Potensial isə daha böyükdür
Qeyri-neft sektoru ölkə iqtisadiyyatının neft və qaz gəlirlərindən asılılığını azaltmaq baxımından mühüm sahə hesab olunur. Bu sahəyə kənd təsərrüfatı, sənaye, emal və xidmət sektoru kimi sahələr daxildir. Qeyri-neft məhsullarının istehsalının artırılması, yeni sənaye və emal müəssisələrinin yaradılması, həmçinin ixrac imkanlarının genişləndirilməsi ölkənin iqtisadi dayanıqlılığını gücləndirə və müxtəlif sahələrdə balanslı inkişafın təmin olunmasına xidmət edə bilər.
Son illərdə Azərbaycanın dövlət büdcəsi ardıcıl olaraq genişlənib. 2020-ci ildə büdcə gəlirləri 24,7 milyard manat təşkil edirdisə, 2024-cü ildə bu rəqəm 37,2 milyard manata yüksəlib. Bu artım təkcə neft amili ilə bağlı olmayıb. 2020-ci ildə 10,7 milyard manat olan qeyri-neft gəlirləri 2024-cü ildə 19,2 milyard manata çataraq təxminən 80 faiz artıb ki, bu da büdcənin strukturunda vacib dəyişikliklərin baş verdiyini göstərir. Əgər 2020-ci ildə dövlət büdcəsinin təxminən 43 faizi qeyri-neft gəlirlərinə düşürdüsə, 2024- cü ildə bu göstərici 52 faizə yaxınlaşıb.
Qeyd edək ki, bu ilin yanvar-oktyabr aylarında Azərbaycanın 10 dövlət şirkəti tərəfindən ixrac olunan qeyri-neft-qaz məhsullarının ümumi dəyəri ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 123,85 milyon ABŞ dolları və ya 14,75 faiz artaraq 963,7 milyon ABŞ dollarına çatıb. 2024-cü ilin analoji dövründə bu göstərici 839,8 milyon dollar olub. İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin məlumatına əsasən, qeyri-neft sektorunda ixrac əməliyyatlarında iştirak edən dövlət şirkətləri arasında 35,7 faiz payla SOCAR-ın Marketinq və İqtisadi Əməliyyatlar İdarəsi liderlik edib.
Hesabat dövründə SOCAR-ın Marketinq və İqtisadi Əməliyyatlar İdarəsi 344,1 milyon dollarlıq ixrac həyata keçirib ki, bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 0,12 faiz azdır. “SOCAR Polymer” MMC-nin ixracı 223,3 milyon dollar təşkil edib və bu, 2,06 faiz artım deməkdir. “AzerGold” QSC-nin ixrac göstəricisi isə kəskin yüksələrək 110 milyon dollardan 196,3 milyon dollara çatıb və 78,45 faiz artım qeydə alınıb. “Azəralüminium” MMC-nin ixracı 118,7 milyon dollardan 103,8 milyon dollara düşüb və 12,55 faiz azalma müşahidə olunub. SOCAR-ın Qaz İxrac İdarəsi bu dövrdə 57,2 milyon dollarlıq ixrac həyata keçirib, halbuki ötən ilin eyni dövründə bu göstərici sıfır olub. “Azərpambıq Aqrar Sənaye Kompleksi” MMC-nin ixracı 46,7 milyon dollardan 33,3 milyon dollara enərək 28,69 faiz azalıb. “SOCAR-Dalğıc” MMC və “İstisu Mineral Su Zavodu” MMC bu dövrdə müvafiq olaraq 1,9 milyon və 1,6 milyon dollarlıq ixracla siyahıda ilk dəfə yer alıblar. “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSCnin ixracı 0,266 milyon dollardan 1,5 milyon dollara yüksələrək 463,91 faiz artıb. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Energetika Xidmətinin ixracı isə 0,867 milyon dollardan 0,68 milyon dollara düşərək 21,57 faiz azalıb. Ümumilikdə, Azərbaycanın qeyri-neft ixracı hesabat dövründə 6,6 faiz artaraq 3 milyard ABŞ dollarına çatıb.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, yanvar-oktyabr aylarında ixrac edilmiş qeyri-neft sektoruna aid malların siyahısında qızıl (276,8 milyon dollar) birinci olub. İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin “İxrac icmalı”nın noyabr sayında bildirilir ki, bu siyahıda pomidor (tomat) (159,8 milyon dollar) ikinci, karbamid (153 milyon dollar) isə üçüncü yerdə qərarlaşıb.
Bu ilin oktyabr ayı ərzində ixrac edilmiş qeyri-neft sektoruna aid malların siyahısında qızıl (38,9 milyon dollar) birinci olub. Bu siyahıda xurma (32,7 milyon dollar) ikinci, meşə fındığı (23,9 milyon dollar) isə üçüncü yerdə qərarlaşıb. Cari ilin on ayında Rusiya Federasiyasına 968,9 milyon dollar, Türkiyəyə 486,3 milyon dollar, İsveçrəyə 288,3 milyon dollar, Gürcüstana 273,6 milyon dollar, Ukraynaya isə 171,4 milyon dollar dəyərində qeyri-neft sektoruna aid mal ixrac olunub. 2025-ci ilin oktyabr ayında Rusiya Federasiyasına 90 milyon dollar, Türkiyəyə 50,6 milyon dollar, İsveçrə 40,6 milyon dollar, Gürcüstan 28,8 milyon dollar, Ukrayna isə 24,1 milyon dollar dəyərində qeyri-neft sektoruna aid mal ixrac edilib.
Məlum olduğu kimi, qeyri-neft-qaz sektorunun inkişafı üçün dövlət tərəfindən sənaye zonaları, parklar və aqroparklar yaradılıb. Bu zonalarda fəaliyyət göstərən müəssisələr vergi və gömrük güzəştlərindən yararlanaraq məhsullarını xarici bazarlara çıxarır. Kənd təsərrüfatında ixracın artırılması üçün yeni əkin sahələri və emal müəssisələri yaradılır, istehsalçılara subsidiyalar, güzəştli kreditlər və texniki dəstək təqdim olunur.
Yeri gəlmişkən, logistika infrastrukturunun yenilənməsi də ixracı sürətləndirir. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, yük terminal və anbar sistemləri məhsulları bazarlara çatdırır. Xarici bazarlara çıxış üçün ixrac missiyaları, beynəlxalq sərgilər, ticarət nümayəndəlikləri və AZPROMO, “Azexport.az” kimi qurumlar sahibkarlara dəstək göstərir. Həmçinin emal sənayesində, xüsusilə qida, kimya və metallurgiya sahələrində layihələr həyata keçirilir. “Digital Trade Hub” platforması isə ixrac əməliyyatlarının rəqəmsal və sürətli icrasına imkan yaradır.
Bununla belə, bir sıra ekspertlər qeyrineft-qaz sektorunun bugünkü vəziyyətinin heç də ürəkaçan olmadığını deyir. Mövzu ilə bağlı iqtisadçı ekspert Xalid Kərimli XQyə bildirib ki, arzuolunan odur ki, artım daha çox və sürətli olsun.
– Amma reallıq var, mövcud vəziyyət var. Burada əsas məqam nədir? Rəqəmi 3 milyard dollar olsa da, amma bu hələ də çox azdır. Azərbaycanda qeyri-neft ixracının ölkənin ümumi ixrac gəlirlərindəki payı 12-13 faiz, maksimum 15 faiz civarını keçmir. Niyə? Bu 15 faizə ona görə yüksəlir ki, neft ixracı azalır. Problem də bundadır. Neft ixracı azaldığı üçün qeyri-neft ixracının payı nisbətən daha yaxşı görünür. Əvvəllər bu göstərici 10 faiz ətrafında idi. Yəni rəqəmlər üç milyard dollar səviyyəsində olsa da, artım müşahidə olunsa da, hələ də ümumi həcmdə çox kiçikdir və Azərbaycanın real potensialından, imkanlarından xeyli aşağıdır.
Ətrafımızdakı bəzi ölkələr bu rəqəmdən daha çox ixrac edir. Onlarda enerji resursları yoxdur, yəni söhbət məhz qeyri-enerji resurslarının – qeyri-neft ixracının həcmlərindən gedir. Bizim isə onlardan üç dəfə böyük potensialımız, daha geniş resurslarımız və iqtisadiyyatı dəstəkləmək imkanlarımız olduğu halda, hələ də onlardan az ixrac edirik. İxracın strukturuna baxanda görürük ki, ümumi artım 6-10 faiz civarındadır. Amma dövlət şirkətlərinin ixrac artımı 15 faiz təşkil edir. Bu isə onu göstərir ki, ixracın əsas hissəsi yenə də dövlət müəssisələrinin payına düşür. Özəl sektorun bu artımda rolu o qədər də əhəmiyyətli deyil. Halbuki, qeyri-dövlət, yəni özəl sektorun göstəriciləri və aktiv iştirakı bizim üçün çox vacibdir. Yəni işlər görülür, artım var, pozitiv dinamika mövcuddur, amma bu artım hələ də potensialımızdan aşağıdır və daha böyük artım imkanları qalmaqdadır.
Musa BAĞIRLI
XQ
