yaxud ədəbi məkanın estetik cazibəsi

“Ən çətin, çıxılmaz məqamlarımda – gücümü, həyat enerjimi itirib, ruhdan düşüb geriyə çəkilmək istədiyim an içimdə anlaşılmaz, qəfil təkanlarla hərəkətə gələn möhtəşəm nəyinsə şahə qalxmasından, yolumu kəsənləri otu biçəntək aman­sız sərtliklə biçib aradan qaldırmasından, bundan da bir nəticə hasil olmayanda mənim özümü sivri qılıncından keçirib əvəzimə yaşamağa davam etməsindən heyrətə gəlirəm...” Bu qənaət mənəvi dünyası ruhunda fərdiləşən, özü bir aləm, yaradıcılığı başqa aləm olan yazıçı-dramaturqun “ədəbi planet”indən qopan ki­çik bir “meteoritdir”. Həmsöhbətimiz Xalq yazıçısı, Əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzi İdarə Heyətinin sədri Afaq Məsuddur. 

– Afaq xanım, sizinlə söhbətə hansı mövzudan başlayaq? Xalq yazıçısı, dramaturq, Əməkdar in­cəsənət xadimi, “Azadlıq”, “Yazı” romanlarının, “Qatarın altına atılan qadın” pyesinin müəllifindən, yoxsa Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkə­zinin rəhbəri Afaq Məsuddan? 

– Sizin daxili ehtiyacınız, marağınız hansı tərəfdəndirsə, oradan başlamaq olar. Amma mən on ildir ki, yaradıcı sahədən bir qədər uzaqlaşmışam. Çün­ki tərcümə, dil, lüğət, ədəbiyyatımızın xarici ölkələrdə təbliği sahələrində o qə­dər boşluqlar var idi ki, mərkəzin kollek­tivi ilə gərgin iş yükünün altına girməli ol­duq. Açığı, buna görə yaradıcılığa vaxt qalmırdı. Artıq işləri köklü şəkildə relsə sala bilmişik, yük azalıb. Yavaş-yavaş, həm də paralel olaraq, yaradıcı işlərə başlamaq üzrəyəm... 

– Müsahibələrinizin birində bu iki fəaliyyətinizin bir-birinə mane olma­dığını demisiniz. Bu ağır yükə ailə qayğılarını da əlavə edəndə çıxış yo­lunu necə tapırsınız? 

– Şəkinin yüksəkliyində, Alban kilsə­sinin də olduğu Kiş kəndində balaca bir evimiz var. Dar məqamda ora qaçıb get­məyə imkan olmasa da, Kişi düşünəndə sıxıntıdan azad oluram. İnsan məkanı dəyişmədən də sıxıntıdan qurtula bi­lir. Artıq buna adət eləmişəm, ən çətin məqamlarda Kişi düşünürəm. Mənim üçün o kənd ayrı bir zaman, sevgi əra­zisi, fərqli məkandır. Elə bil, başqa za­mana düşürsən. Bu həqiqətən baş verir, xəyal deyil. Dünyada yüksəklik çoxdur, elə Azərbaycanda da, əksəriyyətində də olmuşam. Kiş mental ərazi baxımın­dan yüksəkdir. Ora elə bir ucalıqdır ki, özünü Allahın dərgahına yaxın duyur­san. Kişdə göy gurultusu da başqadır. Elə bilirəm onu eşitməyən, görməyən adam, ümumiyyətlə, göy gurultusundan xəbərsizdir... 

– Başqa zamana düşdüyünüz se­vimli məkana xəyalən gedə bilirsiniz­sə, Azərbaycan sizin timsalınızda bir yazıçını itirmirmi?

– İndiyə qədər yazdıqlarımla yəqin Azərbaycan məni tapıb. Kifayət qədər yazmışam, amma geniş kütlə yaradıcı­lığımın əksər hissəsini hələ oxumayıb. Pyeslər, romanlar, esselər, hekayələrlə böyük bir yaradıcı ömür yaşamışam. Yarımçıq qalan iki pyesim, bir romanım, böyük bir hekayəm var. İndi yavaş-ya­vaş yaradıcı tərəfə keçməliyəm. Əslin­də, lüğətçilik, tərcümə də yaradıcı işdir, amma əsər yazmaq müəllifdən tamam ayrı enerji tələb edir. Elə bil, 220 volt­luq işıq yanırsa, müəllif kimi gərək 2020 volta keçəsən. Bunun üçün gərək hər şeydən tam azad olasan. 

– “Azərbaycan dilinin orfoqrafi­ya lüğəti” ciddi müzakirələrə səbəb olub. Üzərində 10 il işlədiyiniz bu lü­ğət ideyası necə yarandı? 

– Tərcümə Mərkəzində işə başla­yanda rəsmi qurumlardan gələn mək­tubların hamısında eyni orfoqrafik səhv­lərin şahidi olduq. Qızım o qurumlardan birində çalışır. Ondan soruşdum ki, bu necə olur? Dedi ki, bizim hamımızın masası üzərində sarı cildli “Orfoqrafi­ya lüğəti” var, oradan götürürük. Mən də tapşırdım bizim Elmi ədəbiyyat və lüğət şöbəsinə ki, o lüğəti yoxlayaq və səhvləri aradan qaldıraq. Çox gözəl mütəxəssis Bəhlul Abbasov bir həftə keçəndən sonra dedi ki, orfoqrafik səhv­lər bu lüğətdə adi haldır. Başladım onu oxumağa. Orfoqrafiya lüğəti dilin qanu­nudur, rəsmi təsdiq olunmuş konstitusi­yasıdır. 60 min söz çıxardıq, ərəb-fars, rus, ingilis dillərindən gəlmə qeyri-işlək sözlərin hamısını sildik. Dəhşətli söz quramaları vardı. Məsələn, “növəmələ­gətirmədənqalma”. Bir sözdə birləşdi­rilmiş bütöv bir cümlədir, heç bir məna da kəsb etmir. Belə qurama sözlər yüz il bu lüğətdə olub. Yüzlərlə səslər var lü­ğətdə, heç nə anlaşılmır. Təsnifatı niyə etdik, çünki anladım ki, bu sözləri küt­ləvi şəkildə lüğətdən çıxarmaq mümkün olmayacaq. Mən də böldüm - yazılışı qüsurlu, mənası yanlış, söz quraması, qeyri-işlək ərəb-fars tərkibli və xarici dil­lərdən gəlmə sözlər. Dünyadakı yanlış sözlərin hamısı bizim lüğətdədir. Kimin ağlına nə gəlib əlavə ediblər ora. İndi heç kim boynuna götürmür. 

Əslində, bu, cinayətdir. Dil bayraq kimi milli atributdur. Onu bu vəziyyətə salmaq nə deməkdir? Oradan çıxar­dığımız sözlərin əvəzinə, öz dilimizdə işlənən, amma lüğətə düşməyən 40 min qədim Azərbaycan sözü əlavə et­dik. Məsələn “şlaqbaum”u “yolbənd”lə, “malyariya”nı “sarıqızdırma” ilə əvəzlə­dik. 

– Siz belə lüğət tərtib etmisiniz, sabah başqa bir qurum fərqlisini ya­radar. Hansı əsas götürülməlidir?

– İstənilən qurum lüğət tərtib edə bilər. Nazirlər Kabineti qaydaları təsdiq edir, sən o qaydalara uyğun lüğət tər­tib edə bilərsən. Biz bu lüğəti təmizlə­yib, ortaya mükəmməl iş qoyuruq, lakin səhvlərlə dolu lüğəti təkrar nəşr edirlər. İnsanlar da qalır çaşqınlıq içində. Bu iş dövlət səviyyəsində həll olunmalıdır. Biri var tərcümə lüğəti, izahlı lüğət, biri də var, dilin konstitusiyası olan “Or­foqrafiya lüğəti”. Bu, qanun kitabıdır. 2020-ci ildə biz lüğəti nəşr edəndən sonra Dilçilik İnstitutunda neçə min söz çıxardılar ordan. Bütün yaradıcılı­ğımı tərəzinin bir gözünə, lüğəti digər gözünə qoysam, bəlkə də, ikinci ağır gələr. Türk dünyasının ortaq ünsiyyəti üçün Türkiyə də bizim lüğəti çap etdi. Ankara Hacıtəpə Universitetində böyük təqdimatı keçirildi.

Ədəbi dilimizin günün tələblərinə ca­vab verən, daha mükəmməl orfoqrafiya lügətinin yaradılması ilə bağlı Dilçilik İnstitutu ilə mövqe və fikir ayrılığımız davam edir. Düzdür, müəyyən qeydlə­rimiz nəzərə alınıb. Amma düşünürəm ki, orfoqrafiya lüğətinin missiyası dilin mənzərəsini verməkdən savayı, sözlə­rin düzgün yazılış qaydasını da göstər­məkdir. 

Bizim nizamnamənin birinci cümlə­si belədir: “Dövlət dilinin saflığının qo­runması, o sahənin təkmilləşdirilməsi, zənginləşdirilməsi və tərcümə”. Dövlət Dil Komissiyası var, rəhbəri də Prezi­dent İlham Əliyevdir, dilə də münasibəti çox ciddidir. Bizim mərkəzin yaradılma­sı onun şəxsi təşəbbüsüdür. Ana dilinin problemlərinin həlli istiqamətində çox işlər var. Hələ bütün sahələrdə düzəl­də bilməmişik, amma fundamental işlər görmüşük.

Azərbaycanın ədəbi nümunələrini müxtəlif dillərə tərcümə edilib dünya­ya çıxarılması asan iş deyil. Dünyanın 120-dək nüfuzlu ədəbiyyat portalı daim Azərbaycan ədəbiyyatını işıqlandırır. Nizami, Nəsimi, Füzuli, həmçinin müa­sir Azərbaycan ədəbiyyatı o portallarda çap olunur. İşi yüksək səviyyədə qur­muşuq. Xaricdə də kitablar çap etdiririk, amma virtual aləm daha önəmlidir.

– Qayıdaq yaradıcılığınıza. İlk hekayəniz “Ulduz” jurnalında çap olunub. 70-80-ci illərin, ədəbiyyatda özünüzü təsdiqlədiyiniz müstəqillik dövrünün hadisələri yaradıcılığınız­da öz əksini necə tapıb?

– İlk hekayələrim özümdən, mühit­dən, qadın, onun duyğuları, ailə möv­zularından bəhs edir. Sonra bir qədər genişlənib, amma yaradıcılığımda bö­yük dönüş 90-cı il hadisələrindən son­ra oldu. Azadlıq, müstəqillik dönəmi, ölkədə aləm qarışdı, mən o mənzərəni gördüm. 20 Yanvar faciəsi və onun ət­rafında yaşadıqlarımızdan sonra yara­dıcılığımda kəskin bir dəyişiklik getdi. Ardınca pyeslər yazdıq. Ona görə yaz­dıq deyirəm ki, məni Vaqif İbrahimoğlu buna təhrik etdi, yanımda oldu. “Can üstə” hekayəm Vaqifin köməkliyi ilə pyes oldu. 

Deyirdim ki, Vaqif, mən nasirəm, amma, o, həm izah, həm də isbat edirdi ki, həm də dramaturqsan. Məni məcbur etdi ki, pyes yazım. Dedi bu hekayənin qatları var, orada sirlər, müəmmalar ya­tır, sən bunu tələsik yazmısan, yenidən pyes kimi işləməlisən, altqatını açma­lısan. Gözəl pyes və baxımlı tamaşa alındı.

– Yazı prosesində hadisələrin axarına düşüb yaşayırsınız. Sonra o mühitdən qopub real həyata qayıt­maq çətin olmur ki?

– İctimai qurumda çalışanda bəzən iş vaxtı əsərlərim üzərində işləyirdim. Otağa girən kimsə mənə deyirdi ki, ətra­fınızda qəribə bir işıq əmələ gəlib. Bunu bir neçə dəfə eşitmişəm. Özüm də hiss etmişəm ki, hansı əsərim olursa-olsun, tutaq ki, “Can üstə”, mən orda zaman axarından çıxıram. Nə qədər çox yaz­sam, o qədər zamansızlaşıram. 

– “Mən hər gün, hər saat, hər dəqiqə özüm-özümdən, həyatdan yox, məhz özümdən o qədər informa­siya alıram ki, ötüb keçənlərə burada yer qalmır. Duyğu sıçrayışlarım məni elə ərazilərə, elə məkanlara salır ki, bəzən onlardan qopub geri qayıda bilmirəm. Qayıdanda isə tamam ayrı adam olduğumu anlayıram” Bu dü­şüncələr sizi indi haraya gətirib çıxa­rıb?

– Bu, beyində gedən proses deyil axı. Süni şəkildə etmirsən. Bəzi yazıçı­lar deyir ki, sən yazıçısan, hökmən hər gün bir səhifə də olsa yazmalısan. Mən­də belə deyil. Heç vaxt beynimdə, şüu­rumda proqramlaşdırmıram. İstəyirəm yazıram, istəmirəm yazmıram. Daxili tələbatdan irəli gəlir. Deyirsiniz ki, oxu­cu ayrı zamana və ovqata düşür, çünki mən o ovqata, başqa zamana düşdü­yüm vaxt yazıram. Qarşıma məqsəd qoymuram. Birdən elə hala düşürəm ki, çəkilib yazmalıyam. Bəziləri buna ilham deyir, amma o deyil. Son vaxtlar iş prosesində hiss etdim ki, mən istədi­yim vaxt bu zamandan fərqli zamanlara keçə bilirəm. Elə bilin, bu kreslodan du­rub, digərində otururam, yəni, yazmaq artıq həyat tərzimə çevrilib. Həmin əra­ziyə keçirəm, yazıram, istəyəndə ora­dan çıxıram. İllər əvvəl ora düşməyim müşkül idi, amma indi istədiyim vaxt o haləyə girib-çıxıram. 

– Xalq yazıçısı Əli Vəliyevin nəvə­sinə, görkəmli ədəbiyyatşünas Mə­sud Əlioğlunun qızına babadan və atadan ötürülənlər ziddiyyət təşkil etmir ki?

– İlk növbədə, onlardan Azərbaycan dilinin kultunu qəbul etmişəm. Yəni ana dili bizim ailədə həmişə müqəddəs olub. Dildən sonra ədəbiyyat gəlirdi. Gənc yaşlarımda babama köhnəlmiş sovet yazıçısı kimi baxırdım. Sonradan onun əsərlərini yenidən oxuyub anladım ki, çox böyük yazıçıdır. Təkcə “Budağın xatirələri” mənə onu yenidən açdı. Cid­di ədəbiyyat nümunəsidir. Bəşəri ədə­bi müstəviyə çıxarılsa çox gözəl qəbul edilər. Hələ çatdırıb əsərlərini tərcümə etməmişəm. Azərbaycan dili nümunəsi kimi böyük ədəbiyyatdır. Əlbəttə ki, mən istəsəm də, istəməsəm də onun əsər­lərinin mənim yaradıcılığıma müəyyən təsiri olub. Hərçənd, biz fərqli yazıçı­larıq. Babam sovet ədəbiyyatının nü­mayəndəsi, atam tənqidçi olub. Ondan intuitiv, duyğulu ab-hava götürmüşəm. Elə bilirəm, həmin zaman-məkan anla­yışı atamdan keçib mənə. O, da fərqli zamanlara düşə bilib. Onda duyğusal partlayışlar olurdu. Bənzərsiz insan idi. Daim sovet quruluşunun əleyhinə danı­şır, rus dilini qamçılayırdı. Ona görə də hədsiz təzyiqlərlə qarşılaşırdı. Atamın və Xəlil Rzanın çapı qadağan edilmişdi. Onların hamısını görmüşəm və atam­dan əyilməzliyi, düşündüyünü deyə bil­məyini mənimsəmişəm. Bilirdi ki, bunu desə altını yalnız özü deyil, ailəsi də çəkəcək, amma deməyə bilmirdi... 

– “Zahirən hamı kimi yaşayıram... Amma bütün bu yeknəsəqliyin alt qatında sonsuz arakəsmələr var ki, onların qapıları daim aralı vəziyyət­dədir”. Güman ki, arakəsmələrdə ol­maq da genetik koddan gəlir. 

– O arakəsmələr sonsuzdur. Əsas odur ki, ora düşəsən. Gedib qayıdırsan, bəzən sənə elə gəlir ki, elə bir arakəs­məyə düşə bilərsən ki, gedərsən və qa­yıtmazsan. 

– Deməli, ora hamının gedə bilmə­diyi, amma gedənlərin qayıtmamaq ehtimalının da olduğu bir yerdir. Elə bir əsəriniz varmı ki, onu ədəbi bioq­rafiyanızdan silmək istəmisiniz? 

– İndi düşdüyüm məkandan, za­mandan kənarda olduğum vaxtlarda yazdığım bir-iki əsər var. O vaxtlar elə bilirdim ki, odur, amma o deyilmiş. Tələ­bəlikdən sonrakı illərdə yazmışam onla­rı, kitaba salmamışam. Eləsi də var, işıq üzü görməyib, amma yeni kitablarımda çap etdirmişəm. 

– Yəni əslində, dəyişən siz deyil­siniz, zamandır?

– Bilmirəm, dəyişən zamandır, yox­sa məkan? Onu necə adlandırmaq olar – zamanmı, yoxsa başqa bir şey? Hər halda, indi istədiyim an gedib oranın sakini oluram. Bunun üçün mənə ilham pərisi lazım deyil. Bu, ilahi sevgidir.

Söhbətləşdi:
Ramilə QURBANLI
XQ