XX yüzillik erməni millətçilərinin xalqımıza qarşı soyqırımı və deportasiya cinayətləri əsridir

1918-1920-ci illərdə ermənilərin xalqımıza qarşı həyata keçirdiyi soyqı­rımla bağlı ən etibarlı mənbə 1918-ci ilin yayında Milli Hökumət tərəfindən yaradılan Fövqəladə Təhqiqat Komissi­yasının sənədləridir.

Təhqiqat komissiyasının sənədlə­rindən məlum olur ki, 1918-ci ilin Mart soyqırımı zamanı Bakı şəhərində 11 min nəfərədək türk-müsəlman öldürülmüşdür. Onların çoxunun meyiti tapılmamışdır. Çünki şahidlərin dediklərinə görə, ermə­nilər meyitləri od-alova bürünmüş evlərə, dənizə və quyulara atırdılar ki, cinayətin izini itirsinlər.

Sənədlərdən məlum olur ki, Bakının şəhər camaatından 400 milyon manatlıq daş-qaş və əmlak müsadirə olunmuşdur. Xalqın bir çox ziyarətgahları və tarixi abi­dələri dağıdılıb yerlə-yeksan edilmişdir. Uzaqvuran toplarla Təzəpir məscidi zə­dələnmişdir. Daşnaklar Bakıda dünya me­marlığının incilərindən sayılan “İsmailiyyə” binasına od vurub yandırmışdılar. 

Komissiyanın materiallarında bu vəh­şiliklər barədə deyilir: “1918-ci il martın 18-də (köhnə təqvimlə-A.İ.) bir erməni za­biti, yanındakı üç erməni əsgəri ilə “Kas­pi” qəzeti redaksiyasının və “İsmailiyyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binaları arasındakı dalana gəldi və “İsmailiyyə” bi­nasına daxil oldu. Bir azdan binanın pən­cərəsində tüstü və alov göründü. Nəinki Bakı müsəlmanlarının iftixarı sayılan, həm də bütün şəhərin yaraşığı olan bu əzəmətli bina yanğından məhv oldu. Yanğını sön­dürməyə adam yox idi, çünki müsəlman­lar küçəyə çıxa bilmirdilər, onları pulem­yotlarla və top-tüfənglə atəşə tuturdular”. Həmin zabit “Daşnaksütyun” partiyasının görkəmli xadimi Tatevos Əmirov idi. Bu, həmin Tatevosdur ki, uzun illər ərzində ta­riximiz, sovet mətbuatımız onu “yenilməz inqilabçı”, “xalqlar dostluğu uğrunda mətin mübariz” kimi təbliğ etmişdi.

Talançılar "Kaspi" qəzeti redaksiya­sının və "Dağıstan" mehmanxanasının binalarını, "İsgəndəriyyə"ni, "İsmailiyyə"ni də yandırmışlar. "Kaspi" qəzeti redaksi­yasında Azərbaycan dilində kitablar nəşr edilirdi. Bina yandırılan vaxtadək burada Quranın yenicə çap edilmiş 5 min nüsxə­si saxlanılırdı. Onların hamısı yanıb külə dönmüşdü.

Mart soyqırımında erməni hərbi his­sələri ilə yanaşı, erməni ziyalıları, gəncləri də iştirak edirdilər. Təhqiqat komissiyası­nın materiallarında göstərilir ki, “erməni əhalisinin bütün siniflərini təmsil edən nü­mayəndələr bu “müharibə”də iştirak etmə­yi özlərinə borc bilirdilər. Burada neftxuda­lar, mühəndislər, həkimlər, kontor işçiləri var idi, bir sözlə, erməni əhalisinin bütün təbəqələri öz “vətəndaş borcu”nu yerinə yetirirdilər”.

“Nikolay Buniatov” paraxodu koman­dirinin köməkçisi Kazım Axundov yazır: “Martın 25-dən Nikolayev küçəsindəki me­yitlərin yığışdırılmasına başladıq. Onların arasında süngülərlə didik-didik edilmiş və qılıncla tikə-tikə doğranmış 3 müsəlman gimnaziyaçısının, 11 gimnaziyaçı qızın, 1 rus qadının, 3-5 yaşlarında 3 müsəlman oğlan uşağının, 8 rus kişinin, 19 İran tə­bəəli müsəlman qadınının və müxtəlif peşə sahibləri olan 67 azərbaycanlının meyitləri var idi. Bundan başqa, "Vulkan" cəmiyyətinin köhnə yanalma körpüsünə müsəlman kişilərin, qadın və uşaqların 6748 meyiti gətirilmişdi”. 

Axundov öz tanışı, texnik Vladimir So­kolovu "Kərpicxana" deyilən yerə aparmış­dı. Burada, o, 3 fotoşəkil çəkmişdi. Birinci şəkildə başında güllə yarası, bədənində beş süngü yarası olan və sağ körpücük sümüyünə qılınc zərbəsi endirilmiş qadın meyiti təsvir olunmuşdur. Onun sağ sinəsi üstündə hələ sağ olan körpə uzanmışdır. Anasının döşünü əmən bu körpənin aya­ğında süngü yarası vardı.

İkinci şəkildə iri mismarla divara vurul­muş 2 yaşlı uşaq təsvir edilmişdi. Mismarın başından aydın görünür ki, onu divara daş­la vurmuşlar. Daş elə oradaca idi.

Üçüncü şəkildə 13-14 yaşlı qızın meyi­tidir. Biçarənin bədənindən görünür ki, onu bir dəstə kişi (əslində, bu alçaqlara “kişi” sözü yaraşmaz – A.İ.) zorlamışdır.

1918-ci ilin Mart günlərində Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzası dəhşətli talan və vəhşiliklərə məruz qalmışdır. Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzası üzrə ermənilə­rin törətdikləri vəhşiliklər haqqında 7 cild, 925 vərəqdən ibarət təhqiqat materialları toplanmışdı. Burada bədnam S.Lalaye­vin başçılıq etdiyi əsgərlər və T.Əmirovun dəstəsi azğınlaşaraq müsəlmanları so­yub-talayır və qırırdılar. Şamaxının müsəl­manlar yaşayan hissəsinin hamısına od vurulmuşdu. 13 məhəllə məscidi və məş­hur müqəddəs ocaq – Cümə məscidi yan­dırılmışdı. Bu məscid müsəlmanlara həm bir qibləgah, həm də qədim abidə kimi əziz idi. Erməni quldurlar minlərlə dinc in­sanı qətlə yetirmişdi. 

Şamaxıda böyük hörmət sahibi olan axund Cəfərquluya olmazın işgəncələr verilmişdi. Ermənilər məsciddə axundun saqqalının tüklərini yolmuş, dişlərini, göz­lərini çıxarmış, qulaqlarını və burnunu kəsmişdilər. Ermənilər axunda pənah gə­tirmiş saysız-hesabsız qadın və uşağı da vəhşiliklə öldürmüşdülər. Axundun tama­milə yandırılmış evinin həyətində sonralar təhqiqat komissiyasının üzvləri tərəfindən çox miqdarda insan sümükləri aşkar edil­mişdi. Qafqaz-İslam Ordusu 1918-ci ilin iyulunda Şamaxını ermənilərdən azad edərkən meyitlərin iri sümüklərini yığıb basdırmışdılar. Komissiya üzvləri 1918-ci ilin oktyabr və noyabrında bu barədə hazırladığı məruzədə qeyd edirdilər ki, həyətdə hələ də çürümüş meyitlərin qa­lıqları qalmaqdadır. Şamaxı qəzasının müsəlmanlar yaşayan təxminən 80 kəndi­nin taleyi də bu cür olmuşdur. Daşnakların törətdiyi vəhşiliklərin həddi-hüdudu yox idi.

1919-cu il martın 30-da “Azərbay­can” qəzetində Fövqəladə Təhqiqat Ko­missiyasının “Çağırış”ı dərc edilmişdir. Komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədovun imzaladığı bu sənəddə deyilirdi: “Şamaxı­nın yalnız xarabalıqları qalmışdır. Şəhərin müsəlman hissəsindəki bu xarabalıqlar­da məscidlərin ən qədimi – 800 ildən çox tarixi olan Cümə məscidinin ancaq yanıb qaralmış minarələri görünür, şəhərin on beş minlik müsəlman əhalisindən sağ qa­lanlar isə bütün Zaqafqaziyaya dağılmış, əllərində qoltuq ağacı və bellərində torba qapı-qapı düşüb dilənirlər ki, acından öl­məsinlər.”

Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərindən məlum olur ki, ermənilər Şamaxı şəhərində 8 min, qəzanın 53 kən­dində isə 8027 azərbaycanlını qətlə ye­tirmişlər. Onlardan 4190 nəfəri kişi, 2560 nəfəri qadın və 1277 nəfəri uşaq olmuş­dur. Bu kəndlərə dəyən ümumi maddi zi­yan o dövrün qiymətləri ilə 339.5 milyon manat, Şamaxı şəhərinin azərbaycanlı əhalisinə vurulmuş ziyan orta hesabla bir milyard manatdan çox olmuşdur.

Quba qəzasında qırğınlar əvvəlcədən düşünülmüş və buna geniş hazırlıq işlə­ri görülmüşdü. Çünki qırğına başlamaq üçün bəhanə milli münaqişə ola bilərdi. Erməni daşnak qüvvələri dünyanın hər yerinə ermənilərin, guya, müsəlman­lar tərəfindən sıxışdırıldığı barədə te­leqramlar göndərirdilər. Orada yaşayan M.Kasparov, H.Hayrapetov, A.Mukanyans və A.Boqdanov tərəfindən göndərilmiş teleqramda iddia olunurdu ki, Qubada müsəlmanlar milli ədavət, milli qırğın törə­dir, erməni və rus kəndlərini dağıdır, kil­sələrə od vurub yandırırlar.

Bakıdan böyük bir silahlı dəstə ilə Qu­baya gələn Amazasp camaatı meydana yığaraq bildirdi: “Mən minlərlə türkün başı­nı kəsən Ərzurum ermənisiyəm. 200-dən çox türk kəndini yandırıb xaraba qoymu­şam. Uzun müddət türklərlə vuruşmuşam, erməni xalqının mənafeyini müdafiə et­mişəm. Buraya da ona görə gəlmişəm. Əgər müqavimət göstərsəniz, hamınızı bir nəfər kimi qıracağam”. 

Şahidlərdən biri yazır: “Amazasp daş­nak dəstəsinə bələdçilik edən qubalı ermə­ni Harun Hayrapetovu yanına çağırdı və ona nəsə dedi. Harun cibindən bir siyahı çıxarıb oxumağa başladı. Siyahıda Qu­banın varlılarından 26 nəfərin adı var idi. Amazasp həmin adamların dalınca silahlı əsgərlərindən bir neçə nəfərini göndərdi. Silahlı əsgərlər həmin ailələrdən altı nəfər­lə geri qayıdanda daşnak komandiri daha da əsəbləşdi. Gətirilənlərin 4-ü qadın, 2-si yeniyetmə idi. Amazaspın tapşırığı ilə ye­niyetmələrin başlarını kəsdilər. Qadınları uşaqlarının qanını içməyə məcbur etdilər. Onlar şivən qoparıb daşnakların üstünə atı­landa qarınlarını süngülərlə deşdilər. Sonra qılıncla bədənlərini tən ortadan ikiyə böl­dülər. Meydanda ah-nalə yüksələndə Ama­zasp əsgərləri cərgə ilə düzdürüb əliyalın, günahsız əhaliyə atəş açmağı onlara əmr etdi. Yüzlərlə adam qırıldı. İnanmaq olmur­du ki, insan-insana qarşı bu qədər vəhşilik törətsin”. 

“Mən sizin qanınızı içəcəyəm” – deyən Amazasp siyahıda adları çəkilən adam­ların mülklərini odlayıb külə döndərmək əmrini verdi. Bütün bu hərəkətləri ilə o, son dərəcə qəddar və qaniçən olduğunu sübuta yetirirdi.

Amazasp Bakıdan mənfur Şaumyan rejimindən belə bir tapşırıq almışdı: Quba qəzasında bütün müsəlmanları qırıb məhv etmək, onların yaşayış məntəqələrini dağıtmaq, sonra isə bu qırğını sünni və şiə məzhəbləri arasında toqquşma kimi qələmə verməklə cinayətin izini itirmək lazımdır.

Qırğının şahidlərindən olan Şahbalı oğlu xatırlayır: “Ermənilər o qədər adam qırmışdılar ki, Qubanın küçələri al qana boyanmışdı. Əllərinə keçən 2 mindən çox insanı meydana yığıb ucdantutma gül­lələmək istəyəndə bir nəfər onların başçı­sına yaxınlaşdı. Deyilənə görə, komissar idi. Bir qədər söhbət etdikdən sonra əsgər­lərə təzədən əmr verildi ki, silahları aşağı salsınlar. Qadınlar və uşaqlar ağlayırdılar. Yekəpər bir erməni beş nəfərlə camaata yaxınlaşıb, cavan, gözəgəlimli qadınları seçməyə başladı. Əllidən çox qadını hara isə apardılar. Onlardan birinin qardaşı etirazını bildirəndə yerindəcə güllələdilər. Onun meyitini yerə sərib bıçaqla gözlərini çıxardılar. Əli qana batmış erməni ovcun­da tutduğu gözləri camaatın üstünə tulladı. Kütlədən uğultu qopdu. Daşnaklar ermə­nicə söyə-söyə qabaqdakıları qundaqla döyməyə başladılar. Sonra irəli çıxmış bir yaşlı kişinin qarnını süngü ilə deşdilər. Bu, göz ilə baxılası müsibət deyildi”.

Başqa bir şahid isə yazır: “Ermənilər dindarları Qubanın mərkəzinə gətirdilər. Bu, döyülən insanlar qəzanın ən hörmətli ağsaqqalları sayılırdılar. Amazasp hamı­nın tanıdığı Quba ermənisi Harunu çağır­dı. Harun azərbaycanca dedi ki, sünnilər və şiələr hərəsi bir tərəfə çəkilib üz-üzə dursunlar. Elə o cür də durdular. Arala­rında 20-30 metr olardı. Sonra iki tüfəng gətirib dedilər ki, onsuz da sizin hamınızı qıracağıq. Kim sağ qalmaq istəyirsə, dedi­yimizə əməl etsin. Sünnilər və şiələr növ­bə ilə bir-birinə güllə atsın. Sağ qalanlar­la işimiz olmayacaq. Birinci iki nəfəri irəli çıxarıb tüfəngləri onlara verdilər. Biri ləzgi Məhəmməd, o birisi isə şiələrin ağsaqqalı Məşədi Mirsadıq idi. Onların heç biri ermə­ni silahını əlinə almaq istəmirdi. Qundaqla başlarını yarıb onları tüfəng götürməyə məcbur etdilər. İkisi də tüfənglərini qaldırıb bir-birlərini nişan aldı. Hamı məəttəl qal­mışdı. Nisbətən cavan olan Məhəmməd heç kimin gözləmədiyi halda geri döndü və bir daşnakı yerə sərdi. Qarışıqlıqdan istifa­də edən Məşədi Mirsadıq da bir ermənini öldürdü. Qaçmaq istəyən yüzlərlə adamı pulemyotlarla qırdılar. Ölənlərin çoxu qa­dınlar və uşaqlar idi. Əvvəlcə Məhəmmə­din qollarını kəsdilər, sonra ayaqlarını. Başını kəsib süngüyə keçirdilər və hamı görsün – deyə yuxarı qaldırdılar. Məşədi Mirsadıqın gözlərini çıxarıb, qollarını sın­dırdılar və boynunu qırdılar. Həmin gün daşnaklar məscidi dağıdıb, həm sünnilər­dən, həm də şiələrdən 20-dən çox din xa­dimini qətlə yetirdilər”. 

A.Novatski məsələni dəqiqləşdirmək üçün qeyd edir ki, müsəlmanların dini hey­siyyətinə toxunaraq, məscidlərə od vuran daşnaklar təkcə Quba, Qusar və Xaçmaz ərazisində 26 məscidi yandırmışdılar.

Müsəlmanların müqəddəs dini ocaq­larını yerlə-yeksan edən daşnaklar dinə, Şərq tarixinə və ədəbiyyatına aid minlərlə qiymətli kitabları də məhv etmişdilər. Qu­banın mərkəzində Əbdürrəhim əfəndinin mədrəsəsini yandıran ermənilər buradakı 1300-ə yaxın kitabı tonqala atmışdılar. Ha­disələrin canlı şahidlərindən olan nüfuzlu din xadimi İbrahim Aydəmirov xatırlayır ki, “Digah məscidində təxminən 600-700 il əvvələ aid alban və ərəb əlifbası ilə ya­zılmış kitablar var idi. Ermənilər həmin ki­tabları məhv etməklə yanaşı, kənd məsci­dinin təxminən bir kilometrliyində yerləşən müqəddəs pirin daşını da partlatmışdılar. Bu, üstündə alban yazıları olan nəhəng bir daş idi”.

Qubada törətdiyi qırğınlardan quduzla­şan Amazasp əliyalın dinc əhaliyə meydan oxuyaraq deyirdi: “Mən erməni xalqının və onun mənafeyinin müdafiəçisiyəm. Mən cəza dəstəsi ilə göndərilmişəm ki, iki həftə əvvəl burada öldürülmüş ermənilərə görə sizdən qisas alım. Mən bura qayda-qanun yaratmaq, sovet hakimiyyətini qurmaq üçün deyil, öldürülmüş ermənilərin qisa­sını almağa göndərilmişəm. Mənə əmr edilmişdir ki, Xəzər dənizindən Şahdağına kimi bu ərazidə yaşayan bütün müsəlman­ları məhv edim…” 

Amazaspın vəhşilikləri nəticəsində 1918-ci ilin ilk beş ayı ərzində Quba qəza­sında üst-üstə 16 mindən çox insan məhv edilmişdir. 1918-ci ilin qırğınları zamanı daşnak bolşevik birləşmələri Quba qəza­sında 162 kəndi dağıtmışdılar ki, bunlar­dan 35-i hazırda mövcud deyil.

Lənkəranda olan “Dikaya diviziya”­nı tərksilah etmək üçün dəniz vasitəsilə bolşevik dəstələri göndərilmişdi. Bunların hamısı Erməni Milli Şurasının göstərişi ilə edilirdi. Bolşevik əsgərləri yolda qabaqla­rına çıxan müsəlman kəndlərini dağıdıb talayırdılar. Astara bolşevik əsgərləri tərə­findən topa tutularaq darmadağın edildi, əhalinin əksəriyyəti yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur oldu. Xəzər dənizi sahi­lində Qızılağac ilə Lənkəran arasındakı müsəlman kəndləri “Aleksandr Candar” paroxodu tərəfindən top atəşinə tutuldu. Yanvarda başlanan bu qırğınlar martda daha da şiddətləndi”.

1918-ci ilin yanvarından 1919-cu ilin avqustunda “Molokan qiyamı” yatırılana qədər bu bölgədə erməni-rus birləşmələri tərəfindən 2 min insanın həyatına son qo­yulmuşdu.

1918-1920-ci illərdə erməni vəhşilik­lərindən ən çox ziyan çəkən Azərbaycan bölgələrindən biri də Zəngəzur qəzası ol­muşdur. Erməni silahlı dəstələri tərəfindən 115 kənd üzrə 3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qa­dın və 485 uşaq yaralanmışdır. Nəticədə təkcə Zəngəzur qəzasında komissiyanın məruzəsi hazırlanana qədər 10068 nəfər azərbaycanlı öldürülmüş və ya şikəst edil­mişdir. Məruzədə deyilirdi ki, bu dəhşətli rəqəmlər hələ erməni vəhşilikləri haqqın­da tam məlumat vermir. Belə ki, daha çox müsəlman erməni vəhşiliklərinin qurbanı olmuşdur. Ancaq o zamankı dəhşətli qarı­şıqlıq şəraitində onları tam şəkildə müəy­yənləşdirmək mümkün olmamışdır.

Qəzanın Vaqudu kəndində 400-dən yuxarı azərbaycanlı əhali məsciddə sığı­nacaq tapır və güman edirlər ki, ermənilər müqəddəs yerə toxunmazlar. Ancaq onları mühasirəyə alan erməni vandalları əvvəl­cə məscidə əl bombaları atır, sonra isə od vuraraq insanlarla birlikdə yandırırlar. 

Şəki kəndinin küçələrində iki yerə şaqqalanmış uşaq meyitləri atılıb qalmış­dı. İrmişli kəndini talan edərkən ermənilər südəmər uşaqları süngülərə taxaraq göyə qaldırır, öldürülən meyitləri tikə-tikə doğra­yırdılar. Aqudi kəndində ermənilər müsəl­manlardan xristianlığı qəbul etməyi tələb edir, bundan imtina edən qadınlara qarşı ən amansız cəza tədbirləri görürdülər.

Zəngəzur qəzasının 100-dən çox müsəlman kəndi dağıdılmış, on minlərlə qara mal və yüz minlərlə davar ermənilər tərəfindən aparılmış, bağlar, taxıl zəmiləri və otlaq sahələri yandırılmış, dağıdılmış, bir sözlə qəzanın müsəlman əhalisinin dolanışığı dözülməz hala salınmışdı. Er­mənilər tərəfindən qəzanın Azərbaycanın müxtəlif kəndlərinə qaçıb dağılmış əhali­sinə 1 milyard manata yaxın maddi ziyan vurulmuşdur.

1918-ci ilin avqustunda İgdir və Eçmiə­dzin qəzalarında azərbaycanlıların qırğını Dronun rəhbərliyi altında həyata keçiril­mişdi. Onun göstərişi ilə bu regionda azər­baycanlıların 60-dan çox kəndi dağıdılmış, yandırılmış, əhalisinə qarşı ən sərt tədbir­lər görülmüşdü.

1918-ci ilin martına qədər İrəvan qə­zasının 199 azərbaycanlı kəndi, 1919-cu ilin sentyabr ayına qədər isə Eçmiədzin qəzasına məxsus 62 azərbaycanlı kəndi bütünlüklə yerlə-yeksan edilmişdir. 1919-cu ilin axırında isə Zəngibasarın bir neçə kəndi istisna olunmaqla, İrəvan qəzasının, o cümlədən, Vedibasarın bütün kəndləri məhv edilmiş, əhalisi vəhşicəsinə öldürül­müş, sağ qalanlar canlarını xilas edərək başqa yerlərə qaçmışlar. Əhali İran, Os­manlı və Azərbaycana pənah gətirmişlər.

Quqark rayonunun Vartanlı kəndində isə faciə belə başlanmışdı: Aprel ayının ortalarında iclas keçirmək adı altında azər­baycanlıları bir yerə yığırlar. Təxminən 1200-1500 adam toplaşır. Keşiş Vahan iclası açır, bir neçə kəlmə ilə bu iki xalqın bir kənddə mehriban yaşaması haqqında fikirlər söyləyir. Bir qədər sonra silahlı er­mənilər içəri daxıl olub keşişi bayıra çıxa­rırlar. Sonra qapını bağlayaraq, damdan içəriyə saman qarışıq neft töküb camaatı yandırmağa başlayırlar. Uşaq, qoca, qa­dın qışqırtısı ərşə dirənir...

1918–1920-ci illərdə Andranikin si­lahlı dəstəsi tərəfindən azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırımı nəticə­sində Qərbi Azərbaycan torpaqlarında təxminən 565 min nəfər türk-müsəlman öz dədə–baba torpaqlarından qovulmuş, didərgin salınmış və qətlə yetirilmişdir. Erməni tarixçisi Z.Korkodyan “Sovet Er­mənistanının əhalisi (1831-1931-ci illər)” əsərində yazır ki, 1920-ci ildə Ermənistan­da Sovet hökuməti qurularkən bu ərazidə 10 min nəfərdən bir qədər çox türk qal­mışdı. 1918-ci ildə İrəvan quberniyasın­da 211, Qars vilayətində 92 Azərbaycan kəndi dağıdılmış, yandırılmış və talan edilmişdi. İrəvan azərbaycanlılarının çox­saylı müraciətlərindən birində göstərilir ki, qısa müddət ərzində bu tarixi Azərbaycan şəhərində (İrəvan) və onun çevrəsində 88 kənd dağılmış, 1920 ev yandırılmış, 132 min azərbyacanlı məhv edilmişdir. Ermə­ni cəza dəstələrinin törətdikləri vəhşiliklər, daşnak hakimiyyəti dövründə yürüdülən “türksüz Ermənistan” siyasəti nəticəsində İrəvan quberniyasının azərbaycanlı əhali­sinin sayı 1916-cı ildə 375 min nəfərdən 1922-ci ildə 70 min nəfərə enmişdir. 1920-ci il aprelin 27-də XI Qırmızı ordunun Ba­kını, sonra isə digər bölgələri işğal etməsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriy­yətinin gördüyü tədbirləri başa çatdırmağa imkan vermədi. Ermənistan sovetləşən Zəngəzur qəzası da daxil olmaqla, həmin ərazilər Ermənistana bağışlandı.

Beləliklə, 1918-1920-ci illərdə türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata ke­çirilən qətllər və kütləvi insan qırğını təsa­düfi hadisə deyil, “Daşnaksütyun” partiya­sının böyük Ermənistan yaratmaq planını həyata keçirmək üçün soyqırımı siyasəti olmuşdur.

Xalqımıza qarşı 1918-ci ildə törədilən mart soyqırımı kimi faciəli bir reallığın saxtalaşdırılması və ört-basdır edilməsini təkcə tarixi bir anın unudulması kimi qəbul etmək olmaz. Mart hadisələrinin saxtalaş­dırılması xalqımıza qarşı tarixən düşmən münasibət bəsləyən erməni xislətinin giz­lədilməsi oldu. Bu isə özlüyündə XX əsr tariximizdə yeni-yeni qanlı səhifələrin açıl­masına gətirib çıxartdı ki, bunlardan aşa­ğıdakılara diqqəti cəlb etmək yerinə düşər:

– 1920-ci ilin aprel işğalı ilə Azər­baycan Milli Hökuməti devrildi, bolşevik bayrağı altında ermənilər Azərbaycanda faktiki olaraq ikinci dəfə hakimiyyəti ələ keçirdilər. Nəticədə respublikada nəinki ziyalılara, hətta milli baxışlı kommunistlərə də divan tutuldu, milli adət-ənənələrimiz ayaq altına atıldı, bütün bu işlərin icraçıları ermənilər oldu.

– 2020-ci ildə 44 günlük Vətən mü­haribəsinə qədər Azərbaycanın ən ağır probleminə və xalqın dözülməz dərdinə çevrilən Qarabağ məsələsinin əsası hə­min illərdə qoyuldu.

– Bolşevik cildinə girən daşnaklar Zən­gəzur torpaqlarını zorla Azərbaycandan qoparmağa nail oldular.

– Otuzuncu illərin repressiyalarında ermənilər xalqımıza qarşı qırmızı terroru qəddarlıqla həyata keçirdilər.

– 1948–1953-cü illərdə yüz minlərlə soydaşımız öz ata-baba torpaqları olan Qərbi Azərbaycandan didərgin salındı.

– 1990-cı ilin Yanvar faciəsi, 1992-ci ilin fevralında Xocalı soyqırımı, 1992-ci il­dən başlayaraq Şuşa, Laçın, Kəlbəcər, Ağ­dam, Cəbrayıl, Füzuli, Qubadlı, Zəngilan, ümumiyyətlə, 20 faiz torpaq itkisi erməni məkrinin, ən əsası isə Mart Soyqırımının unudulmasının bilavasitə nəticəsidir.

Nəhayət, Ü.Hacıbəyovun 1919-cu ildə Mart soyqırımının ildönümü ilə əlaqə­dar yazdığı “31 Mart” adlı məqaləsindən bu gün üçün də aktuallığını saxlayan bir fikri xatırlatmaq yerinə düşər: “Bugünkü vəzifəmiz o qara günləri yaddan çıxar­mamaq və buna görə də həmişə və hər an hər şeyə hazır olmalıyıq. Borcumuz bu Vətəni gələcəkdə hər cür təcavüzdən qorumaq və məmləkətimizi şərəflə yaşat­mağa çalışmaqdır”. Bəli, düşmənin əsrlər boyu türk-müsəlman əhalisinə qarşı hə­yata keçirdiyi soyqırımı siyasəti cavabsız qalmadı. Tarixdən ibrət götürən Azərbay­can xalqı heç bir zaman öz əzəli torpaqla­rının düşmənin əsarətində qalması faktı ilə barışa bilməzdi və barışmadı.

2020-ci ilin sentyabrında müzəffər Azərbaycan Ordusu Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi al­tında Qarabağı düşmən işğalından azad etdi. Tarixə 44 günlük Vətən müharibəsi kimi daxil olan bu savaş düşmən işğa­lında olan torpaqlarımızın azad edilməsi və şəhidlərimizin intiqamının alınması ilə nəticələndi. Mart soyqırımı Azərbaycan ta­rixində ən ağrılı hadisələrdən biri olmaqla, həm də ibrətamiz tarixdir. Dövlət başçısı İlham Əliyevin dediyi kimi, gələcəkdə Er­mənistanla qonşuluq münasibətləri bərpa oluna bilər, amma ermənilərin uzun illər xalqımıza qarşı həyata keçirdiyi qeyri-in­sani hərəkətləri heç vaxt unutmaq olmaz.

1923-cü ildə sovet Rusiyasının rəhbər­liyi ermənilərin arzu və istəklərini nəzərə alaraq tarixi torpağımız olan Qarabağ­da muxtar qurum yaratdılar. Bu qurum yarandığı gündən Azərbaycan xalqına qarşı separatçı mövqeyi ilə tanındı.80-ci illərin sonlarında bu separatçı qurum dün­ya erməni lobbisinin və havadarlarının köməyindən istifadə edərək Azərbaycan torpaqlarının 20 faizini işğal etdi. Amma 44 günlük Vətən müharibəsindən son­ra 2023-cü ildə həmin separatçı quruma son qoyuldu, Azərbaycan ərazi bütövlü­yünü bərpa etdi. Bir sözlə, 1905-1906-cı illər, 1918-1920-ci illər, 1988-2023-cü il­lərdə şəhid olan əsgər və zabitlərimizin, dinc əhalinin intiqamı alındı. Bu gün hər bir azərbaycanlı erməni məkrini unutmur, gənc nəslə düşməni tanıtmaq üçün soyqı­rımların tarixini dönə-dönə başa salır və yaddaşlara həkk edir.

Anar İSGƏNDƏROV,
Milli Məclisin deputatı, tarix elmləri doktoru, professor