Çar Rusiyasının məqsədi Azərbaycanda xristian əhalini çoxaltmaq idi

Avropa memarlığı nümunələri ilə zəngin olan Bakıda nadir arxitekturası ilə fərqlənən bir bina da diqqəti çəkir. Bu bina 28 May küçəsində yerləşən lüteran kilsəsidir. Ta­rixi araşdırmalar təsdiqləyir ki, XIX əsrin ortalarından Bakıya xeyli avropalı gəlib. Neft bumu o dövrdə şəhərdə məskunlaşan alman və isveç əsilli insanların da sayını artırıb. Beləliklə, onlar müsəlman şəhərində dini ibadət üçün kilsə tikmək qərarına gəliblər. Tarix boyu tolerantlığı ilə nümunə olan xalqımız bu ideyanın həyata keçiril­məsində də onlara dəstək verib. “Alman kirxası” adlanan kilsənin tarixi ilə maraq­lananda məlum oldu ki, bina 1896–1899-cu illərdə inşa edilib. 

XIX əsrdə almanlar təkcə Bakıya deyil, Zaqafqaziyanın müxtəlif bölgələrinə köçüb­lər. Azərbaycanda almanların məskunlaş­ması ilə bağlı suallara cavab tapmaq üçün tarixçi Əmirxan Burzuyevlə görüşüb söhbət etdik.

–Almanların Zaqafqaziyaya köçü nə məqsəd daşıyıb və nə vaxtdan başlayıb?

– Almanlar Rusiya–İran müharibəsinin bitməsindən və 1813-cü ildə Rusiya ilə İran arasında Gülüstan müqaviləsinin bağlan­masından sonra Zaqafqaziyada məskun­laşmağa başlayıblar. Rusiyanın bir məqsədi almanların köməyi ilə işğal etdiyi türk ölkə­sində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrini və kustar sənayeni inkişaf etdirmək idisə, əsas niyyəti, əsasən, müsəlmanlar yaşayan Azərbaycanda xristian elementini gücləndi­rilməklə bağlı idi. Bu səbəbdən də çar Ru­siyası Zaqafqaziyaya alman kolonistlərinin köçürülməsinə ciddi diqqət yetirirdi. 

Zaqafqaziyaya köçürülmə prosesi 1817–1818-ci illərdə başladı. Onların Qafqaza köç etməsinin ideoloji ilhamçısı Qafqaz ordusu­nun baş komandanı, general A.P.Yermolov idi. Çar I Aleksandrın özü də bu məsələ ilə maraqlanır və məşğul olurdu. Bunu sübut edən kifayət qədər faktlar da var. Məsələn, almanların Zaqafqaziyaya köçündən bir neçə il əvvəl – 4 iyun 1815-ci ildə Vyana Konqresi zamanı imperator Rusiya ordusu­nun əsas qərargahının yerləşdiyi Ştutqart şəhərinə gedərkən yolüstü Helbronda Al­man dini separatçılarının nümayəndələri ilə görüşüb. Almanlar ondan Qafqaza köçmək üçün icazə verilməsi xahişini ediblər. Bun­dan sonra imperator kolonistlərin Qafqaz bölgəsində məskunlaşmasına razılıq və dövlət xəzinəsindən 100 min rubl ayırmaq əmri verib.

– Bəs, almanların Qafqaza köçmək istəyi nə ilə bağlı idi? 

– Bunun bir neçə səbəbi var idi. Əvvəla, parçalanmış Almaniyada dini motivlər çətin şərait yaratmışdı. Dini separatizm qarşıdur­malar yaradırdı. Pietizm təliminə görə həqiqi dini hisslər və mənəvi aləmdə Allahı yaşat­maq hər hansı bir kilsə doqmalarından yük­sək sayılırdı. Rəsmi lüteran kilsəsini qəbul etməyənlər başqa torpaqlara köçə üstünlük verirdilər. İkincisi isə XVIII əsrin sonları və XIX əsrin əvvəllərindəki müharibələr alman xalqını yormuş və ciddi sosial problemlər qarşısında qoymuşdu. Bu səbəbdən də on­lar başqa ərazilərə köç edirdilər.

– Azərbaycanda ilk alman koloniyası nə vaxt yaranıb?

– Zaqafqaziyaya gələn ilk alman ko­lonistlər Tiflis bölgəsində məskunlaşıblar. Amma sonradan əlverişli yerlər qalmadığı­na görə, onların Yelizavetpol quberniyasına yerləşdirilməsinə və yararlı torpaqlar ayı­rılmasına qərar verilib. Ancaq sonra gələn kolonistlər bununla razılaşmayıblar. Kazak dəstələri almanları zorla Tiflisdən qovaraq onları Yelizavetpola getməyə məcbur edib. 1819-cu ilin yazında 118 alman ailəsi Gən­cəçayın sol sahilinə köçürülüb. Onlar Yeliza­vetpoldan 7 mil məsafədə böyük knyagina Yelena Pavlovanın şərəfinə Yelenendorf adlı bir koloniya qurublar. Bu, Azərbaycan­da ilk alman koloniyası idi. İkinci koloniya isə 1820-ci ildə salındı və böyük knyaginya Anna Pavlovanın şərəfinə Annenfeld adla­nıb. Bu yaşayış məntəqəsini 67 alman ailəsi salıb.

Vürttemberq və digər regionlardan al­manlarının köçürülməsi prosesi sonrakı il­lərdə də davam etdirilib. 1842-ci ildə Tavriya (Krım) əyalətindən gələn 70 kolonist Xəzər bölgəsində yerləşmək istəyiblər. Onlar Şa­maxıdan 7 mil məsafədə, Pirsaat çayı bo­yunca yerləşən dövlət torpaqlarında məs­kunlaşıblar. Burada alman kolonistlərinin sayı 92 nəfərə çatıb. Ancaq əlverişsiz iqlim şərtləri onların sağlamlığına mənfi təsir edib. Buna görə də tezliklə almanlar geri dönmək məcburiyyətində qalıblar.

Alman mühacirləri ilə yanaşı, Rusiya ha­kimiyyəti Qafqazda İsveçrədən gələn missi­onerlərin məskunlaşmasına da icazə verib. Onlar da alman idilər və 1821-ci ildə Şuşada və Qarabağ vilayətində yerləşiblər.

– Bu köçürülmələrlə Rusiya qarşıya qoyulan məqsədlərə çatdımı? 

– Rusiya hakimiyyəti qısa müddət ərzin­də müxtəlif sahələrdə: konfessiyonal, mədə­ni, sosial, ticarət və sənaye sahələrində kolo­nistlərdən çox böyük nəticələr gözləyirdi. Bu səbəbdən də Rusiya kolonistlərə hərtərəfli yardım göstərirdi. Bəli, hakimiyyət yardımlar­da xəsislik etmirdi. Vürttemberq krallığından köçənlərin yerləşməsinə xəzinə 697 min 428 gümüş rubl xərcləmişdi, 1823-cü ilə qədər almanlara ödənişlərin miqdarı gümüş pulla 1 milyon 65 min 642 rubla çatmışdı. Bundan başqa, kolonistlərə 1823-cü ildən başlaya­raq, 20 il müddətinə geri ödəmə öhdəliyi ilə kredit verilirdi. Artıq 1837-ci ilə qədər alman­ların Rusiya dövlətinə 206 min 130 rubl kredit borcu yaranmışdı. Bu borcun ödənilməsinə yalnız 1852-ci ildə başlanıldı. Əslində, alınan kolonistlər kreditin üçdə bir hissəsindən az hissəsini ödədilər.

Almanların fəaliyyətsizliyi Rusiya rəh­bərliyini ciddi düşündürdü. Onlar növbəti 13 il ərzində nəinki tək bir koloniya yaratmadı­lar, hətta başqa dinə qulluq edən bir nəfəri belə xristiana çevirə bilmədilər. Çarizmin məqsədlərdən biri də qeyri-xristianların xris­tianlaşdırılması idi. Yəni bu məqsədə nail olunmadı. Bir nəfər belə azərbaycanlı xristi­anlaşmadı. Amma iqtisadi sahədə müəyyən uğurlar oldu.

– Almanlar Azərbaycan iqtisadiyyatı­na nə verdilər?

– 1870-ci illərə qədər alman kolonistlə­rinin bir çox problemləri aradan qaldırıldı. 50 il ərzində Zaqafqaziyada yaşayan kolo­nistlərin sayı iki dəfədən çox artdı. Bu, tor­paq çatışmazlığına səbəb oldu. Problem isə yerli əhalinin torpaqları hesabına həll edildi. Beləliklə, 15 may 1866-cı ildə əvvəllər azər­baycanlılara məxsus olmuş 1700 hektar tor­paq Yelenendorf sakinlərinə verildi. 

Kolonistlərin əsas məşğuliyyəti üzüm­çülük idi. Onların ilk üzüm bağları XIX əsrin əvvəllərində salınmışdı. Bu sahədə üstün­lük Yelenendorf kolonistlərinə aid idi. Gən­cə çayının dərin dərəsinin yamaclarında və qonşu dağlıq ərazilərdə əkilmiş yerli üzüm sortları becərilirdi. XIX əsrin ikinci yarısında bu koloniyanın üzüm bağları geniş əraziləri – təxminən, 300 hektar sahəni əhatə edir­di. Üzümçülüyün inkişafı isə Yelenendorfda şərab sənayesinin yaranmasına kömək etdi. 1860-cı il Azərbaycanda şərabçılığın yara­dılması üçün başlanğıc nöqtəsi oldu. Şərab sənayesinə Yelenendorfdan olan alman sahibkarlar H.Forer və I.Hümmel rəhbərlik edirdilər.

Alman kolonistlərin təsərrüfat fəaliyyə­tində önəmli yer tutan sahələrdən biri də ipəkçilik idi. Kolonistlərin köməyi ilə impe­riyanın ucqarlarında iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrini inkişaf etdirmək istəyən Rusiya hökuməti diqqəti ipəkçiliyə və tütünçülüyə yönəltməyə çalışıb. 1841-ci ildə Qafqaz administrasiyası ipəkçiliyin sirrini öyrənmək üçün 5 alman gənci Şəki şəhərinə göndərib. Onlar burada böyük təcrübə keçiblər və bu sahənin mütəxəssisləri kimi Yelenendorfa qayıdıblar. Artıq 1845-ci ildə burada 14 min tut ağacına sahib olan 40 qeydiyyatdan keç­miş ipəkqurdu evi fəaliyyət göstərirdi. Alman kolonistləri bu uğurları ilə kifayətlənməyib­lər. 1860-cı illərdən sonra onlar mineral su­yun sənaye istehsalını da təşkil ediblər. 

Alman kolonistlər yarana biləcək ərzaq qıtlığına da hazırlaşıblar. 1849-cu ildən Cə­nubi Qafqazın Alman koloniyalarında ehtiyat çörək sexləri yaradılıb. Bu sexlər quraqlıq və məhsuldarlığın az olduğu dövrlərdə ko­lonistlərin ehtiyaclarını ödəyib. 1851-ci ilin yanvarından isə kolonistlərin kapitalının for­malaşması prosesi başlayıb.

1863-cü ildə Siemens qardaşları ilk dəfə Gədəbəyin mis yataqlarına sərmayə qoyaraq Azərbaycanda fəaliyyətə başlayıb. Şirkət 20-ci əsrin əvvəllərinə kimi bütün Qafqazdan əldə edilən misin 2/3 hissəsini burdan çıxarıb.

Qeyd edim ki, 1879-cu ildə alman əslli Nobel qardaşları Azərbaycanın neft sektoru­na girmiş, “Nafta (neft) İstehsalı Birliyi” təsis ediblər. Bu dövrdə Almaniya neft ehtiyacının 20 faizini Azərbaycanın hesabına ödəyib. 

***

Müsahibimizin dediklərinə əlavə olaraq oxucuların nəzərinə çatdıraq ki, 1888-ci ildə Yelenendorf koloniyasından 80 ailə Georq-sfeld qəsəbəsinin əsasını qoyublar. Bu məntəqə Şəmkir rayonunun ərazisindəki indiki Çinarlı qəsəbəsidir. 1904-cü ildə Ye­lenendorf koloniyasından gələn almanlar Alekseyevkanın əsasını qoyublar. Bu kənd Ağstafa rayonu ərazisində yerləşir.

Eyqenfeld yaşayış məntəqəsinin əsası isə 1906-cı ildə qoyulub. Mənası "Palıd va­disi"dir. Hazırda Şəmkir rayonun ərazısində yerləşir və İrmaşlı adlanır. Alman kolonistləri 1912-ci ildə isə Traubenfeld (üzüm sahə­si) qəsəbəsinin əsasını qoyublar (Tovuz). Qrinfeld (Qryunfeld) qəsəbəsini isə almanlar 1906-cı ildə salıblar. 1941-ci ildə almanlar sürgün edildikdən sonra yaşayış məntəqəsi Kalininkənd adlanıb. Bu məntəqə Ağstafa rayonundakı Vurğun kəndidir.

Pünhan ƏFƏNDİYEV
XQ