Müsahibimiz Borçalının tanınmış ziyalısı, ədəbiyyatşünas Mahmud Kamaloğludur
Onunla ötən il Türkiyənin Ərzincan şəhərində keçirilən “Türk Dünyası: Kecmişdən gələcəyə” beynəlxalq simpoziumunda tanış olmuşduq. İş elə gətirdi ki, bir il sonra Tbilisidəki görüşümüz də Ərzincan səfərimdən qayıtmağıma təsadüf etdi.
Ərzincan toplantısı zamanı sadəliliyi və səmimiyyəti ilə tədbir iştirakçılarının könlünü fəth edən Mahmud müəllim yaddaşımda elə ilk görüşdən də doğma bir insan kimi qaldı. Sanki, min illərin tanışları idik. Gürcüstanın Marneuli (tarixi adı Sarvan olub) rayonunun Keşəli kəndində doğulan Mahmud Kamaloğlu Hacıxəlilov Tbilisi Pedaqoji İnstitunun filologiya fakültəsini bitirdikdən sonra doğma kəndlərində müəllim, “Sovet Gürcüstanı” (indi “Gürcüstan”) qəzetində müxbir, şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb. Sonra elmi-pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professordur. Gürcüstanın bir sıra ali təhsil ocaqlarında dekan, prorektor vəzifələrində çalışıb. Hazırda Ukrayna – Gürcüstan Beynəlxalaq Elmi-Tədris İnstitunun prorektordur.
Tbilisidə azərbaycanlıların əsas ünsiyyət yeri olan mərkəzi meydanda – Ümummilli lider Heydər Əliyevin büstünün yerləşdiyi parkda görüşdük. Söhbətə onunla balşadıq ki, Ulu öndər sağlığında olduğu kimi, bu gün də bizi birləşdirir:
– Bura Tiflisdə soydaşlarımızın əsrlər boyu məskunlaşdığı yeridir. Ulu öndərin büstünün burada qoyulması da bu baxımdan rəmzi məna daşıyır. Əvvəllər bu yerə “Meydan” deyilirdi. İndi isə Heydər Əliyev parkı kimi tanınır. Burada başını qaldırıb hansı səmtə baxsan qoca tariximizin silinməyən izlərinə şahid olursan. Bütün bunların bu günə gəlib çatması Ulu öndərin adı ilə bağlıdır. Heydər Əliyev Azərbaycanda hakimiyyətə gələnədək Tbilisidə bir sıra milli abidələrimiz sistemli şəkildə məhv edilib.
Yeri gəlmişkən deyim ki, bir zaman Xan qızı Natəvanın incə təxəyyülünü və ilhamını çoşduran Tiflis mənzərələrindən onun öz əlləri ilə çəkdiyi “Kür qırağı”, “Metex qalası”, “Narınqala”, “Müctəhid bağı”, “Şeyx Sənan dağı” kimi tarixi abidələrin əksi bizə gəlib çatıb. Şah Abbas kimi türk hökmdarlarının ruhu dolaşan bu yurd yerimizin tarixi o qədər zəngindir ki, indi gözümüzlə gördüklərimiz onun kiçik bir hissəsidir. Heyrətlə baxdığımız Metex qalasi, əslində, Mehdi qalasıdır, turk paşasının adını daşıyıb. 1819-cu ildə qalanı dağıdıb elə onun daşları ilə də dustaqxana tikiblər. 1938-ci ildə dustaqxana ləğv olunub, 1941–1945-ci illər müharibəsindən sonra sökülüb. Ötən əsrin 60-cı illərində Metex qalasının dayağı üzərində Vaxtanq Qorqasalın at belində heykəli qoyulub. Bu yerdə qədimdə türklərə məxsus “Narınqala” olub.
Aşağıda Kürün sahillərini birləşdirən Metex körpüsü üzərindən bir vaxtlar yalnız piyadalar və yük heyvanları hərəkət edirdi. Buna görə də tiflislilər bu yerə “Eşşək körpüsü” deyiblər. Ötən əsrin 50-ci illərinin əvvəlində yeni körpü salınanda Metex qalası ilə üzbəüz sal qaya üzərindəki keçmiş tikililər məhv edilib. Burada yaşayış binaları ilə yanaşı, Kürün sahilindəki karvansaralar, “Şah Abbas məscidi” də uçurulub. Bir maraqlı faktı da xatırladım ki, Bağdad Universitetinin məzunu, Qafqaz müsəlmanlarının ilk şeyxülislamı olmuş Məhəmmədəli Hüseynzadə həmin məsciddə axundluq edib.
Şeyxülislam olaraq Qafqazda böyük nüfuz qazanan Məhəmmədəli Hüseynzadə görkəmli publisist, yazıçı və ideoloq Əli bəy Hüseynzadənin babasıdır. Kürün dəli suları səngiyib aşağı düşəndə divarlarınının bəzi nişanələri görünən “Şah Abbas məscidi”nin əksi o dövrün rəsmlərində və fotolarında qalıb.
Bu məkanın Azərbaycan türklərinin tarixi məskəni olduğunu təsdiqləyən faktlar saysız-hesabsızdır. Qafqazın ən qaynar ticarət mərkəzi olmuş “Şeytanbazar”, “Göy məscid”in qalıqları, “Narınqala” səmtində “Cümə məscidi”, 150 illik tarixi olan Tiflis Azərbaycan Teatrı, “Nəbatat bağı”nda isə azərbaycanlıların məzarlığı təkcə dünənimiz deyil, həm də şərəf duyduğumuz bir tarixin yadigarlarıdır. Şübhəsiz, Heydər Əliyevin Gürcüstandakı tarixi irsimizə diqqət və qayğısı olmasaydı bunlar da məhv edilərdi. Ulu öndər Moskvadakı və regiondakı nüfuzu ilə bu dağıdıcı prosesin qarşısını almışdı.
– Mahmud müəllim, Ümummilli lider Heydər Əliyevin bu missiyasının davamı olaraq qarşıda hansı zəruri işlər dayanır?
– Əlbəttə, bu tarixi yadigarların qorunub saxlanılması, eləcə də tanıdılmasının tarixi önəmi var. Həm də bu dəyərlərə biz sahib çıxmasaq qeyri birisi gəlib bunu edən deyil. Vaxtilə dahi ədiblərimizin əsərlərində, tarixçilərin qeydlərində bu abidələr barədə bizə əhatəli məlumat çatıb. Amma bu zəngin irsin lazımi səviyyədə qorunması mümkün olmayıb. 1950-ci illərdə Metex qalası önündəki karvansaralar, Qafqazın ən gözəl məscid-camelərindən olan “Şah Abbas məscidi” Lavrenti Beriyanın əmri ilə dağıdılanda bunun qarşısını almaq mümkün olmayıb.
Amma xalq dəyərlərini mümkün qədər qorumağa, ona sahib çıxmağa çalışıb. Müasir Tiflisin fəaliyyətdə olan yeganə müsəlman ibadətgahı “Cümə məscidi” XVIII əsrin əvvəllərində osmanlılar dövründə inşa edilib, sonradan dağıdılıb. Şəhərin “Narınqala” səmtində qırmızı kərpicdən tikilmiş məscid iki mehrabı və iki minbəri olan memarlıq abidəsidir. 1864-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin ianəsi ilə təmir edilən məscid son dəfə Ulu öndərin göstərişi ilə 1998-ci ildə bərpa olunub. Böyük rəhbərin bu missiyasını daha da genişləndirmək üçün imkanlı adamlarımız irəli durmalıdırlar.
– Bir vaxtlar öz sözünü demiş Tiflis ədəbi mühitinin canlandırılması, mədəni irsimizin dərindən öyrənilməsi də önəmli vəzifələrdir.
– İndi dayandığımız və xoş duyğularla seyr etdiyimiz Şeytanbazar məhəlləsində, məhz bu tarixi məkanda milli ənənələrə sahibləndiyimiz Azərbaycan mədəni mühiti formalaşmışdır. A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, F.Köçərli, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyli, H.Cavid, A.Şaiq, M.Kirmanşahlı, Ə.Salahlı, M.Mərdanov, Z.Hacıbəyov, M.Şahtaxtlı, İ.İsfahanlı kimi onlarca görkəmli şəxsiyyətin, H.Ərəblinski, S.Ruhulla, E.Sultanov, Ü.Rəcəb, Ö.F.Nemanzadə, H.Minasazov və adlarını unutduğum bəzilərini xatırlatmaqla bu mühitin nə qədər zəngin olduğunu təsdiq etmək olar. Bu adların Azərbaycan mədəniyyətinin, təhsilinin, mətbuatının, teatrının inkişafında rolu misilsizdir.
M.F.Axundovun əsərləri hələ XIX yüzilin əllinci illərindən Tiflisdə rus və gürcü dilində səhnələşdirilmişdir. Az sonra isə Azərbaycan türkcəsində ilk teatr tamaşası burada göstərilmişdir. Tiflis ədəbi mühitini və teatr tarixinin dəyərli araşdıcılarından olan professor Abbas Hacıyevin yazdığı kimi, M.F.Axundovun “Sərgüzəşti-vəziri-xani sərab” əsərinin üçüncü pərdəsinin 1872-ci ildə Tiflisin “Paronbəyov karvansarası”nda səhnələşdirilməsi ilə Tiflis Azərbaycan teatrının, eləcə də milli teatrımızın tarixi bünövrəsi qoyulmuşdur.
Bu mühitin milli mətbuatımızın və təhsilimizin formalaşmasında və inkişafında da xüsusi yeri olmuşdur. “Ziya”, “Ziyayi Qafqaziyyə”, “Kəşkül”, “Şərqi-Rus”, “Molla Nəsrəddin” milli mətbuatımızın dəyərli nümunələri olmaqla, həm də Tiflis mühitinin yetişdirmələri idi. Burada formalaşan mili məfkurə dünyəvi təhsil ocaqlarının açılması ilə müşayət olunmuş, o cümlədən, Qori Seminariyasının maarifçi Azərbaycan ziyalılarının məşhur nümayəndələrinin yetişməsində xüsüsi xidmətləri olmuşdur. Amma, təəsüf ki, bu məsələlər uzun illər unuduldu. Yalnız Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində yenidən gündəmə gətirildi.
– Ulu öndər, bütövlükdə, Gürcüstanda Azərbaycan milli varlığının mövcudluğunu, inkişafını ciddi himayə edirdi.
– Əlbbətə, bu işlər o qədər ardıcıl və böyük olub ki, onları görməmək və dəyərləndirməmək mümkün deyil. Halbuki, Heydər Əliyev bunları edəndə ən böyük dəyəri xalqın məhəbbəti oldu. Heydər Əliyevin azərbaycanlılar, o cümlədən, Gürcüstan azərbaycanlıları qarşısında xidmətləri unudulası məsələ deyil. Bu onun hakimiyyətinin həm 1-ci, həm də 2-ci dövründə özünü birmənalı təsdiqləyib. Hələ sovetlər dövründə Azərbaycan KP MK-nın 1-ci katibi olanda Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlılar haqqında daim düşünüb, onlara hər cür diqqət və qayğı göstərib, onların vəzifə pilləsində irəli çəkilməsi, azad, firavan və xoşbəxt yaşamaları üçün lazımı dəstəyi verib.
Təbii ki, o dövrdə Moskvanın icazəsi olmadan nələrisə həyata keçirmək, milli ruhu oyatmaq nə qədər çətin olsa da, Ulu öndər həm qonşuluq, həm də Gürcüstanın rəhbərləri ilə dostluq münasibətlərindən istifadə edərək azərbaycanlılara sahib dururdu. Şəxsi həyatımda olan bir faktı yada salmaq istərdim. Mən elmi işimi 1989-cu ildə AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnistitunda müdafiə etmişəm. Elmi işim toponimlərlə əlaqəli olduğumdan AMEA-nın Coğrafiya İnstitunda da tez-tez olurdum. Rəhmətlik Budaq Budaqovun vasitəsi ilə akademik Həsən Əliyevlə də tanış olmuşdum və hər dəfə akademiyaya gələndə onlarla da görüşürdüm. Bu dəyərli alimlər saatlarla Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların problemləri ilə maraqlanırdılar. Bu, ilk növbədə, Heydər Əliyevin kənarda yaşayan azərbaycanlılarla bağlı apardığı milli siyasətin bəhrəsi idi.
– Bunları yaxşı bilən erməni daşnakları da Qarabağ iddialarını Heydər Əliyev hakimiyyətdən gedəndən sonra qaldırdılar...
– Ümumən, keçmişə nəzər salanda Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətinin və həyatının hər bir anında Azərbaycan və azərbaycanlıların varlığı xüsusi önəm daşıyıb. Onun rəhbərliyi dövründə azərbaycanlıların yüksəlişi həm Gürcüstanda, həm də Ermənistanda açıq-aşkar görünürdü. Yaxşı qeyd etdiniz ki, erməni daşnakları da Qarabağ iddialarını Heydər Əliyev hakimiyyətdən gedəndən sonra qaldırdılar. Onlar yaxşı bilirdilər ki, Heydər Əliyevin önündə fitnə-fəsadları həyata vəsiqə ala bilməyəcək. Ulu öndərin yaxın dostlarından olan və uzun illər xalqlarımızın birliyinə çalışan Eduard Şevardnadze deyirdi ki, XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın varlığı, Azərbaycan xalqının həyatı, başlıca uğurları və mühüm nailiyyətləri qırılmaz surətdə Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.
Əslində, bu fikirin məsanı o qədər genişdir ki, Heydər Əliyevin təkcə Azərbaycan Respublikasının yox, bütün azərbaycanlıların prezidenti olduğunu təsdiqləyir. Onun 2-ci dəfə hakimiyyətə qayıdışı isə deyilənlərin bir daha təsdiqi oldu. Ulu öndər Gürcüstandakı azərbaycanlıların doğma yurd yuvalarından didərgin salınmasının qarşısını aldı, tarixi dəyərlərimizi yenidən özümüzə qaytardı. Bir az əvvəl haqqında danışdığım mədəniyyət abidələrinin kütləvi şəkildə dağıdılmasının qarşısı alındı. Azərbaycan dövlətinin həm mənəvi, həm də maddi dəstəyi ilə onların hər birinə sahib çıxıldı. İndi bu ənənəni, Heydər Əliyevdən gələn möhtəşəm missiyanı Prezident İlham Əliyev qətiyyətlə davam etdirir.
– Ulu öndərlə bağlı iştirakçısı olduğunuz hadisə və ya görüş olubmu?
– Ümummili lider Heydər Əliyevin həm Azərbaycanın, həm də Gürcüstanın müstəqilliyi ilərində gördüyü böyük işlərin şahidiyəm. Hətta Gürcüstana səfər və görüşlərində yaxından iştirak etmişəm. Düzdür, bu böyük şəxsiyyətlə şəxsən görüşməsəm də onun Gürcüstan azərbaycanlıalrının həyatında, onların problemlərinin həllindəki fəaliyyəti əvəzi olmayan hadisədir. Burada yaşayan hər bir azərbaycanlı bunun siyasi və iqtisadi bəhrəsini gördü və görməkdədir.
Vaxtı ilə Gürcüstandan başlanan köcün qarşısını ağıllı siyasəti ilə alan Heydər Əliyev Gürcüstana ilk rəsmi səfərində (8–10 mart 1996-cı il) Tbilisi “Nəbatət bağı”nda Fətəli Xan Xoyskinin abidəsinin açılış mərasimində iştirak etdi. Mirzə Fətəli Axundov və Mirzə Şəfi Vazehin məzarlarını ziyarət etdi. Tbilisi Cümə məscidində mömin azərbaycanlılarla, Z.Paliaşvili adına Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında azərbaycanlıların nümayəndələri ilə görüşdü, Gürcüstan Televiziyasına azərbaycanlıların problemlərinin həlli yollarını göstərən müsahibə verdi. Gürcüstan parlamentinin xüsusi iclasında çıxış edərək Azərbaycan və Gürcüstan əlaqələrinin tarixindən, müstəqillik dövründə üzləşdikləri çətinlikdən, separatizmə qarşı mübarizəsindən, münasibətlərin perspektivindən ətraflı bəhs etdi. Yəqin onun bu rəsmi səfərində söylədiyi məşhur deyim hər kəsin yadındadır: “Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlılar diaspor deyil. Onlar, aborigen xalqdır. Ona görə də onları diaspor adlandırmaq düzgün deyil. Onlar bizim soydaşlarımızdırlar”.
Ulu öndər Heydər Əliyev elə böyük siyasi xadimdir ki, onun hər bir sözünün və hər bir münasibətinin siyasi çəkisi olub. O, nə etdiyini də hər kəsdən yaxşı bilib. Heydər Əliyev soydaşlarımıza müraciətlərində deyirdi: “Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlılar! Sizin ulu babalarınız, Azərbaycan və gürcü xalqları yadellilərə qarşı birgə mübarizə aparıblar. Öz torpaqlarını müdafiə ediblər. Bu dostluq bu gün də davam edir. Ona görə də əziz bacılar, qardaşlar, bu, sizin doğma vətəninizdir, bu, sizin doğma torpaqlarınızdır. Siz öz doğma vətəninizdə, torpaqlarınızda yaşayırsınız”. Belə çağırışlar və Azərbaycan dövlətinin Gürcüstana verdiyi iqtisadi dəstək azərbaycanlıların Gürcüstanda daha da möhkəmlənməsinə xidmət edib.
– Bəs bu gün Gürcüstan azərbaycanlıları hansı əhval-ruhiyyədədirlər?
– Bu suala indi hər bir azərbaycanlının, dünyanın harasında olmasından asılı olmayaraq verəcəyi bir cavab var: xalqımız çox xoşbəxtdir, 30 illik işğala son qoyduğu tarixi qələbəsi ilə, qazandığı süverenliyi ilə! Onun Heydər Əliyev kimi Ulu öndəri, fövqəldünya şəxsiyyəti, indi də bu tarixi şəxsiyyətin siyasi məktəbini uğurla davam etdirən müdrik və qətiyyətli Prezidenti var.
Bu gün Azərbaycanla Gürcüstan arasında gündən-günə genişlənən dostluq əlaqələri var. Tbilisinin mərkəzində və Rustavi şəhərində Heydər Əliyev parkının salınması, şəhərin tarixi və məşhur yerində Ulu öndərin büstünün ucaldılması ölkələrimiz arasındakı möhkəm və sarsılmaz dostluğun bariz nümunəsidir. Tbilisidə M.F.Axundovun, Nəriman Nərimanovun, eləcə də Cəlil Məmmədquluzadənin ev muzeyləri fəaliyyət göstərir. Tbilisidəki küçələrin birinə Bakı, bir sıra digər küçələrə isə Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin adı verilib.
Bu yaxınlarda Prezident İlham Əliyev Gürcüstanda növbəti səfərdə oldu. Keçirilən görüşlərdə Cənubi Qafqazda yeni həyatın bünövrəsini qoyuldu, tarixi qələbədən sonra süverenliyinə nail olan Azərbaycanın lideri uzun illərdən bəri arzu edilən sülhün Cənubi Qafqazda bərqərər olmasının zəruriliyini bəyan etdi. Bütün bunlar Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlılarda sabaha böyük ümidlər doğurur.
– Maraqlı müsahibəyə görə sağ olun.
Söhbəti hazırladı:
Namiq ƏHMƏDOV
XQ
Bakı – Tbilisi – Bakı