20 Yanvar 1990-cu il Azərbaycanın tarixində azadlıq və müstəqillik uğrunda faciəli mübarizənin simvolu kimi əbədi olaraq qalacaq bir tarixdir. Həmin gün Qorbaçovun başçılığı ilə Sovet İttifaqının rəhbərliyi beynəlxalq normalara və insan haqlarına zidd olaraq, mərkəzi hökumətin hərəkətlərindən, o cümlədən onun Dağlıq Qarabağdakı ermənilər tərəfindən etnosiyasi münaqişəni həll edə bilməməsinə dair narazılığını bildirən kütləvi etirazları yatırtmaq məqsədi ilə, Azərbaycanın paytaxtı Bakıya qoşun yeridib. Hərbi əməliyyatlar nəticəsində yüzlərlə dinc sakin həlak olub, minlərlə insan yaralanıb, həbs olunub. Dəhşətli hadisələrə baxmayaraq, 20 Yanvar faciəsi Azərbaycan tarixində dönüş nöqtəsi oldu ki, bu da sonralar ölkənin 1991-ci ildə müstəqilliyini elan etməsi ilə nəticələndi.

20 Yanvar faciəsinin səbəblərini anlamaq üçün 1980-ci illərin sonu, 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda və Sovet İttifaqında formalaşmış siyasi konteksti nəzərdən keçirmək lazımdır. Bu vaxta qədər Azərbaycan 1988-ci ildə kəskinləşən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi səbəbindən qonşu Ermənistanla münasibətlərdə kəskin böhran yaşayırdı. Bölgədə ermənilər tərəfindən təşkil olunmuş etnik gərginlik çoxsaylı toqquşmalara və zorakılıqlara səbəb olub. Ermənilərin artan millətçilik əhvali-ruhiyyəsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.

Azərbaycanda sovet rəhbərliyinin Qarabağ probleminin həllində siyasi acizliyinə, habelə Qorbaçovun siyasəti və onun “yenidənqurma” kimi islahatlarının yaratdığı iqtisadi və sosial çətinliklərə qarşı kütləvi etirazlar başlandı. 1989-cu ilin sonu və 1990-cı ilin əvvəlində Azərbaycan müstəqillik və özünüidarə tələbi ilə kütləvi nümayişlərlə antisovet hərəkatının mərkəzinə çevrildi. Eyni zamanda, Sovet İttifaqında daxili problemlər getdikcə ağırlaşır, mərkəzi rəhbərlik imperiyanın kənarında istənilən siyasi ifadə cəhdlərini boğmağa çalışırdı. Azərbaycan da digər respublikalar kimi hakimiyyətin repressiv siyasətinin qurbanı oldu və bu, faciəvi nəticələrə gətirib çıxartdı.

1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Qorbaçov başda olmaqla sovet rəhbərliyi etirazları yatırmaq üçün Bakıya qoşun yeritmək qərarına gəldi. Əməliyyatın rəsmi səbəbi asayişin bərpası və “antisovet hərəkətlərinin” qarşısının alınması göstərilirdi. Lakin əsl məqsəd Azərbaycanın muxtariyyətini genişləndirməyin qarşısını almaq və onun müstəqillik axtarışına yönəlmiş siyasi hərəkatı boğmaq idi.

Bakıya əməliyyatı həyata keçirmək üçün təkcə daxili qoşunların bölmələri deyil, tanklar, zirehli transportyorlar və digər hərbi qüvvələr də gətirildi. Dinc nümayişçilərə qarşı bu cür sərt tədbirlərin tətbiqi çoxsaylı mülki əhalinin itkisi ilə nəticələnib. Müxtəlif hesablamalara görə, faciə günü həlak olanların sayı bir neçə yüzdən min nəfərə qədərdir ki, onların çoxu dinc sakinlər, o cümlədən qadınlar və uşaqlardır. Lakin zorakılığa baxmayaraq, etirazçılar və bir çox Bakı vətəndaşları inanılmaz dözüm və qətiyyət nümayiş etdirərək müqavimət göstərməyə davam etdilər.

20 Yanvar hadisələrinə beynəlxalq reaksiyalar qarışıq xarakter aldı. Əksər Qərb ölkələri Sovet İttifaqının hərəkətlərini pisləyərək insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulduğunu və həddindən artıq güc tətbiq edildiyini qeyd ediblər. Bununla belə, ictimai bəyanatlar səviyyəsində qınanılmasına baxmayaraq, beynəlxalq təşkilatlar Sovet İttifaqının öz vətəndaşlarının qətliamına görə məsuliyyət daşıması üçün ciddi addımlar atmadı.

1990-cı ilin 20 Yanvar faciəsi Azərbaycan tarixində dönüş nöqtəsi olmaqla yanaşı, ölkənin siyasi mədəniyyətinə də dərin təsir göstərmişdir. Azərbaycan tarixinin böhranlı anında cəsarət və siyasi müdriklik nümayiş etdirən görkəmli şəxsiyyət Heydər Əliyev faciə qurbanlarının xatirəsinin yaşadılmasında, müstəqillik prinsiplərinin bərqərar olunmasında mühüm rol oynamışdır. Faciəli 20 Yanvar hadisələrindən sonra dinc etirazların vəhşilik və kütləvi insan tələfatı ilə yatırıldığı zaman Moskvada olan Heydər Əliyev sovet hakimiyyətinin hərəkətlərini pisləyən açıq bəyanatla bütün dünyaya səsləndi. O, bu faciəvi şəraitdə öz siyasi və mənəvi mövqeyini nümayiş etdirərək, zorakılığa qarşı açıq çıxış etməyə cəsarət edən bir neçə yüksək səviyyəli liderlərdən biri oldu.

O, tarixi bəyanatında sovet rəhbərliyinin hərəkətlərini və Bakıya qoşun yeritməsini pisləyib və bunu dinc əhaliyə qarşı təcavüz aktı adlandırıb. Onun ictimai mövqeyi cəsarətli addım idi, çünki o zaman partiya funksionerlərinin böyük əksəriyyəti susur və ya Moskvanın hərəkətlərinə haqq qazandırırdı. Heydər Əliyev öz bəyanatında zorakılıqdan narazılığını bildirmiş, həmçinin Azərbaycanın Sovet İttifaqı tərkibində gələcəyi ilə bağlı dərin narahatlığını ifadə etmişdir. “Bu gün 20 Yanvar faciəsinə haqq qazandıran bir dənə də olsun arqument ola bilməz. Azərbaycan xalqı bu ədalətsizliyi heç vaxt unutmayacaq”, - deyən Heydər Əliyev, dönməz xarakterini və siyasi təzyiqlər qarşısında möhkəmliyini nümayiş etdirdi. Bu addım onun üçün qərarların qəbul edilməsində müstəqilliyini və geniş nəticələri olan hadisələrlə bağlı aydın mənəvi mövqeyini nümayiş etdirən siyasi akta çevrildi. 

1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri Azərbaycanın milli kimliyinin və siyasi mövqeyinin formalaşmasında əsas rol oynadı. Sovet İttifaqının daxili sabitliyi qorumaq iqtidarında olmadığını nümayiş etdirməsi ilə, faciə 1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycanın müstəqilliyini elan etməsi ilə nəticələnən siyasi proseslərin katalizatoruna çevrildi. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev siyasi fəaliyyəti dövrünün ilk addımlarında biri də, 20 Yanvar faciəsinin xatirəsinin yaşadılması və möhkəmləndirilməsi istiqamətində işlər olmuşdur. O, həmin hadisələrin qurbanlarının xatirəsinin fəal müdafiəçisinə çevrilmiş, 20 Yanvar faciəsinin müstəqil milli şüurun formalaşmasının əsasına çevrilməsində həlledici rol oynamışdır. Cənab İlham Əliyev Azərbaycan Prezidenti kimi milli dəyərlərin və ölkənin siyasi müstəqilliyinin dəstəklənməsində qətiyyət nümayiş etdirib. O, 20 Yanvar faciəsinin müstəqillik uğrunda mübarizənin rəmzi kimi əhəmiyyətini vurğulamaqla yanaşı, bu günün Milli Şəhidlik Günü kimi rəsmi şəkildə tanınmasını da təmin edib. Dövlət Başçısının təşəbbüsü ilə Bakıda 20 Yanvar qurbanlarının xatirəsinə abidə ucaldılıb və bu abidə təkcə həlak olanların abidəsi deyil, həm də xalqın şücaət və qəhrəmanlıq rəmzinə çevrilib.

Əyani sübutdur ki, yeni reallıqlarla əhatə olunan dünyada cənab İlham Əliyev Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirdi, ölkənin beynəlxalq mövqeyini gücləndirdi. Onun beynəlxalq aləmdə diplomatik fəaliyyəti Azərbaycanda sabitliyə və firavanlığa nail olunmasının mühüm sübutudur. 20 Yanvar faciəsi Azərbaycan xalqının öz hüquqları uğrunda mübarizə əzmini nümayiş etdirməklə yanaşı, qəhrəmanlıq və şücaət rəmzinə çevrildi. Bir çox azərbaycanlılar ictimai və siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bu hadisələri müstəqillik və özünüidarəetmə uğrunda mübarizə aparan xalqın ruhunun möhkəmliyinin əlaməti kimi qiymətləndirirdilər.

Bu gün 20 Yanvar faciəsi xaricdən təzyiqlərə baxmayaraq, öz hüquqlarını müdafiə etməyə hazır olan xalqın mətanət və qəhrəmanlıq rəmzidir. Bu hadisənin qurbanlarının xatirəsi insanların qəlbində yaşamağa davam edir və təkcə Azərbaycan tarixinin bir parçası deyil, həm də azadlığın, müstəqilliyin, insan həyatının dəyərinin mühüm xatırlatmasıdır. 20 Yanvar qurbanlarının xatirəsinin yad edilməsi sadəcə siyasi zərurət deyil, azərbaycançılıq kimliyinin, milli şüurunun formalaşmasında əsas elementə çevrilib. Məhz bunun sayəsində 20 Yanvar faciəsi fədakarlıq, azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizə rəmzi olmaqla hər bir azərbaycanlının yaddaşında yaşayır.
 
Masil Dəmirov,
Beynəlxalq münasibətlər üzrə analitik