“Qızım, sənə deyirəm, gəlinim, sən eşit”

Mən bir məsələni də bildirmək, əziz xalqıma çatdırmaq istəyirəm. Yəqin siz fikir vermisiniz ki, bu bəyanatda Dağlıq Qarabağın statusu haqqında bir kəlmə də yoxdur, yoxdur! Bəs hanı Ermənistan tərəfinin tələbləri ki, Dağlıq Qarabağa müstəqillik verilməlidir? Mən onlara muxtariyyət təklif edəndə buna razı olmadılar, dedilər ki, yox, bu, “müstəqil dövlətdir”. Bunlar uzun illərdir “müstəqil dövlət” kimi yaşayır və onlar Azərbaycandan müstəqillik almalıdırlar. Bir kəlmə də yoxdur, Paşinyan.

Prezident İlham Əliyevin Azərbaycan xalqına 2020-ci il tarixli müraciətindən

Əlbəttə, biz bir çox məsələləri başa düşür, yaxud başa düşməyə çalışırıq. Bəzən, özümüzü başa düşürmüş kimi də göstərmək istəyirik. Məsələn, dərk edirik ki, Ermənistan Rusiyaya dönük çıxıb və ikinci birinciyə bunu anlatmaq istəyir. Onu da dərk edirik ki, Moskva İrəvanın Qarabağ, Azərbaycanla münasibətlər müstəvisində ona ünvanladığı ittihamlara hansısa formada cavab verməlidir. Anlamadığımız məsələ həmin cavabların məzmunudur. Söhbətimiz elə həmin məzmun barədədir.

Əslində, bu barədə əvvəllər söz açmışdıq. Yadınızdadırsa, Ermənistan parlamentinin spikeri Alen Simonyan bütün diplomatik ifadə formalarını, siya­si etiket qaydalarını aşaraq bildirmişdi ki, Rusiya 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Bəyanatla Qarabağı Azərbay­cana verdi. Həmin vaxt məsələyə Rusi­yanın Xarici işlər naziri Sergey Lavrov münasibət bildirmiş və Qarabağın sta­tusundan söz açaraq demişdi ki, Ermə­nistan rəhbərliyi bundan imtina edib. Deməli, belə çıxmışdı ki, Qarabağa status bölgənin Ermənistana verilməsi imiş, ancaq İrəvan razılaşmayıb (?). 

Rusiya Prezidenti Vladimir Putin də məsələyə münasibətini açıqlamışdı. O, Şərq İqtisadi Forumu çərçivəsindəki pa­nellərin birində çıxış edərkən, Simonya­nın məlum ritorikasına toxunaraq daha açıq danışmışdı.

O demişdi ki, Kəlbəcər və Laçın da daxil olmaqla, bütövlükdə Qarabağın Er­mənistana verilməsi söhbəti olub, lakin ölkə Kremlin təklifinə etinasız yanaşıb. 

Burada üç məqam üzərində dayanma­ğa ehtiyac var. Birincisi, nə Putin, nə də Lavrov qaldırdıqları məsələyə tam diqqət yetirmir, digər təfərrüatları və incəlikləri açıqlamırlar. İkincisi, onların hər ikisi sta­tus məsələsini, prinsip etibarilə, Qaraba­ğın Ermənistana verilməsi kimi qəbul edir. Üçüncüsü isə bu şəxslər özlərini elə apa­rırlar ki, sanki istədiklərini reallaşdıra, hər şeyi həll edə bilərmişlər. 

Təbii, biz Rusiyanın Cənubi Qafqaz­da, ümumən dünyada hegemon roluna barmaqarası baxmırıq. Ancaq bu rol, ümumən, o zaman anlaşılandır ki, özünü ədalətli əməldə göstərir, yüngül deyimlər­də yox. Yəni, “verirdik, götürmədiniz” kimi ritorika hakim rol oynamaq deyil. Obrazlı desək, öküz də çox atılıb-düşür, ancaq özündən razılıq onu konserv qutusuna düşmək aqibətindən sığortalamır. Digər tərəfdən, böyüklük Simonyan kimi avan­türistin, saxta inqilab həngaməsi nəticə­sində hakimiyyət kreslosunu zəbt etmiş tərbiyəsizin səfeh məntiqinə eyni tonda cavab vermək də deyil.

Ermənistan baş naziri Nikol Paşin­yan da Simonyandan fərqlənmir. Hər ikisi küçələrdən idarəçiliyə keçmiş adam­lardır və məqsədləri bəllidir. Qərbpərəst Nikolun Ermənistandakı, ümumən, Cə­nubi Qafqazdakı Rusiya amilinə bomba qoymaq üçün ortaya atılmış fiqur olduğu gün kimi aydındır. Ancaq nə məsələdirsə, Paşinyanın söylədiklərinə Rusiya tərəfin­dən verilmiş reaksiyalar, bir qayda olaraq, adekvat alınmır. Yəni, erməni baş nazirin, əslində, küçə uşağı olduğu heçə sayılır. Düşünülmür ki, Nikol özünün yarımçıq təfəkkürü ilə sərsəm fikirlər söyləyir və onun dediklərinə münasibətdəki ayrı-ayrı motivlər problem yaradır. Problem bu dəfə də yarandı. Söhbət erməni baş nazirin 24 sentyabr 2023-cü il tarixdə xalqa müraciəti zamanı söylədiklərinə Rusiyanın Xarici İş­lər Nazirliyinin cavab bəyanatından gedir. Daha doğrusu, bəyanatda əksini tapmış bəzi fikirlərdən. 

***

Bəli, əvvəldə də dediyimiz kimi, rəsmi Moskva hər vəchlə İrəvana, ümumən Er­mənistan cəmiyyətinə başa salmaq istə­yir ki, ölkənin düşdüyü hazırkı acınacaqlı duruma görə məsuliyyəti o yox, erməni iqtidarının özü daşıyır. Mövcud xüsus­da Kremlin əvvəlki Ermənistan hakimiy­yəti üzərinə yüklənmələrini də görürük. Məsələn, Putinin “Kəlbəcər və Laçın da qarışıq bütün Qarabağı Ermənistana ve­rirdik, razılaşmadılar” məntiqinin Paşinyan hakimiyyətinə heç bir dəxli yoxdur. Rusiya bu təklifi öz adamı olan Serj Sarkisyana vermişdi. Moskvanın ərköyün uşağa çevir­diyi Serjik isə ondan imtina etmiş, bütün işğal olunmuş rayonları öz əlində saxla­maq istəmişdi. Hələ biz onu demirik ki, Azərbaycan da məsələ ilə razılaşmamış­dı. Əsas məqam Rusiyanın Sarkisyanın şıltaqlığını normal qəbul etməsi idi. Yəni, prinsipcə, Moskva da torpaqlarımızın iş­ğalda qalmasına etiraz bildirməmiş, İrəva­na təzyiq göstərməmişdi. 

Ancaq Paşinyanın iqtidara gəlməsi ilə vəziyyət kökündən dəyişdi. Belədə Kreml nəyə görə Koçaryan–Sarkisyan xunta­sının göstərdiyi mənasız inadı Nikolun üzərinə transformasiya edir? Hər keçi öz ayağından asılmalı deyilmi? Rusiya XİN-in bəyanatı göstərir ki, ölkə bu prinsipdən uzaqdır. Uzaqlıq isə ortaya bir reallığı qo­yur – Rusiya özünü təmizə çıxarmaq üçün manipulyasiya yolu tutur. Ancaq məsələ yalnız bunda da deyil... 

***

Diqqət yetirək, Kremlin baş diplomati­ya idarəsinin bəyanatında bildirilir ki, N.Pa­şinyan Rusiya, Azərbaycan və Ermənis­tan liderlərinin 2020-ci ilin noyabrında əldə olunmuş və Qarabağın statusu məsələsini gələcək nəsillərin öhdəsinə buraxmaq barədə centlmensayağı razılaşmaya əməl etmək əvəzinə, Qərbin öyüd-nəsihətlərinə boyun əydi. Birincisi, centlmensayağı ra­zılaşma nə deməkdir? Axı, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 10 noyabr 2020-ci il tarixdə xalqa müraciətində çox açıq və aydın şəkildə bildirdi ki, Qarabağa status məsələsi bitdi. Dövlətimizin başçısı onu da vurğuladı ki, üçtərəfli Bəyanatda hə­min məsələ barədə heç nə yoxdur. Yeri gəlmişkən, Ermənistan iqtidarı da müha­ribədən sonra bu haqda fikir bildirməyib. Status məsələsini ara-sıra qaldıran elə Rusiya olub. Yəni, heç bir halda, məsələ 44 günlük müharibədən sonrakı Azərbay­can–Ermənistan sülh nizamlaması üçün prioritet təşkil etməyib. Elə isə Moskva İrəvana minnətini nə üçün mövcud xüsus­da qoyur? Deməli, Rusiya rəhbərliyi öz düşüncəsini tərəflərə sırımaq istəyib və onların heç biri razılaşmayıb. 

***

Digər tərəfdən, sual olunur: Ermə­nistanın Qarabağa status məsələsi ilə razılaşmaması nə üçün Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin Avropa İttifaqı Şu­rasının prezidenti Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə keçirilmiş Praqa (6 oktyabr 2022-ci il) və Brüssel (14 may 2023-cü il) görüşlərin­də Paşinyanın, Qarabağ da daxil olmaqla, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıması ilə əlaqələndirilməlidir? Nəyə görə Rusiya XİN hesab etməlidir ki, Nikolun 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsi əsasında hərəkət etməyə dair qərar verməsi status məsələ­sinə ziddir? Nəhayət, hansı səbəbdən Paşinyanın Alma-Ata Bəyannaməsini üs­tün tutması 10 noyabr 2020-ci il tarixli üç­tərəfli Bəyanatın imzalandığı şərtləri, elə­cə də Rusiya sülhməramlı kontingentinin mövqeyini əsaslı şəkildə dəyişdirməlidir? Belə çıxır ki, Moskva üçtərəfli Bəyanata Ermənistan üçün yeni ərazi verilməsi kon­tekstində yanaşıbmış? Axı, heç vaxt Kreml tərəfindən bu baxış ortaya qoyulmayıb. Rusiya nə zamansa mövqeyini açıq şə­kildə bildiribmi ki, indi İrəvanın məsələ ilə razılaşmamasını ona qəbahət kimi qələmə verir? Hazırda onsuz da vəziyyət başqadır. Bəs, Rusiya rəhbərliyi əvvəl düşünürdü ki, Azərbaycan onun məntiqi ilə razılaşacaq­dı? Əlbəttə, heç vaxt razılaşmazdı. 

1991-ci ilin Alma-Ata Bəyannaməsi sa­biq SSRİ respublikalarının malik olduqları sərhədlərin qarşılıqlı şəkildə tanınmasını rəhbər tutur. Bu isə o deməkdir ki, keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Azərbay­canın tərkibində tanınır. Nikol çox doğru olaraq bildirmişdi ki, hazırkı Rusiyanın ərazisi də həmin sənədə əsasən tanınıb. Bəs, o zaman nə üçün Paşinyanın Praqa və Brüsseldə Alma-Ata Bəyannaməsinə sadiqliyini bildirməsi Qarabağa status məsələsini ikinci plana atmalıdır? Sözdə bildirilmə əsasdır, yoxsa imza ilə təsdiq? Yəni, hər bir halda, Ermənistan bəyan­naməyə çoxdan imza atıb. Nikol əvvəlki açıqlamasında, hətta onu da demişdi ki, Alma-Ata razılaşması artıq ölkəsinin qa­nunvericiliyinin bir hissəsidir. Rusiya XİN sırf bu məqamı nəzərə almır, özü bilər, bəs Qarabağı niyə düşünmür? Daha doğ­rusu, bölgənin əbədi və əzəli Azərbaycan torpağı olduğunu “yaddan çıxarır”. Axı, V.Putin özü də bildirmişdi ki, Qarabağ və ətraf rayonlar beynəlxalq hüquq nöqte­yi-nəzərindən Azərbaycan əraziləridir. 

***

Məlum olduğu kimi, N.Paşinyanın xalqa müraciəti əsasən Ermənistanın təh­lükəsizliyinin qorunması seqmenti üzərində idi. Onun Rusiyaya yönələn ittihamında da bu motiv əsas götürülmüşdü. Yəni, Nikol açıq surətdə demişdi ki, Moskva İrəvanın təhlükəsizliyini təmin edə bilmir və bu sə­bəbdən ona yeni alətlər lazımdır. Rusiya XİN isə bəyanatında vurğulayır ki, Paşin­yan iqtidarının “uzaqgörənliyi” sayəsində Ermənistanın təhlükəsizliyinin möhkəmlən­dirilməsi sahəsində bir sıra sazişləri həyata keçirmək mümkün olmadı, xüsusən Nikol altı ölkənin xarici işlər nazirləri tərəfindən razılaşdırılmış qərarı imzalamadı. Söhbət Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşki­latının müşahidə missiyasının Ermənis­tan-Azərbaycan sərhədinə yerləşdirilməsi ilə bağlı məsələdən gedir. Söhbət həm də KTMT-nin 2022-ci ilin noyabrında keçiril­miş İrəvan sammiti ilə bağlıdır. O sammit ki, orada Rusiya Prezidenti V.Putin də iş­tirak etmişdi. Paşinyan isə həmin tədbirdə quruma üzv dövlətlərin liderləri qarşısında bəyan etmişdi ki, KTMT Azərbaycanın iş­ğalçılığı kimi dəyərləndirdiyi sentyabr es­kalasiyasına siyasi qiymət verməlidir. Bu qiymət isə olmadı. Nəticədə Nikol Rusiya XİN-in hazırkı bəyanatında vurğulanmış “sərhəddə missiya” məntiqinə müsbət re­aksiya vermədi. Bütün bunlar öz yerində, amma Kremlin baş diplomatiya idarəsinin yaydığı sənəddən belə nəticə hasil olur ki, Ermənistana sərhədində təhlükə mənbə­yi Azərbaycandır. Halbuki, ölkəmizin Er­mənistan ərazisinə hücum planı olmayıb. Digər tərəfdən, sual olunur: Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhədlər müəyyən­ləşməyibsə, KTMT qüvvələri harada yer­ləşdiriləcəkdi? Əgər Moskva həqiqətən də İrəvanın təhlükəsizliyini düşünsəydi, o zaman, ilk növbədə, sülh müqaviləsinin imzalanmasına çalışardı. Çalışmadı və bil­dirdi ki, müqavilənin imzalanması sonraya saxlanılmalıdır. Yəqin, bir azdan bunu da centlmen razılaşması kimi qiymətləndirən­lər tapılacaq. Yəni, problemin ətrafında gə­zişmək lazım deyil. Çünki bu gəzişmənin şəxsi maraqlardan irəli gəldiyi, səmimiyyət­dən uzaqlığı çox aydın görünür. 

***

Rusiya XİN-in Praqa və Brüssel sam­mitlərindən söz açması müstəvisində yada saldığı bir məqam da var. Qurumun bəyanatında vurğulanır ki, sözügedən gö­rüşlərdə Ermənistanın baş naziri Azərbay­canın ərazi bütövlüyünü tanımaqla, Qara­bağ ermənilərinin hüquq və təhlükəsizliyini unudub. Mövcud deyimdə konseptual baxış nədir? Bu barədə söz açmazdan əv­vəl bildirək ki, Nikol, ümumən rəsmi İrəvan son dövrlər Qarabağ ermənilərinin hüquq və təhlükəsizliyi məsələsini mütəmadi şə­kildə qaldırmaqda idi. Hətta mövcud yön­də hansısa beynəlxalq təminatlardan da söz açırdı. Rusiyanın mövqeyi isə budur: Qarabağı istəyirsənsə, onu Azərbaycan kimi tanıyaraq bölgədəki erməni əhali ilə bağlı iddia irəli sürə bilməzsən! Görünür, İrəvan bunu həm də ona görə etməməlidir ki, belə dəst-xətt Rusiyanın Qarabağ sse­narisinə ziddir. 

Dəst-xətdən söz düşmüşkən, o da məlumdur ki, İrəvanın Qarabağ ermənilə­rinin hüquq və təhlükəsizliyi ilə əlaqədar beynəlxalq təminatlar məsələsi ərazini Rusiyanın egidasından çıxarmaq cəhdidir. Başqa sözlə desək, Nikol avantüranı Qərb platformasına keçirərək hərəkət etməyin tərəfdarıdır. Rusiya XİN isə bildirir ki, belə cəhdlər uğursuzluq gətirdi və o, uğursuz­luğa görə məsuliyyət daşımaq istəmir, həmçinin uğursuzluğun Kremlin boynuna qoyulması ilə razılaşmır. Yəni, buradan da belə nəticə çıxa bilər ki, Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıma­saydı, Qarabağ ermənilərinin hüquq və təhlükəsizliyi kontekstində bölgə ilə bağlı iddialarını davam etdirə bilərdi. Əlbəttə ki, Rusiyanın köməyi ilə. 

***

Daha bir məqama keçid alaq. Rusiya XİN-in bəyanatında bildirilir ki, vəziyyət rəsmi İrəvanın 10 noyabr 2020-ci il tarixin­dən sonra Ermənistan silahlı qüvvələrinin Qarabağda mövcudluğunun davam etdi­rilməsini israrlı şəkildə boynundan atma­sı ilə də gərginləşdi. Sən demə, bu da sonuncu sentyabr eskalasiyasının əsas səbəblərindən birinə çevrildi. Yəni, “ayın 20-də Rusiya sülhməramlılarının vasitəçi­liyi ilə yerdə qalan erməni birləşmələrinin çıxarılması və “Dağlıq Qarabağ Müdafiə Ordusu”nun tam tərksilahına dair əldə olunmuş razılaşma real mənzərəni üzə çıxardı, davamlı deeskalasiya üçün ilkin şərtlər yaratdı”. 

Əvvəla, Azərbaycan həmişə bildirirdi ki, Qarabağda qeyri-qanuni erməni hərbi birləşmələri var. Ölkəmiz onların çıxarıl­masını tələb edirdi. Ermənistan rəhbərliyi isə çox zaman məsələnin üzərindən sü­kutla keçirdi. Yəni, Rusiya XİN-in bildirdiyi kimi, bunu heç zaman yüksək səslə bil­dirmirdi. Nikol yalnız ara-sıra “Qarabağda Ermənistan ordusu yoxdur”, – deyə fikir səsləndirib. Onun bunu ucadan bəyan etməsi məhz antiterror tədbirləri zamanı oldu – baş nazir sentyabrın 19-da dedi, 20-si təkzib elədi və bildirdi ki, razılaşma­ya əsasən Ermənistan ordusunun birləş­mələri tam şəkildə Qarabağdan çıxarıla­caq. 

Bəs, yaxşı, Rusiya XİN nə üçün 10 noyabr Bəyanatı xüsusunda bölgədə olan İrəvana məxsus hərbi birləşmələr məsələsinin üzərinə gəlir? Nəzərə alaq ki, bu deyim Ermənistanın təhlükəsizli­yi müstəvisində səslənir. Deməli, belə qənaətə gəlmək olar ki, Moskva həmin qeyri-qanuni hərbi birləşmələri də İrəvan üçün təhlükəsizlik prizmasında dəyərlən­dirirmiş və gözləyirmiş ki, Paşinyan iqti­darı buna uyğun addımlar atsın? Deməli, Nikol məsələyə əhəmiyyətsiz yanaşmaqla səhvə yol verib. Bəs, üçtərəfli Bəyanat? Axı, orada aydın yazılıb ki, Ermənistana məxsus hərbi birləşmələr Qarabağdan çıxmalıdır. Bəyanatda Putinin də imzası var. Nə üçün bu, təmin edilməmişdi? Axı, ödəlik Rusiyanın idi...

Əslində, Rusiya XİN yaydığı bəyanatla İrəvana başa salmaq istəyir ki, Qarabağ­da bölgəni itirməmək üçün ordunun qal­masını təmin edən Rusiya olub və ölkə son anadək – sentyabrın 19-da başlamış antiterror tədbirlərinədək status-kvonu saxlamağı bacarıb. Çox güman, Kremldə sual edirlər ki, Ermənistanın təhlükəsizliyi və Qarabağ üçün daha nə etməli idik? Hə, bu sıraya müxtəlif torpaq yollarla separat­çı rejim üçün silah-sursat, hərbi texnika, mina daşınmasını da əlavə edə bilərik. Doğrudan da, Rusiya 44 günlük mühari­bədən sonra İrəvan üçün başqa nə etməli idi ki, Ermənistan onun orbitinə qayıtsın? Yaxud başqa nə etməli idi ki, Azərbaycana zərər dəysin?..

Əvəz CAHANGİROĞLU
XQ