Azərbaycanın 2030-cu ilə qə­dər sosial-iqtisadi inkişafa dair 5 milli prioritetlərindən biri olan “Təmiz ətraf mühit və yaşıl artım ölkəsi” öhdəliyinə uyğun olaraq hazırda ətraf mühitin sağlamlaş­dırılması, yaşıllıqların bərpası və artırılması, su ehtiyatlarından və dayanıqlı enerji mənbələrindən səmərəli istifadənin təmin edilməsi istiqamətində işlər görülür. Ekolo­ji problemlər kompleks həll edilir. Gələcək illərdə iqtisadi və demoq­rafik artımdan ətraf mühitə təsir göstərə bilən risklərin azaldılması məqsədlə yaşıllıqların payı artırı­lır.

COP29 çərçivəsində də biomüxtəlifli­yin qorunması və iqlim dəyişikliyi ilə mü­barizə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki meşəsizləşmə, bioloji müxtəliflik və iqlim dəyişikliyi arasında sıx əlaqə var. İqlim dəyişikliyi növlərin miqrasiyasına və eko­sistemlərin tarazlığının pozulmasına səbəb olur. Məsələn, artan temperatur və quraq­lıq bəzi bitki növlərinin yaşayış yerlərini itirməsinə və nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üzləşməsinə səbəb olur. Bu barədə Azər­baycan Texniki Universitetinin kimya tex­nologiya, təkrar emal və ekologiya kafed­rasının dosenti Nəcibə Şirinova ilə söhbət etdik. 

– İqlim dəyişikliyində meşələrin rolu­nu necə qiymətləndirirsiniz?

– Antrоpоgеn mənşəli qlоbаl istiləş­mə kоnsеpsiyаsı şəklində fоrmаlаşаn iq­lim dəyişmələri hаzırdа kəskin gеоsiyаsı məsələyə çеvrilib. Hаvаnın Yеr səthinə yахın оrtа qlоbаl tеmpеrаturunun son 100 il ərzində təхminən 0,5 – 0,6 0C, kаrbоn qаzının (CО2) isə təqribən 30 faiz аrtmаsı müşahidə edilib. Qlоbаl istiləşmə bəşə­riyyətin rаst gəldiyi ən böyük təhlükədir. Yüz Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı bu yахınlаr­dа bunu əks еtdirən bəyаnаt imzаlаyıb. Bu bəyanatı BMT-nin müvafiq kоmitəsi də dəstəkləyib. Dünyа dövlətləri hökumətləri tərəfindən də razılıqla qarşılanıb. 

Sənayeləşmə və fosil (kömür, neft, qaz) yanacaqlardan istifadə atmosferdə normadan artıq karbon qazının yığılmasına səbəb olur. “İstixana effekti” əsasən CO2-nin təsirindən əmələ gəlir. Daş kömür, neft, qaz və s. yanacaqların yandırılması nəticə­sində ildə atmosferə 20 milyard ton karbon qazı qarışır. Hər il atmosferə qarışan CO2-nin miqdarı 0,5 faiz, metan 0,9 faiz, azot oksidləri 0,25 faiz, hallogenlərin karbon birləşmələri isə 4 faiz artır. 

Məlumdur ki, yer üzərinə düşən günəş şüalarının bir qismi sınaraq geri qayıdır. Bu qazlar Yer kürəsi ətrafında “ekran” ya­radaraq yerdən qayıdan günəş şüalarının qarşısını alır. Bu isə atmosferdə “istixana effekti” yaradır. Bu, qlobal iqlim dəyişik­liyi ilə özünü göstərir və canlıları təhdid edir. 

Problemin həlli üçün həm fərdi, həm də institusional səviyyədə kompleks tədbir görülməlidir. BMT-nin 2001-ci ildə nəşr olunan hesabatında göstərilib ki, yaxın gələcəkdə planetimizdə orta temperaturun 1,4-5,80 dərəcə artması proqnozlaşdırılır. Kosmosdan çəkilmiş şəkillər vasitəsilə müəyyənləşdirilib ki, qumlu səhralar sa­vanna zonasına doğru 200 kilometrə qədər genişlənib. Son proqnozlara əsasən, XXI əsrin ortalarında okean suyunun səviyyəsi­nin 0,5-1 metr, sonunda isə 2 metr qalxma­sı qurunun bir hissəsinin su altında qalması ilə nəticələnə bilər. 

Atmosferdə həddindən artıq toplanan karbon qazının azaldılmasının ən təsirli yollarından biri meşələrin çoxaldılması və qorunmasıdır. Meşələr ildə 2 milyard tona qədər karbon qazını udur və Günəş enerji­sindən istifadə etməklə kimyəvi çevrilmə (fotosintez) yolu ilə müxtəlif üzvi mad­dələr şəklində saxlayır. Bu proses nəticə­sində atmosferə oksigen qazı buraxılır. 

Beləliklə, meşələrin təbiətdə ən böyük rolu hər hektarın il ərzində 10-20 ton kar­bon qazını udaraq əvəzində oksigen ixrac etməsidir. Onlar havanı tozdan qoruyur, avtomobil və sənaye müəssisələrinin bu­raxdığı zərərli maddələri təmizləyərək güc­lü filtr rolunu oynayır. Nəticədə meşələr karbon qazını udaraq iqlimi tənzimləyir. 

– Meşələr həm də güclü istixana ef­fektinə malik metanı da tutur. Bu barədə isə az danışılır... 

– Meşələr təkcə fotosintez vasitəsilə havadan karbon qazını udmaqla qlobal istiləşmənin qarşısını almır. Ağacların qabıqları metanı da tutur. Metan güclü istixana effekti nə malikdir. Onun emissi­yaları bəşəriyyətin bu gün üzləşdiyi qlo­bal istiləşmənin 30 faizinə qədərini təşkil edir. Ağac qabığındakı mikrobların torpaq bakteriyaları kimi metanı udması meşələri iqlim üçün əvvəllər düşünüldüyündən 10 faiz daha qiymətli edir. 

– Planetin yaşıl örtüyü həm də da­vamlı landşaftlar yaratmaqla iqlim dəyi­şikliyinin təsirlərinin yumşaldılmasına mühüm təsir göstərir.

– Bəli. Planetin yaşıl örtüyü təkcə is­tixana qazlarını udmaqla deyil, həm də daha davamlı landşaftlar yaratmaqla iqlim dəyişikliyinin təsirlərinin yumşaldılmasın­da önəmli rol oynayır. Torpaq sürüşmələ­rinin qarşısının alınmasında, dağ yamac­larının və qumluqların bərkidilməsində, sellərin qarşısının alınmasında, tarlaların küləkdən və quraqlıqdan qorunmasında müstəsna əhəmiyyəti var. Meşələr sahil­lərin yuyulub getməsinin də qarşısını alır.

Meşələr həm də ölkə iqtisadiyyatı üçün xammal mənbəyidir, turizm sektorunun inkişafına böyük töhfə verir. Bir sözlə, мeşələr hər bir ölkədə iqtisadiyyatın inki­şaf etdirilməsində, ətraf mühitin yaxşılaş­dırılmasında, xalqın rifahının yüksəldilmə­sində mühüm rol oynayan təbii ehtiyatlar kompleksidir. 

Bunları nəzərə alaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, meşələrin qırılması-meşə­sizləşdirmə karbon və metan qazlarının udulma kanallarının itməsinə, enerji, su, qlobal bioloji tsiklin biogen elementləri­nin dövranının dəyişməsinə səbəb olur, atmosferin kimyəvi tərkibinə təsir göstərir. Meşəsizləşdirmə, eyni zamanda, lokal, re­gional və qlobal səviyyələrdə iqlim şəraiti­nin kəsgin dəyişməsini şərtləndirir. 

Pünhan ƏFƏNDİYEV
XQ