Azərbaycanın uğurlu lokal antiterror tədbirlərindən dərhal sonra ermənilərin katalikosu TV kanallarında dünyadakı həmcinslərini birləşməyə, çarpışmanı davam etdirməyə çağırdı. Bu harayın ardınca sentyabrın 28-də Qarabağdakı separatçıların qondarma qurumu– Xankəndi xuntası özünü buraxdığını bütün dünyaya elan etdi.

Mən bədnam hay-qriqorian kilsəsi­nin Qarabağ münaqişəsində mürtəce rolunu, din mərkəzinə yaraşmayan fa­şist mövqeyini, terror əməllərini, hələ sovet dönəmində kilsələri silah-sur­sat anbarlarına çevirməsini, keşişlə­rin daşnakçı terrorçularla birgə dinc əhalinin hərəkət etdiyi yollara minalar basdırmasını bir kənara qoyub hayla­rın tarixi istinadgaha çevirdikləri Art­sax sözü barədə danışmaq istəyirəm. Ermənilər bu sözlə Qarabağ toponimi­ni unutdurmaq istəyirdilər. Lakin unu­durdular ki, Qarabağ kimi Artsax da türk mənşəlidir. 

Əski çağlardan dədə-babalarımız Arazın bu tayını Qarabağ – iri bağ, bağ-bağatlı torpaq, o tayını Qaradağ – iri dağ, dağlıq yer adlandırmışlar. Qaradağ adı Türküstandan tutmuş Anadoludan o yanlaradək neçə-neçə ölkələrdə mövcuddur. O ki qaldı “Art­saq” sözünə bu kəmsavad, bədbəxt toplum bilmir ki, həmin etnoniminin dəyişilmiş şəkli olan “Ərsaq” da türk­cədir. “Ərməniyyə”ni “Armenia” elədik­ləri kimi, “Ərsaq”ı da “Artsax”a çevir­mişlər. Ərsaq “ər” və “saq” sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. “Saq ərləri” Saq kişiləri deməkdir. “Saq” etnonimi qədim türk tayfasının adıdır. Və bu sözə haralarda rast gəlinmir... Dünya ədəbiyyatının ilk nümunələrin­dən olan Saqalar, Saxa Respublikası, Saxalin yarımadası... Yunan tarixçisi Herodot Azərbaycanın İsmayıllı ra­yonundan Balakənin çevrələrinədək ərazinin “Sakasen” adlandırıldığını yazmışdır. VIII Roma legionu Britani­yaya gedəndə sakslar–saqlar burada məskunlaşmışdılar.

Dağlar qoynundakı cənnət guşədə Şəki, Zaqatala toponimlərinin yaran­masında Saq etnonimi birbaşa iştirak etmişdir. Dünya dillərində ş-s-z səs­ləri bir-birinə keçir. Məsələn, “şeytan” sözü Avropa dillərində “satan” kimi işlənir. Biz “baş”, “beş”, “talış” deyirik. Qazaxlar və Qırğızlar isə “bas”, “bes”, “talas” deyirlər. Bizdəki Şəki toponimi Krımda “Saki” kimi tələffüz edilir. Müa­licə kurortları ilə məşhurlaşmış şəhər dünyada “Saki” kimi tanınır. Yeri gəl­mişkən, deyim ki, Azərbaycanda ikinci Şəki ölkəmizin güneyindəki Zəngəzur vilayətindədir. Babəkin tutulduğu tarixi Şəki şəhəri erməni işğallarından son­ra kəndə çevrilmiş, 1988-ci ilədək ya­şamışdır. Quzeydəki Balakən toponi­mi tarixən Balasaqun (oxu: balasaq), Zaqatala isə Saq tala olmuşdur. 

Əgər haylar indiki Qarabağın min illər öncə Artsax adlandırılması haqqında dəlil-sübut tapıblarsa, çox gözəl, alqışlayırıq. Amma bunun onla­ra nə aidiyyatı? Bəyəm onlar saq türk­lərinin törəmələridirlər? Bəlkə, Şəki, Zaqatala, Balakən bölgəsi də Hayas­tan imiş, xəbərimiz olmayıb. Və nə yaxşı ki, dəmir yumruq onların sərsəm başlarını əzdi, yoxsa Qarabağda uğur qazansaydılar qədim Sakaseni – Şə­kini, Zaqtalanı, Balakəni də “Artsax”a qatacaqdılar.

Güman etmək olar ki, Almaniya­nın Saksoniya əyalətinin Anqlosas termininin, İngiltərədə əfsanəvi Kral Arturun (Ərtur) saqlarla bağlılığı var. Bütün bunlar, ən önəmlisi dilimiz­lə, tariximizlə, coğrafiyamızla bağlı olan saqalar ciddi araşdırmalar tələb edir. Və bu araşdırmaların sonucları­nı əcnəbi dillərdə nəşr etmək gərək­dir. Axı, bizlər əski türklərdən olan Saqların genlərini, dillərini daşıyırıq. Nədən indiyə qədər saqalar tərcümə­si ilə nəşr olunub xalqımızın ixtiyarı­na verilməmişdir? Təəssüf ki, sovet dönəmində, Stalin–Mikoyan antitürk despotizm dönəmində buna qəti yol verilmirdi. Belə təşəbbüs göstərmələr fiziki və mənəvi cəhətdən məhv edi­lirdilər. Rəhbər qurumlar, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Moskvadan idarə olunurdu. Milli varlığa arxa çevirənlər buna imkan vermirdilər. Bəs indi niyə susqunluq davam edir? Əks halda katalikos dünya ermənilərini “Artsax” uğrunda ölüm-dirim savaşına çağırır. Qarabağ kimi Artsax da Azərbaycan­dır! Bunu bütün dünya bilməli və qəbul etməlidir.

Fazil GÜNEY,
Əməkdar jurnalist, yazıçı,fəlsəfə doktoru