıdır, gənc əhalidir, artan əhali­dir və bir soydan, kökdən olan xalqlardır. Bundan güclü birlik ola bilərmi? Əlbəttə ki, yox. Biz müştərək səylərlə elə etmə­liyik ki, Türk Dövlətləri Təşkilatı qlobal arenada önəmli aktora və güc mərkəzinə çevrilsin. Buna biz ancaq birlikdə nail ola bilərik”.

Burada xüsusi qeyd etməliyik ki, Prezident İlham Əliyevin seçkilərdən sonra ilk rəsmi səfərini Türkiyəyə edərək iki qardaş ölkə arasında münasibətlərin yüksək səviyyəsini, bu münasibətlərin dövlətlərimiz üçün böyük əhəmiyyətini bir daha vurğuladı. Azərbaycan və Tür­kiyə bir millət, iki dövlət, İlham Əliyevin və Rəcəb Tayyib Ərdoğanın səyləri nə­ticəsində müttəfiq, strateji tərəfdaş olan, güclü iqtisadi, mədəni əlaqələrə malik iki ölkədir. Prezident İlham Əliev və Prezi­dent Ərdoğan arasında şəxsi dostluq və qardaşlıq münasibətləri ölkələrimizin ara­sında əlaqəlırin daha da möhkəmlənməsi və inkişafını şərtləndirən əsas amillərdən hesab olunur. Azərbaycan və Türkiyə arasında imzalanmış Şuşa Bəyannamə­sinin əlaqələrimizin möhkəmlənməsinə, regionumuzda sabitliyin və təhlükəsizli­yin qorunub saxlanmasında müstəsna rolu vardır.

Gənclərə xitab

Milli Məclisdə andiçmə zamanı Prezi­dent İlham Əliyev gənclər siyasətinə dair çox mühüm vəzifələr müəyyənləşdirdi. “Əsas vəzifə gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda, milli ənənələr ruhunda tərbiyə olunmasıdır. Bu məsələyə çox ciddi ya­naşmalıyıq və mən bunu əsas vəzifələr­dən biri kimi qarşıya qoyuram. Gənc nəslin tərbiyə edilməsi bizim gələcəyimi­zin təmin edilməsi deməkdir. Biz elə bir gənc nəsil yetişdirməliyik ki, onlar da daim bizim kimi milli ənənələrə, mil­li-mənəvi dəyərlərə sadiq olsunlar, on­ların beyinləri saf olsun. Heç kim on­ların beyinlərini zəhərləmək istəyəndə uğura nail olmasın və burada, əlbəttə ki, ilk növbədə, ailə tərbiyəsi ön plana çıxır. Xoşbəxtlikdən Azərbaycan ailəsi sağlam ailədir, ənənələr, milli dəyərlər üzərində qurulan ailədir. Ailə tərbiyəsi hər bir gənc üçün, hər bir uşaq üçün əsas tər­biyədir. İkinci yerdə məktəb tərbiyəsi­dir və belə müzəffər gənclərimizin yetiş­dirilməsində də Azərbaycan məktəbinin çox böyük rolu vardır. Ona görə gəncləri­mizin milli ruhda tərbiyə edilməsi, ənənə­vi dəyərlər əsasında tərbiyə edilməsi, dırnaqarası mütərəqqi və yad dəyərlərin tamamilə cəmiyyətimizdən silinməsi – bu vəzifə bizim hamımızın qarşısında durur, hər bir ailə qarşısında durur və dövlət qarşısında durur”. 

Azərbaycan sivilizasiyası modeli

Hər dövrün öz hökmü, diktəsi var. Azərbaycanın böyük mütəfəkkirlərinin XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində dediyi kimi, necə etmək lazımdır ki, Azər­baycan öz milli mənliyini, dinini, dilini, mədəniyyətini saxlasın, eyni zamanda, qloballaşma prosesindən kənarda qal­masın? Bu yolu da Heydər Əliyev doğru göstərmişdir. Onun çıxışlarında dəfələrlə bu məsələyə münasibət bildirilib və ta­rixin sınağından çıxıb.

Hazırda bəşəriyyət inqilabi dəyişik­liklər dövrünü yaşayır. Vətən mühari­bəsindən və lokal xarakterli antiterror tədbirlərindən sonra akademik çevrələr­də və ziyalılar arasında əsas müzakirə mövzusu milli ideya ilə bağlıdır. Qarabağ mövzusunun birdəflik bağlanması milli və uzunmüddətli strateji prioritetlərin müəy­yən edilməsi üçün zəmin hazırlayıb. 

Qeyd edək ki, 2021-ci ilin 2 fevral ta­rixində Prezident İlham Əliyevin sərənca­mı ilə “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” təsdiq olu­muşdur.

Növbəti onillikdə ölkənin sosial-iqtisa­di inkişafına dair aşağıdakı beş milli prio­ritet reallaşdırılmalıdır:

– Dayanıqlı artan rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyat;

– dinamik, inklüziv və sosial ədalətə əsaslanan cəmiyyət;

– rəqabətli insan kapitalı və müasir innovasiyalar məkanı;

– işğaldan azad olunmuş ərazilərə böyük qayıdış;

– təmiz ətraf mühit və “yaşıl artım” ölkəsi.

Qarşıdakı 7 il ərzində milli prioritetlə­rin reallaşması öz aktuallığını qoruyacaq. 1453-cü ildə Osmanlı hökmdarı II Meh­medin komandanlığında İstanbulun fət­hini qardaş Türkiyə əsrlərdir yaşadır və qəhrəmanlıq salnaməsi kimi gənc nəslə aşılayır. Əldə etdiyimiz tarixi Zəfərin təb­liği, onun əsrlər boyu yaşaması və daha da inkişaf etməsi üçün ideoloji inkişaf modelinin uğurlu şəkildə adlandırılması­na ehtiyac hiss olunur. Hər bir dövlətin siyasi-hüquqi, iqtisadi, hərbi, ideoloji, təh­lükəsizlik əsaslarını özündə birləşdirən uğurlu konsepsiyaya ehtiyacı var. Lakin burada tarixi keçmiş, regional reallıqlar, geosiyasi şərait, təbii ehtiyatlar, əhali və ərazinin imkanları da mühüm rol oynayır. Xoşbəxtlikdən imperiyalar quran dövlət­çilik ənənələrimiz, güclü və dayanıqlı iqti­sadiyyatımız, düşmənə qalib gələn güclü ordumuz, vətənpərvər gənclərimiz, mine­ral resurslarımız, gözəl təbiəti olan coğ­rafiyamız var. Güclü siyasi iradəyə malik, prisipial, qətiyyətli və təcrübəli Prezident İlham Əliyev bütün imkanları və resurs­ları vaxtında və düzgün səfərbər etmək üzrə üstün qabiliyyətə və keyfiyyətlərə malikdir. 

Samuel Hantinqton “Sivilizasiyaların toqquşması” tezisini irəli sürərkən bildir­di ki, “soyuq müharibə”dən sonrakı döv­rə müvafiq olaraq, yəni 1990-cı illərdən etibarən beynəlxalq ittifaqlarda və ya münaqişələrdə müəyyənedici amil siyasi və ya iqtisadi ideologiyalar deyil, siviliza­siyalardır və bu tendensiya XXI əsrdə də davam edəcək. Bizim əcdadlarımız da böyük coğrafiyada tarix yazıb, sivilizasi­ya formalaşdırıblar. Azərbaycan siviliza­siyasına sahib çıxmaq hər hansı dövlətə qarşı ərazi iddiasının irəli sürülməsi kimi anlaşılmamalıdır. 

Azərbaycan sivilizasiyası modelinin adı şərtidir. Təki digər uğurlu ideologiya və təhlükəsizlik baxışlarını özündə əks etdirən konsepsiya milli ideyalar məc­musunu özündə əks etdirsin, regional və qlobal miqyasda təhlükəsizlik təhdid­lərinin aradan qaldırmasını təmin etsin, gənclərimizin mənfi təsirlərdən qorun­masına dəstək olsun, iqtisadi potensialı gücləndirsin, elmi-texniki tərəqqini və sə­nayeləşməni stimullaşdırsın!

İlyas HÜSEYNOV,
Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin sektor müdiri, politoloq