Vətən müharibəsinin başa çatmasından az sonra Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə irəli sürülən və region dövlətləri arasında sıx əlaqələri və inteq­rasiyanı nəzərdə tutan “3+3” formatı təkcə yerli ekspertlərin deyil, beynəlxalq ictimaiyyətin də diqqətini cəlb edib. Söhbət Cənubi Qafqazda 6 ölkənin iştirakını nəzərdə tutan yeni əməkdaşlıq formatından gedir. Həmin əməkdaşlıq formatı­nın bir tərəfi Türkiyə, Rusiya və İran, digər tərəfi isə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistandır.

Hər bir məsələdə Azərbaycanla həmrəylik nümayiş etdirən qardaş Tür­kiyə ölkəmizin bu təşəbbüsünə də tam dəstək ifadə edib. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan ilk günlərdən bildirmişdi ki, “3+3 formatının fəaliyyətə başlaması regionda sülh və sabitliyə böyük töhfə verəcək.

Gürcüstan istisna olmaqla bölgənin digər ölkələri də təşəbbüsə razılıq vermiş­dilər. Hətta bu format çərçivəsində bir neçə dəfə görüş keçirilmişdi. Rəsmi Tbilisinin formatda iştirakdan imtinasına səbəb isə Rusiya ilə münasibətlərdə yaranmış soyuqluq idi. Ölkənin sabiq Xarici işlər naziri David Zalkaliani bildirmişdi ki, Gür­cüstan ərazilərini öz nəzarəti altında sax­ladığı müddət ərzində Rusiya ilə əmək­daşlıq formatında iştirak etməyəcək. D.Zalkaliani qeyd etmişdi ki, bu formatda əməkdaşlıq, iştirakçı ölkələrin beynəlxalq hüququn təməl prinsiplərinə, o cümlədən ölkələrin suverenliyi və ərazi bütövlüyü­nün tanınmasına hörmət göstərmələrini tələb edir. O bildirmişdi ki, Gürcüstan üç­tərəfli formatda (Gürcüstan, Azərbaycan və Türkiyə) əməkdaşlığı uğurlu sayır. “Bu format artıq Bakı–Tbilisi–Ceyhan, Bakı–Tbilisi–Ərzurum, TANAP, Bakı–Tbilisi–Qars kimi layihələrdə öz əksini tapmaqla cəlbediciliyini sübut edib”, – deyə sabiq nazir qeyd etmişdi.

Onu da deyək ki, Gürcüstanın bu mövqeyi Bakı və Ankarada anlayışla qar­şılanır. Vaxtilə Türkiyənin sabiq Xarici iş­lər naziri Mövlud Çavuşoğlu bildirmişdi ki, Ankara Gürcüstanın bu məsələyə ehtiyat­lı yanaşmasına hörmət edir və onu başa düşür. “Mürəkkəb şərait olduğu halda – Abxaziya və Cənubi Osetiyanı nəzərdə tuturam – Rusiya ilə ikitərəfli danışıqlara başlamaq çətindir, lakin çoxtərəfli format­da müzakirələr daha asan olardı”, – deyə M.Çavuşoğlu bildirmişdi.

Bundan əlavə, ötən ilin sonu, bu ilin əvvəllərində Azərbaycan–İran müna­sibətlərində yaranan soyuqluq da 3+3 formatında əməkdaşlığın baş tutmasına imkan verməmişdi. O vaxt iki ölkənin mü­nasibətləri Azərbaycanın dövlət müstəqil­liyini bərpa etməsindən ötən dövr ərzində ən gərgin dövrünü yaşayırdı. Cari ilin ikinci yarısından etibarən Azərbaycan–İran mü­nasibətlərində yumşalma meyilləri hiss olunmağa başladı.

Azərbaycan–İran əlaqələrinin inkişaf kursu götürməsinin bariz nümunəsi İran İslam Respublikasının Yol və şəhərsalma naziri, Azərbaycanla İran arasında iqtisa­di, ticarət və humanitar sahələrdə əmək­daşlıq üzrə Dövlət Komissiyasının İran tərəfdən həmsədri Mehrdad Bəzrpaşın bugünlərdə ölkəmizə səfər etməsi oldu. Nazir oktyabrın 6-da Prezident İlham Əli­yev tərəfindən qəbul edildi. Dövlətimizin başçısı qəbul zamanı Azərbaycan–İran dostluğunun və əməkdaşlığının bütün böl­gə üçün önəmli amil olduğunu vurğuladı. Prezident İlham Əliyev regional məsələlə­rin region ölkələrinin iştirakı ilə həll edilmə­sinin vacibliyini bildirərək, bu xüsusda 3+3 əməkdaşlıq formatının da təşəbbüskarının məhz Azərbaycan olduğunu qeyd etdi və tezliklə bu formatda görüşlərin keçiriləcə­yini müsbət bir addım kimi qiymətləndirdi.

Qeyd edək ki, M.Bəzrpaş Azərbayca­na səfəri ilə bağlı açıqlamasında ölkəmi­zin İrandakı səfirliyinin fəaliyyətini bərpa edəcəyini açıqlayıb. Onun sözlərinə görə, Azərbaycan səfirliyinin fəaliyyətinin tez bir zamanda bərpası üçün İran tərəfi xahiş edib. Azərbaycan tərəfi isə bu istiqamətdə qısa müddətdə addımların atılacağına söz verib.

Bugünlərdə İran Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Nasir Kənani Tehran­da keçirdiyi mətbuat konfransında deyib ki, rəsmi Tehran Qafqaz regionunda sülh və sabitliyin hökm sürməsində maraqlıdır: “Biz regionun bütün ölkələrinin maraqla­rını təmin edən kommunikasiyaların inki­şafının tərəfdarıyıq. İran region dövlətləri arasındakı məsələlərin 3+3 formatında həll olunmasını istəyir və bölgəyə kənar qüvvələrin cəlb edilməsinin əleyhinədir”. Beləliklə, aydın olur ki, 3+3 formatında əməkdaşlığın baş tutması yolunda maneə olan daha bir səbəb aradan qalxmaq üz­rədir.

Qeyd olunan formatda əməkdaşlığın inkişafına daha bir maneə Ermənistanın mövqeyidir. Düzdür, İrəvan formata qarşı çıxmır. Hətta, 2021-ci il dekabrın 10-da bu formatda Moskvada keçirilən görüşdə də xarici işlər nazirinin müavini səviyyəsin­də təmsil olunub. Buna baxmayaraq, Er­mənistanla Azərbaycan arasında bir sıra problemlərin hələ də həllini tapmaması, o cümlədən iki ölkənin sərhədlərinin delimi­tasiya və demarkasiya olunmaması, sülh müqaviləsinin imzalanmaması, İrəvanın regional kommunikasiyaların açılmasına imkan verməməsi iki ölkənin əməkdaşlıq imkanlarına mənfi təsir göstərir.

Azərbaycan sentyabrın 19-20-də ke­çirdiyi antiterror tədbirləri nəticəsində Qarabağ iqtisadi rayonunda suverenliyini tam bərpa etdi. Ermənistan rəhbərliyi də Azərbaycanın bu ərazilər üzərindəki su­verenliyini tanıdığını hələ may ayında ən yüksək səviyyədə bəyan edib. Baş nazir Nikol Paşinyan həmin mövqeyini Avropa Siyasi Birliyinin oktyabrın 5-də İspaniya­nın Qranada şəhərində keçirilən III Zirvə görüşündə bir daha vurğulayıb. Beləliklə, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanması, bundan sonra geniş əməkdaşlıq platformasının yaran­ması üçün imkanlar yaranır. Zənnimizcə, İrəvan yaranmış bu şansı dəyərləndirməli, açılan fürsət pəncərəsini bağlamamalıdır.

***

Burada diqqət yetirilməli məqamlardan biri də Qərbin Ermənistanı bu platformada iştirakdan yayındıra biləcəyi ehtimalıdır. Sirr deyil ki, son vaxtlar Ermənistan–Ru­siya münasibətlərində soyuqluq yaşanır. Buna paralel olaraq, İrəvanın Qərb ölkələ­ri ilə onsuz da yaxşı olan münasibətlərinin daha da istiləşməsi müşahidə olunur. Eh­timal etmək olar ki, Qərb Rusiya–Ermənis­tan münasibətlərindəki çatları dərinləşdir­mək üçün Hayastanı 3+3 platformasında iştirakdan yayındıracaq. Amma İrəvanda onu da bilməlidirlər ki, bu, onların düş­dükləri dalanda hələ uzun müddət qala­caqları deməkdir. Ermənistanın Zəngəzur dəhlizinin açılmasına yersiz müqavimət göstərməsi artıq yolun İrandan keçəcəyi ideyasını gündəmə gətirib. Türkiyə Prezi­denti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın sentyabrın 25-də Naxçıvana səfəri zamanı qeyd etdi­yi kimi, son zəfərlə birlikdə bölgədə əhatəli normallaşma üçün yeni fürsət pəncərələri açılıb. O, bildirmişdi ki, fürsətin dəyərlən­dirilməsinə inanır. “Ermənistanın ona uza­dılan sülh əlini tutmasını və artıq səmimi addımlar atmasını gözləyirik. Hər zaman vurğuladığım kimi, sülhün uduzanı olmaz. Biz bu borcu yerinə yetirməkdə qətiyyət­li və səmimiyik. Arzumuz qarşı tərəfin də eyni səmimiyyəti göstərməsidir”, – deyən Türkiyə dövlətinin başçısı vurğulamışdı ki, bölgəmizdə sülh, sabitlik və rifahın yaran­ması xalqlarımıza olan borcumuzdur.

Onu da qeyd edək ki, 3+3 formatı tək­cə siyasi və təhlükəsizlik deyil, həm də iqtisadi baxımdan böyük potensial vəd edir. Hesablamalara görə 3+3 formatına daxil olan ölkələrin ümumi iqtisadiyyatı 3 trilyon dollara yaxındır ki, bu da ABŞ, Çin, Yaponiya və Almaniyadan sonra dünyanın beşinci ən böyük iqtisadiyyatı deməkdir. Bu format 331 milyon nəfər əhalisi ilə dün­yada üçüncü, ərazisinə görə isə birincidir. Formata daxil olan ölkələr arasında qarşı­lıqlı sərmayə qoyuluşu, sənaye, aqrar və xidmət sektorunda əməkdaşlıq imkanları çox genişdir. 3+3 formatı regional ticarətin və bu yolla iqtisadi artımın sürətlənməsinə səbəb ola bilər. Cənubi Qafqaz ölkələri üçün böyük satış bazarı olacaq Rusiya, Türkiyə və İranla ticarət əlaqələrinin möh­kəmlənməsi və inkişafı, sözsüz ki, 3+3 for­matının yaratdığı ən əlverişli imkanlardan biridir.

Rizvan HÜSEYNOV,
siyasi şərhçi

– Azərbaycanın təşəbbüsü olan 3+3 formatında əməkdaşlıq hər zaman diqqət mərkəzindədir. Bu əməkdaşlıq modeli uzun müd­dətdir ki, müzakirə olunur. Hətta bununla əlaqədar müəyyən gö­rüşlər də keçirilib. Platforma çər­çivəsində üç Cənubi Qafqaz ölkə­si və onlara qonşu olan Rusiya, İran və Türkiyə arasında iqtisadi, kommunikasiya əlaqələrinin qu­rulması nəzərdə tutulur ki, bu da, bütövlükdə, regionun geosiyasi mənzərəsini əhəmiyyətli dərəcə­də dəyişə bilər. Gürcüstan istisna olmaqla, digər dövlətlər ötən dövr ərzində 3+3 formatında əməkdaş­lıq platformasını dəstəklədiklərini bəyan ediblər. Təşəbbüsün real­lığa çevrilməsi üçün praktiki ad­dımlar atılıb.

Verilən son açıqlamalar təşəb­büsün aktual olduğunu, əməkdaş­lıq imkanlarının müzakirə ediləcə­yini göstərir. Çünki 3+3 formatında əməkdaşlıq platforması bütün tərəflər üçün siyasi və iqtisadi mənfəət vəd edir. Bu platforma siyasi-diplomatik və təhlükəsizlik baxımından əhəmiyyətli olmaq­la yanaşı, mühüm iqtisadi-ticari önəmə də malikdir. Bölgəmizdə yaranmış yeni reallıqlar fonun­da 3+3 formatında əməkdaşlıq mexanizmi real və perspektivlidir. İndiyədək Benilüks və Skandina­viya, bir sıra Latın Amerikası və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin re­gional platformalar çərçivəsində əməkdaşlıq nümunələri yaratması reallıqdır. Bu mənada 3+3 formatı da real siyasi-iqtisadi platformaya çevrilə bilər. Təbii ki, əsas məsələ tərəflərin siyasi iradə nümayiş et­dirməsidir.

Səxavət HƏMİD
XQ