Fəlsəfi-sinergetik təhlil

“Əsl lider konsensus axtaran deyil, onu yaradandır”
Martin Lüter Kinq

VII məqalə

VI məqalədə İlham Əliyev nümunəsin­də yeni liderlik sinerjisini dövlət tərbiyəsi kontekstində üç aspektin - substantiv (kadrlar), idarəetmə (siyasi, sosial, in­formasiya və s. institutlar) və funksional (cəmiyyətin müəyyən təbəqələrinin (strat­ların) toplum naminə fəaliyyət əmsalı), vəhdəti kimi təhlil etməyimizin konkret siyasi-strateji məqsədi vardı. Məsələ on­dan ibarətdir ki, son 300 ildə cəmiyyətimiz Azərbaycan dövlətçiliyinin taleyi baxımın­dan çox keşməkeşli bir mərhələni yaşa­mışdır. Azərbaycan XIX əsrdə siyasi-coğ­rafi ilə yanaşı, mənəvi-mədəni və ideoloji olaraq da parçalandı. 

Ölkə ərazi olaraq iki yerə bölündü, onun qalıqları isə bir neçə xanlığa... Nə­ticədə Azərbaycan cəmiyyətinin coğrafi, siyasi, mədəni, mənəvi-əxlaqi və ideoloji aspektlərdə parçalanması daha da də­rinləşdi. Prosesin digər cəhətləri üzərin­də dayanmadan dövlətçilik kontekstində bu gedişatın insanlarda müstəqil dövlət, özünəməxsus identikliyi olan cəmiyyət haqqında təhrif olunmuş psixoloji yaşantı­lar və siyasi təsəvvürlər formalaşdırmağa başladı. O cümlədən, kənardan cəmiy­yətə müstəqil ola bilməmək kimi kölə “si­yasi tərbiyəsi” aşılandı. 

Bu kimi proseslər, ümumiyyətlə, istə­nilən toplumun taleyində çox mürəkkəb və ağır reallıqlar yaradır. O cümlədən, insanların dövlət tərbiyəsi pozulur. Azər­baycan XX əsrin əvvəllərində bu siyasi və psixoloji apatiyadan qurtulmaq cəhdini göstərdi. Lakin müxtəlif səbəblərdən Azər­baycan Demokratik Respublikası süqut etdirildi. Bununla cəmiyyətdə müstəqil dövlət qurmağa layiq ola bilmək inamı ye­nidən söndü. Ulu öndər Heydər Əliyevin sovet dövründə həyata keçirdiyi sistemli və davamlı siyasət nəticəsində Mərkəzin razılığı olmadan belə, azərbaycanlılar azərbaycanlı olmaq haqqında mənəvi-əx­laqi, mədəni və ideoloji təsəvvürləri qoru­ya bildilər. Heydər Əlıyev idarəetmədə də konkret addımlarla kadrların Azərbayca­na xidmət etməli olduğu məsuliyyətini və duyğusunu aşılaya bildi. Bu mənada Ulu öndər kadrları məharətlə, sözün əsl mə­nasında azərbaycanlılaşdırdı.

Müstəqilliyin ilk illərində naşı rəhbərlik yenidən cəmiyyəti sosial, siyasi, mənəvi və ideoloji apatiyaya sürüklədi. Heydər Əliyev xalqın təkidli dəvəti ilə hakimiyyətə yenidən gələnədək cəmiyyətdə siyasi absenteizm (siyasi proseslərə, seçkilərə laqeydlik) xeyli yüksəldi. Onun əlamətlə­rinin mərkəzində bütövlükdə insanların dövlətçiliyə laqeydliyi dayanırdı. Mənəvi, siyasi və ideoloji kontekstdə bu, dövlət tərbiyəsinin hiss olunacaq dərəcədə zəif­ləməsi demək idi ki, vətəndaş dövlət ma­rağını şəxsi marağından aşağı görürdü. 

Tarixi təcrübə göstərir ki, dünyada dövlətçilik şüurunun zəif olduğu və bu mə­nada vətəndaşın dövlət tərbiyəsinin aşağı olduğu şəraitdə dayanıqlı müstəqil dövlət qurmaq mümkün deyildir. Ulu öndər bu mənfi tendensiyanı nəinki dayandırdı və hətta qısa müddətdə absenteizmin bütöv­lükdə kökünü kəsdi. Bunun əsas gəstəri­cisi, 1993-cü il Prezident seçkisində cə­miyyətin böyük fəallığı və Heydər Əliyevə inam nümayiş etdirməsi idi. Həmin dövrü araşdıran politoloqlar və sosioloqlar möv­cud məqamı xüsusi vurğulayırlar. 

Beləliklə, XXI əsrin astanasında ay­dın idi ki, cəmiyyətdə dövlətçilik şüurunu bütün aspektlərdə və incəliklərində yeni səviyyəyə yüksəltmək prosesi kəsintisiz davam etməlidir. Bunun ən səmərəli yolu isə dövlət başçısı və liderinin şəxsi nü­munəsində yüksək keyfiyyətlər nümayiş etdirməklə, bütövlükdə topluma nümunə olmasıdır. İlham Əliyev məharətlə özün­də dövlətçilik şüurunu və onun mühüm komponenti kimi dövlət tərbiyəsini ehtiva edən yeni liderlik nümunəsini yaratdı. Hə­min nümunənin əsas faktorlarından biri isə yeni liderliyin yuxarıda vurğuladığımız mənada siyasi sinerjisidir!

Beləliklə, İlham Əliyev Prezident və lider kimi müstəqil dövlətçilik baxımından tarixi olan bir missiyanı yerinə yetirmək məsuliyyətini üzərinə götürdü. Konkret olaraq, Prezident yeni liderliyin (və onun siyasi sinerjisinin) nəzəri-konseptual mo­delini (obrazını) yaratmalı, həm də praktiki olaraq onu reallaşdırmalı idi. Bu vəziyyət keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Ulu öndərin xilaskarlıq, quruculuq və birləşdi­ricilik aspektlərini nəzəri və praktiki olaraq paralel aparmaq missiyası ilə müəyyən xüsusiyyətlərdə oxşarlıq təşkil edir). 

İlham Əliyev Avrasiya məkanında dövlət başçısı olmaqla yeni liderliyi sin­tez edə bilən nümunə yaratmalı idi. Yeni liderliyin siyasi sinerjisi bizim üçün məhz həmin kontekstdə fəlsəfi və politoloji dəyər kəsb edir. Həmin istiqamətdə də yeni liderliyin siyasi sinerjisini bütöv ifadə edən (bu mənada onu təmsil edən, əya­niləşdirən) konkret proqramlar üzərində dayanaq. Onlar birlikdə bu liderliyin siyasi sinerjisini substantiv, idarəetmə və funksi­onal aspektlərin vəhdəti kimi xarakterizə edirlər. VI məqalədə vurğuladığımız kimi bu, İlham Əliyevin praktiki fəaliyyətdə strateji zəka qabiliyyəti ilə yüksək şəxsi keyfiyyətlərinin vəhdətinə əsaslanır. 

Konkret proqramlar və onların nəti­cələrinin cəmiyyətdə yaratdığı müxtəlif xarakterli dəyərlər (siyasi, mədəni, ide­oloji, aksioloji, mənəvi-əxlaqi, geosiyasi və s.) nümunəsində yeni liderliyin siyasi sinerjisinin yuxarıda vurğulanan aspekt­lərdə ayrı-ayrı təzahürlərini aydınlaşdıra bilərik. 

Məsələnin fəlsəfi və politoloji tərəfi çoxaspektli olduğundan biz yalnız bir sıra məqamlar üzərində dayanaq. Bu baxım­dan Prezident İlham Əliyevin son 20 ildə cəmiyyətlə ünsiyyətində siyasi-diplomatik məharətlə yeni dəyərləri topluma aşılaya bilməsi aktualdır. Çünki bu faktorda həm dövlət quruculuğunun konkret aspekti mövcuddur, həm dövlət tərbiyəsinin siya­si-ideoloji komponenti vardır, həm də belə incə məqamların praktiki reallaşan proq­ramlarda ifadə özəlliyi olduqca maraqlıdır.

Onların sırasında İlham Əliyevin vətəndaşların siyasi laqeydliyini (absen­teizm) tamamilə aradan qaldıraraq, döv­ləti və toplumsal məsələlərdə vətəndaş aktivliyini XXI əsrin çağırışlarına adekvat təmin etməsi xüsusi yer tutur. Azərbay­can Prezidenti cəmiyyətlə ünsiyyətində vətəndaşlara verdiyi önəmi insan kapita­lını mərkəzi faktor kimi seçərək davamlı inkişaf modelini reallaşdırmağın zərurətini konkret proqramları vasitəsi ilə anlatmış­dır. 

Biz həmin məsələyə enerji strategiya­sına aid layihələr, idarəetmədə vitse-pre­zidentlik institutunun uğurla reallaşmasını təmin edən proqram, “dəmir yumruq” və “biz birlikdə güclüyük” kəlamlarının ifadə etdiyi həmrəylik və monolitlik proqramı, Azərbaycan siyasi mühitində demokratik sıçrayış effekti verən siyasi dialoq proqra­mı, ordu quruculuğunun strateji humani­tarlığını və milli təhlükəsizliklə sıx əlaqə­sini təmin edən proqram nümunəsində nəzər salacağıq. Bu zaman prosesin daxili məntiqinin və gedişat dinamikasının konkret istiqamətlər üzrə həyata keçirilən siyasi kurs olaraq fəlsəfi izah edilməsi başlıca məqsəd olacaqdır.

Cəmiyyət naminə enerji strategiyası

İlham Əliyev ölkənin neft strategiya­sının cəmiyyət üçün faydalarını əks et­dirən islahatları reallaşdırmışır. Bura so­sial-mədəni, iqtisadi, nəqliyyat, energetik xarakterli layihələr daxildir. O cümlədən, regionların inkişafı proqramının ayrıca yeri vardır. 

İlham Əliyev vurğulanan aspektlərdə çox mürəkkəb və çətin şərtlər daxilində Azərbaycanda enerji strategiyasını da­vamlı olaraq inkişaf etdirmişdir və onu tamamilə cəmiyyətin faydalanması is­tiqamətinə yönəltmişdir. 

Xüsusilə, ətraf bölgələrdə geosiyasi, siyasi, təhlükəsizlik və iqtisadi-maliyyə böhranları kəskinləşəndə İlham Əliyev yeni liderlik keyfiyyətlərini həm ünsiyyət­də (siyasi-diplomatik fəaliyyətdə), həm də həyata keçirdiyi islahatlar proqramlarında nümayiş etdirmişdir. Filosoflar və poli­toloqların ünsiyyət qabiliyyətini hazırda uğurlu liderliyi xarakterizə edən faktorlar sırasında ilk yerə qoyurlar və onlar tam haqlıdırlar. 

Çünki qlobal miqyasda beynəlxalq hüquq normalarına əməl olunmursa (güc faktoru önə çıxırsa) və xüsusilə beynəlxalq təhlükəsizliyin arxitekturası pozulursa, liderin şəxsi, iradi, psixoloji, kommunikativ, siyasi, mənəvi-əxlaqi key­fiyyətləri birinci sıraya yüksəlməlidir. 

Bütün bunların fonunda İlham Əliye­vin öz şəxsi ünsiyyət, siyasi-diplomatik imkanları sayəsində istənilən böhranlı situasiyada neft strategiyasını reallaşdı­ra bilməsinin nəzəri və praktiki əhəmiy­yətini göstərir. Liderliyin sinerjisində bu məqam xüsusi yer tutur və motivəedici faktorlardan biri kimi qəbul edilir. Doğur­dan da İlham Əliyevin neft strategiyasını Gürcüstan və Ukrayna üçün çox çətin mərhələlərdə hansı inam, dəqiqlik, fəallıq və təşəbbüskarlıqla inkilşaf etdirdiyi ta­rixi faktdır. Xüsusilə, Gürcüstan üçün bu prosesin ayrıca strateji əhəmiyyəti vardı. Azərbaycan Prezidenti Ulu öndərin siya­si varisi kimi, tərəddüd etmədən qonşu dövlətin ən ağır günlərində belə neft stra­tegiyasının reallaşdırılmasından kənarda qalmamasını təmin etdi. Nəzərə almaq la­zımdır ki, kifayət qədər siyasi strateji zəka və iradə olmasa, kənardan güclü təz­yiqlərə sinə gərib, öz mövqeyində qalmaq mümkün olmazdı. Bu məqam da liderlik sinerjisinin vacib komponentidir. 

Azərbaycan Prezidentinin neft strate­giyasını inamlı siyasi varislik və XXI əsrin çağırışları fonunda həyata keçirməsinin daxili proyeksiyası çox möhtəşəm olmuş­dur. Bir tərəfdən, cəmiyyətin sosial-mədə­ni, maddi, mənəvi, əxlaqi, ideoloji inkişafı və birliyi üçün neftdən əldə edilən gəlirlər sərf edilmişdir, digər tərəfdən onlar stra­teji ehtiyat kimi toplanmışdır. Bunların fonunda isə sürətli Ordu quruculuğu apa­rılmışdır. 

Hərbi güc və humanitarlığın sintezində

Ordu quruculuğu bütövlükdə İlham Əliyevin liderlik sinerjisinin ən parlaq və əhəmiyyətli komponentidir. Çünki burada bir neçə məqam sintez halında milli döv­lətçilik və humanitarlıq kontekstində əksi­ni tapmışdır. 

Birincisi, İlham Əliyev Ordu quruculu­ğunu, Azərbaycan ordusunun texniki-hər­bi təchizatını və vurucu gücünü ərazi bütövlüyünü bərpa etmək və tam suve­renliyə nail olmaq məqsədi ilə aparmış­dır. Bu, militarizmin tüğyan etdiyi müasir dövrdə olduqca humanist və humanitar bir mövqedir!

İkincisi, İlham Əliyev Ordu quruculuğu prosesini sırf müstəqil dövlətçiliyin siyasi varislik kontekstində inkişafı naminə hə­yata keçirmişdir. Burada hər hansı döv­lətə qarşı aqressiv münasibətdən söhbət gedə bilməz. 

Üçüncüsü, Ordu quruculuğu cəmiyyə­tin bütün sferalarında yenidənqurma, is­lahatlar və sosial-mədəni, iqtisadi inkişaf ilə uzlaşdırılaraq aparılmışdır. Bu, ümumi­likdə ölkənin inkişaf paradiqmasında qal­masını təmin etmişdir ki, başlıca məqsədi cəmiyyəti gücləndirmək olmuşdur! Bu, liderliyin sinerjisi çərçivəsində böyük ide­yadır!

Dördüncüsü, şübhə yoxdur ki, yeni liderliyin Ordu quruculuğu aspektində bu cür təzahürü İlham Əliyevə iki istiqamətdə böyük uğur əldə etməsinə imkan vermiş­dir. Onlardan biri ərazi bütövlüyünün tə­mini, digəri isə suverenliyə tam nail olun­masıdır. 

Ərazi bütövlüyünün təmini və tam su­verenlik müasir fəlsəfi və politoloji ədə­biyyatda dövlətçiliyin iki aparıcı faktoru kimi qəbul edilir. Deməli, İlham Əliyev faktiki olaraq vahid siyasi-diplomatik və hərbi-təhlükəsizlik fəaliyyəti prosesi daxi­lində müstəqil və milli dövlətçilyin iki əsas şərtinin ödənliməsini təmin etmişdir. Av­rasiyada bu uğuru hələ təkrar edən ikinci lider yoxdur. 

Vurğulanan sonuncu məqam yeni li­derliyin sinerjisini mərkəzi motivəedici və təminedici sistem faktoru kimi xarakterizə edir. Bizim anlamımızda həmin məqam aparıcı rol oynayır. Çünki yeni liderliklə dövlət başçısı statusu (bu anda Prezi­dentliklə) vəhdətdə qəbul edilir. XXI əsrin şərtləri liderlərə birbaşa dövlət başçısı-li­der kontekstində baxmağı tələb edir. O halda dövlətçiliyin aparıcı əlamətləri olan ərazi bütövlüyü və suverenliyin təmin edil­məsini, ümumiyyətlə, liderliyin sinerjisinin əsas effektlərindən biri kimi təsəvvür et­mək doğru olardı. 

Həmin kontekstdə İlham Əliyevin ifarəetmə sisteminə vitse-prezidentliyi bö­yük uğurla daxil etməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. 

Vitse-prezidentlik: uğurlu Azərbay­can nümunəsi

(ardı var) 

Füzuli QURBANOV
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru