I. Qədim diyar daşnak quldurların hədəfində

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasının 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında 30 dekabr 2023-cü il tarixli Sərəncamı Azərbaycanın bu qədim diyarının son 1 əsrdəki keşməkeşli tarixinə bir daha nəzər salmağı, onun ana Vətənlə sıx bağlılığına, muxtariyyət statusuna gətirən mübarizə yoluna və ondan sonrakı mürəkkəb dövrün şərəfli və bəlalı gedişatına tarixi səyahət etməyi gündəmə gətirir. 

Əvvəla, vurğulamaq istərdim ki, ta­rixçilərimiz həm sovet dövründə, həm də müstəqillik illərində Naxçıvan Muxtar Respublikasının, onun tarixinin ayrı-ayrı mərhələlərinin tədqiqi sahəsində gərəkli işlər görmüşlər. Bu sahədə ilk tədqiqat­çılar sırasında Naxçıvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda (sonra Naxçıvan Dövlət Uni­versiteti) sevimli müəllimimiz olmuş, ta­rix elmləri namizədi, dosent Əli Əliyevin (1905–1997) xüsusi yeri və xidməti var­dır. Bu fədakar alim 1941–1970-ci illərdə Muxtar Respublikada yüksək dövlət və­zifələrində çalışmış, eyni zamanda, ermə­ni-daşnak iddialarına və fitnələrinə qarşı hər zaman inadla elmi mübarizə aparmış­dır. 

Əli müəllim Naxçıvanda və digər böl­gələrdə daşnak quldurlarının, onların liderlərinin xalqımıza qarşı kütləvi qətli­amlar törətdiyini dəfələrlə SSRİ və Azər­baycan SSR rəhbərliyinə yazdığı mək­tublarında faktlarla göstərmiş və kəskin ittiham etmişdir. Sarsılmaz milli mövqe­yinə görə daim təqiblərə məruz qalmasına baxmayaraq əqidəsindən dönməyən Əli Əliyev Naxçıvanın XX əsr tarixinin gizli saxlanılan səhifələrinə öz tədqiqatları ilə işıq salmışdır.

1917-ci il oktyabr bolşevik çevrilişin­dən sonra Qafqazın digər xalqları kimi Azərbaycan xalqı da öz müqəddəratını təyin etmək üçün mübarizəyə qalxdı. Əli Əliyevin şahidi olduğu və qələmə aldığı kimi, 1917-ci ilin sonlarında ermənilə­rin Naxçıvana qarşı iddialarının xüsusilə güclənməsi 1918-ci ilin əvvəllərində artıq real təhlükəyə çevrildi, daşnakların silah­lı dəstələri türklərlə mübarizə adı altında Naxçıvanın ərazisinə soxulub soyqırımı keçirməyə başladılar. Yalnız Naxçıvan bölgəsində 73 min 727 nəfər Azərbaycan türkü qətlə yetirildi. 1917-ci ilin sonların­dan 1918-ci ilin aprelinədək ermənilər Naxçıvanın da daxil olduğu və əhalisinin böyük əksəriyyətini Azərbaycan türklə­rinin təşkil etdiyi İrəvan quberniyasında 197 kəndi talan etdilər və etnik təmizləmə apardılar. 

1917-ci ildə Rusiyada oktyabr çevrili­şindən sonra bolşeviklərin çağırışı ilə Bi­rinci Dünya müharibəsində, o cümlədən, Rusiya–Türkiyə cəbhəsində vuruşan rus əsgərləri evlərinə döndülər. Türkiyə ilə Rusiya arasında 18 dekabr 1917-ci ildə Ərzincanda bağlanan saziş müharibəyə son qoydu. Lakin rus ordusundakı on min­lərlə silahlı erməni əsgər və zabiti hərbin əvvəlindən işğal altında olan, bir çox qismi isə hələ 1877–1878-ci illər müharibəsində istilasına məruz qalan Osmanlı torpaqla­rında türk-müsəlman əhalini ucdantutma qırırdı. 

Onlar rus ordusunun tərk etdiyi bu torpaqlarda gələcək “Böyük Ermənistan” qurmağı planlaşdırırdılar. Vladimir Leninin başçılıq etdiyi RSFSR Xalq Komissar­ları Sovetinin 29 dekabr 1917-ci il tarixli “Türkiyə Ermənistanı haqqında” dekreti bilavasitə buna xidmət edirdi. Elan edilir­di ki, Rusiyanın fəhlə və kəndli hökumə­ti “Türkiyə Ermənistanı” ermənilərinin tam müstəqilliyə qədər azad surətdə öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu mü­dafiə edir.

Bölgəyə qoşun yeritmək, erməni “xalq milisi” yaratmaq, müxtəlif ölkələrdəki er­mənilərin buraya köçürmək və s. məkrli məqsədlər nəzərdə tutulurdu. Bütün bu vəzifələr Qafqaz işləri üzrə müvəqqə­ti komissar Stepan Şaumyana həvalə olunmuşdu. Bu işğalçı siyasətin qarşısını almaq üçün Türkiyənin 3-cü ordusunun komandanı Vehbi Mehmet paşa Birinci Dünya müharibəsində şücaət göstərmiş Kazım Qarabəkirin onun ordusuna veril­məsini baş komandanlıqdan xahiş etdi. 28 yanvar 1918-ci ildə kurmay-albay K.Qara­bəkir I Qafqaz Kolordusu komandanlığına təyin olundu. 

Ağır qış şəraitinə baxmayaraq, K.Qa­rabəkirin kolordusu fevralın 13-də Ərzin­canı, martın 12-də Ərzurumu, martın 13-də Həsənqalanı erməni işğalından azad etdi. Sonra isə 40 il Rusiya işğalı altında qalan, 1917-ci ilin oktyabrından isə ermə­nilərin işğalına düşən torpaqların azad edilməsinə başlandı. Aprelin 25-də Sa­rıqamış, ondan sonra Qars qalası azad edildi. Bu xidmətlərinə görə K.Qarabəkirə mirliva (general-paşa) rütbəsi verildi.

Kazım Qarabəkir paşanın qoşunları 1918-ci il mayın 15-də artıq Osmanlı döv­lətinin Rusiya ilə 1877-ci illərdəki sərhəd­lərinə çıxaraq Gümrüyə (Aleksandropol) hücuma başladı. 9 lokomotiv, 120 vaqon, çoxlu top, tüfəng və sairə ələ keçirildi. K.Qarabəkir paşa mayın 20-də Gümrü­nü tutub, qərargahını burada yerləşdir­di. Bir həftə içərisində erməni ordusunu 60–70 km geriyə sıxışdıraraq İrəvanı və Eçmiədzini (Üçkilsə) almaq üçün əlverişli mövqe qazandı. 

O zaman Türkiyə ərazisində ermənilə­rin Ermənistan dövləti yaratmaq planı türk ordusunun qətiyyətli zərbələri ilə puça çıx­mış, ermənilər əsas mərkəzləri olan Güm­rünü və bir sıra mövqelərini buraxaraq geri çəkilməyə məcbur olmuşdular. 1918-ci ilin mayında Tiflisdə istiqlalını elan edən Ermənistanın Osmanlı dövlətindən sülh istəməsindən başqa yolu qalmamışdı. Türkiyədə belə qəti mövqe formalaşmışdı ki, onun ərazisində Erməni dövlətinin ya­radılmasından söhbət gedə bilməz. Belə bir dövlət yaranacaqsa, bu Rusiya işğalın­dakı Qafqazda mümkün ola bilər. 

Türklər ermənilərin o zaman əsas is­tinadgahı sayılan Gümrünü isə bir daha əldən vermək niyyətində deyildilər. Buna görə Ermənistan Respublikası elan ediləndə bu ölkənin paytaxtının hara ola­cağı sual altında idi. Müəyyən tövsiyələr olsa da, İrəvanın ermənilərə verilməsi ilə əlaqədar Azərbaycan hökumətinə ciddi bir təzyiq yox idi. Türkiyə Ordusu tərəfindən sıxışdırılan və əsasən İrəvana və quber­niyanın yaxın qəzalarına doluşan ermə­nilərin hərbi gücü olsa da, İrəvan və bütün vilayət hüquqi olaraq Azərbaycan torpağı idi və əhalisinin mütləq əksəriyyətini soy­daşlarımız təşkil edirdi.

1918-ci ilin mayında Gürcüstanda və Ermənistanda olduğu kimi, Azərbaycanda da müstəqillik elan olundu. Keçmiş İrəvan xanlığının, və quberniyasının ərazisində yaradılan Ararat Respublikası (Ermənis­tan) hökuməti müstəqilliyini elan edən andan Azərbaycana qarşı əsassız əra­zi iddiaları irəli sürdü. Daşnak hökuməti tabeliyində olan, dünya müharibəsində iştirak etmiş, eləcə də Türkiyəyə qarşı dö­yüşlərdə təcrübə keçmiş minlərlə silahlı əsgərlə Azərbaycan torpaqlarını zorla ələ keçirməyə başladı. 

Belə bir şəraitdə 1918-ci il mayın 29-da Azərbaycan Milli Şurasının iclası keçi­rildi. Milli Şuranın üzvü Fətəli Xan Xoyski Milli Şura nümayəndələrinin erməni Milli Şurası nümayəndələri ilə Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhədlərin müəy­yənləşdirilməsi ilə əlaqədar aparılan müzakirələrin nəticəsi barədə məlumat verərək bildirdi ki, Aleksandropol Tür­kiyəyə keçdiyindən erməni dövlətinə siya­si mərkəz lazımdır. Belə mərkəz isə ancaq İrəvan ola bilər, ona görə bu şəhərin er­mənilərə güzəşt edilməsi labüddür. Təklif səsə qoyulub qəbul edildi. 

Sənəddən məlum olur ki, bu təklifin lehinə 16 nəfər səs vermiş, 1 nəfər əley­hinə olmuş, 3 nəfər səsvermədə iştirakdan imtina etmişdir. Deməli, həmin iclasda Milli Şuranın 28 üzvündən 20-si iştirak etmişdir.

Mayın 29-da, istiqlaliyyətin bəyan edilməsinin ertəsi günü Azərbaycan hö­kumətinin İrəvanı Ermənistana verdiyini elan etməsi nəinki erməniləri ərazi iddi­alarından çəkindirdi, əksinə, onların iş­tahını daha da artırdı. Azərbaycanın Baş naziri Fətəli xan Xoyski həmin günlərdə Batumda Milli Şura sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə bərabər, Osmanlı dövlətinin səlahiyyətli nümayəndələri ilə danışıqlarda iştirak edən xarici işlər na­ziri Məmmədhəsən Hacınskiyə Tiflisdən göndərdiyi teleqramında yazırdı: “Çox hörmətli Məmməd Həsən! Burada Azər­baycanın müstəqilliyi haqqında teleqramı göndərməyimizə müxtəlif maneələr ya­radırlar. Teleqramın mətnini rus və fran­sız dillərində Sizə göndərirəm ki, oradan radio ilə, birbaşa xəttlə Konstantinopola, oradan da radio ilə digər yerlərə ötürül­sün. Teleqramı xarici işlər naziri olaraq tək özünüz imzalaya bilərsiniz. Nəsib bəy və Sultanov əhalini məlumatlandırmaq və hazırlamaq üçün Yelizavetopola yola düşdülər. Ermənilərlə bütün mübahisələri bitirdik, onlar ultimatumu qəbul edər və mübahisələrə son qoyarlar. Biz İrəvanı onlara güzəştə getdik”.

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, həmin akta Pezident İlham Əliyevin verdiyi qiy­mət tarixi reallıq və siyasi məzmun baxı­mından tamamilə obyektiv və ədalətlidir: “Sirr deyil ki, XX əsrdə Azərbaycan tor­paqları hissə-hissə Ermənistana verilmiş­dir. 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası yaranandan bir gün sonra, əfsuslar olsun ki, İrəvan şəhəri Ermənis­tana verildi. Halbuki, bunun heç bir əsası yox idi. Bu, qədim Azərbaycan şəhəridir... O qərara gəldikdə isə mən hesab edirəm və yəqin ki, hamı mənimlə razılaşar, o böyük bir tarixi cinayət idi, səhv yox, ci­nayət. Birincisi, İrəvanda o vaxt yaşayan azərbaycanlılardan soruşulmadı. İkincisi, nə qaçaqaç idi? Hara tələsirdilər?.. 1920-ci ilin aprelində sovetləşmədən sonra no­yabr ayında artıq sovet hökuməti Qərbi Zəngəzurun böyük hissəsini Azərbaycan­dan qoparıb Ermənistana vermişdir”.

Göründüyü kimi, Naxçıvanın Azərbay­canın əsas hissəsindən bu şəkildə ayrı salınması, eləcə də, Azərbaycanın Tür­kiyə ilə təbii sərhədlərinin əldən verilməsi Ermənistanın Naxçıvana olan iddialarını daha da körükləmişdi. 29 may 1918-ci ildə İrəvana sahib olandan sonra daha da şir­nikləşən daşnaklar Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ torpaqları hesabına Ermənistanı genişləndirmək, eyni zamanda rus, ingilis himayəsindən istifadə edərək Türkiyənin bir sıra şərq vilayətlərini ələ keçirmək niy­yətində idilər. 

Qayıdaq Naxçıvana erməni quldur basqınlarının törətdiyi fəlakətlərə. 1918-ci il may ayının sonlarında Naxçıvan bölgə­sinin əhalisi Kərim xan İrəvanlının başçılı­ğı ilə Osmanlı dövlətinin Şərq cəbhəsinəki 3-cü Ordu komandanı Mehmed Vehbi pa­şanın yanına nümayəndə heyəti göndərib erməni işğalına qarşı hərbi qüvvə ilə yar­dım göstərməyi xahiş etdi. Türkiyə ilə mü­haribədə məğlubiyyətin labüd olduğunu anlayan ermənilər 1918-ci il mayın 26-da müstəqil dövlətlərini elan edən kimi Tür­kiyə ilə sülh bağlamağın zərurətini başa düşüb barış istədilər. 

Bu vaxtlar gürcülər də Türkiyə ilə mü­haribə vəziyyətində idilər. 1918-ci il iyunun 4-də Batumda Türkiyə dövləti Ermənistan və Gürcüstanla ayrı-ayrılıqda sülh müqa­viləsi bağladı. Həmin gün Türkiyə ilə Azər­baycan Xalq Cümhuriyyəti arasında isə dostluq müqaviləsi bağlandı. Müqaviləni Azərbaycan Cümhuriyyəti adından xarici işlər naziri Məhəmməd Həsən Hacınski və Milli Şura sədri Məhəmməd Əmin Rə­sulzadə imzaladılar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Tür­kiyə arasında 4 iyun 1918-ci ildə Batumda bağlanan müqavilə üzrə qardaş ölkənin göstərdiyi əsgəri yardım milli istiqlalımızın qələbəsində, eyni zamanda, xalqımızın erməni və rus işğalından qorunmasında əvəzsiz rol oynadı. Hələ Azərbaycan hö­kuməti Tiflisdən Gəncəyə köçürülməmiş Nuru paşanın komandanlığı ilə Azərbay­cana yardıma gəlmiş Türk qoşunları Gən­cədə yerləşib gözləyirdilər. Türk qoşunları Azərbaycana iki qrup halında gəlmişdilər. Birinci qrup Məhəmməd Əmin Rəsulzadə­nin “xilaskar mələk” adlandırdığı Nuru pa­şanın rəhbərliyi ilə 1918-ci il iyunun 7-də İran ərazisindən keçməklə Zəngəzur üzə­rindən, ikinci qrup isə iyunun 9-da Qazax üzərindən Gəncəyə çatmışdı. Vahiməyə düşən, bu hərbi yürüşdən həyacanlanan Stepan Şaumyan təcili Leninə və Stalinə teleqram vurmuşdu: “Türklər Qarakilsə­dən, Dilicandan keçib Ağstafaya çatıblar. Oradan da birbaşa Bakıya və Culfaya ge­dəcəklər. Xəbər verirəm: hücum başlan­mışdır”. 

Bu dövrdə erməni qulduru Andranik bolşeviklərlə işbirliyi yaradaraq Naxçıva­nı, Zəngəzuru ələ keçirmək üçün əməliy­yatlara başlamışdı. Bakıdakı bolşevik hö­kumətinin başçısı S.Şaumyandan dəstək alan Andranik Şərur–Dərələyəz və Naxçı­van qəzalarında qanlı qırğınlar törətmişdi. Bölgəni kütləvi qırğından yalnız Türkiyə xilas edə bilərdi. 

1918-ci il iyunun əvvəllərində 9-cu və 11-ci Türk diviziyaları Uluxanlıdan Naxçı­vana hərəkət etdi. 1918-ci ilin iyun ayının 4-də xilaskar türk qoşunu Naxçıvana daxil oldu. Şəhər əhalisi türk qoşununu toy-bay­ramla qarşıladı, şəhərdə Türkiyə bayrağı qaldırıldı. Naxçıvan üzərində Türkiyə hi­mayəsi bərqərar oldu. Türk qoşunları və Naxçıvanın yerli müdafiə qüvvələri daş­nak quldur dəstələrini darmadağın edib bölgədən qovdular. Naxçıvanın 15 kəndini viran qoymuş Andranik bu məğlubiyyət­dən sonra Zəngəzura doğru hərəkət etdi.” 

(ardı var)

Eynulla MƏDƏTLİ,
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun direktor müavini, tarix elmləri dokroru